جت لگ اجتماعی که برای اولین بار در سال ۲۰۰۶ توسط تیل روننبرگ و همکارانش معرفی شد، به اختلاف بین زمان بیولوژیک (که توسط ساعت داخلی بدن تعیین می‌شود) و زمان اجتماعی (که عمدتاً توسط تعهدات مانند مدرسه، کار، یا فعالیت‌های اجتماعی دیکته می‌شود) اشاره دارد. این مشکل به‌ویژه در جوامع مدرن، با الگوهای کاری و تحصیلی سخت، شایع است و می‌تواند تأثیرات قابل‌توجهی بر سلامت جسمی و روانی افراد داشته باشد. این اختلاف معمولاً از تفاوت در الگوهای خواب و بیداری بین روزهای هفته و آخر هفته ناشی می‌شود. برای مثال، افراد ممکن است در طول هفته به دلیل نیاز به بیداری زود هنگام برای کار یا مدرسه، کمتر از نیاز بدنشان بخوابند، اما در آخر هفته با خوابیدن بیشتر سعی در جبران کنند. این ناهماهنگی می‌تواند ساعت بدن را مختل کند و به مشکلات خواب منجر شود.

ریتم شبانه‌روزی و اهمیت آن

ریتم شبانه‌روزی (Circadian Rhythm) یک چرخه ۲۴ ساعته است که فعالیت‌های فیزیولوژیکی بدن، از جمله خواب، متابولیسم و ترشح هورمون‌ها را تنظیم می‌کند. این ریتم عمدتاً توسط نور، غذا، و فعالیت‌های روزانه تنظیم می‌شود. هرگونه اختلال در این ریتم، مانند آنچه در جت لگ اجتماعی رخ می‌دهد، می‌تواند به مشکلات جدی مانند خستگی مزمن، کاهش تمرکز و افزایش خطر بیماری‌های مزمن منجر شود.

گروه‌های در معرض خطر

افراد با نوع زمان‌بندی شبانه (Chronotype)، که به آنها "جغدهای شب" (Night Owls)  هم گفته می‌شود، بیشتر در معرض جت لگ اجتماعی قرار دارند. این افراد به‌طور طبیعی ترجیح می‌دهند دیرتر بخوابند و دیرتر بیدار شوند، اما تعهدات اجتماعی مانند کلاس‌های صبح زود یا شیفت‌های کاری ممکن است آنها را وادار کند برخلاف ساعت بیولوژیکشان عمل کنند. این ناهماهنگی منجر به کمبود خواب در طول هفته و تلاش برای جبران آن در آخر هفته می‌شود، که خود باعث اختلال بیشتر در ریتم شبانه‌روزی می‌گردد.

مطالعات نشان می‌دهد نوجوانان و جوانان نیز به دلیل تغییرات هورمونی و اجتماعی در این دوره، بیشتر در معرض این مشکل هستند. برای مثال، یک مطالعه نشان داد که ۵۳.۹% از نوجوانان ۱۳ تا ۱۵ ساله جت لگ اجتماعی را تجربه می‌کنند.

آمار چه می‌گوید؟

جت لگ اجتماعی در کشورهای صنعتی بسیار شایع است. بر اساس یک بررسی علمی، دوسوم (حدود ۶۷%) از جمعیت مشغول به کار یا تحصیل در این کشورها این مشکل را تجربه می‌کنند، و این وضعیت ممکن است سال‌ها ادامه یابد. همچنین، تخمین زده می‌شود که ۷۰% از دانشجویان و کارگران حداقل یک ساعت جت لگ اجتماعی دارند، در حالی که نزدیک به نیمی از آنها (۵۰%) دو ساعت یا بیشتر این اختلاف را تجربه می‌کنند.

جت لگ اجتماعی چه تأثیری روی سلامتی دارد؟

جت لگ اجتماعی می‌تواند تأثیرات قابل‌توجهی بر سلامت جسمی و روانی داشته باشد. تحقیقات نشان می‌دهد این مشکل می‌تواند:

• کیفیت و مدت خواب را کاهش دهد: افراد مبتلا ممکن است دچار بی‌خوابی، بیداری زود هنگام، یا خواب‌آلودگی بیش از حد شوند.
• خطر چاقی و بیماری‌های متابولیک را افزایش دهد: مطالعات متعددی نشان داده‌اند که جت لگ اجتماعی با افزایش شاخص توده بدنی (BMI) و خطر دیابت نوع ۲ مرتبط است.
• بیماری‌های قلبی-عروقی را تشدید کند: تغییرات در ریتم شبانه‌روزی می‌تواند سیستم گردش خون را مختل کند و خطر بیماری‌های قلبی را افزایش دهد (.
• مشکلات روانی را افزایش دهد: تحقیقات نشان داده‌اند که جت لگ اجتماعی با افزایش خطر افسردگی، اضطراب، و استرس مرتبط است.
• عملکرد ایمنی و ترشح هورمون‌ها را مختل کند: این مشکل می‌تواند فعالیت سلول‌های ایمنی و زمان‌بندی ترشح هورمون‌ها مانند کورتیزول و ملاتونین را تغییر دهد.

 ارتباط با زمان صفحه نمایش

یکی از عوامل تشدیدکننده جت لگ اجتماعی، زمان گذراندن در برابر صفحه نمایش (Screen Time) است، به‌ویژه قبل از خواب. نور آبی ساطع‌شده از دستگاه‌های الکترونیکی مانند گوشی‌های هوشمند و کامپیوترها می‌تواند تولید ملاتونین، هورمونی که برای خواب ضروری است، را سرکوب کند. این مشکل به‌ویژه برای افراد شب‌زنده شدیدتر است، زیرا آنها معمولاً در شب به فعالیت‌های دیجیتال بیشتری مشغول هستند.

مطالعات نشان داده‌اند که استفاده از صفحه نمایش در شب می‌تواند زمان خوابیدن را به تأخیر بیندازد و کیفیت خواب را کاهش دهد. برای مثال، یک مطالعه نشان داده که افزایش زمان صفحه نمایش و پیام‌رسانی شبانه به‌طور معنادار با جت لگ اجتماعی در نوجوانان مرتبط است.

این ارتباط به این معناست که استفاده از دستگاه‌های دیجیتال قبل از خواب می‌تواند ناهماهنگی بین ساعت بیولوژیک و اجتماعی را تشدید کند، به‌ویژه برای افرادی که به‌طور طبیعی تمایل به فعالیت شبانه دارند.

البته ناگفته نماند طی تحقیقات دیگری پژوهشگران تأکید کرده‌اند که اختلال در خواب ناشی از استفاده از صفحه‌نمایش «ممکن است فقط به دلیل نور ساطع‌شده از این دستگاه‌ها نباشد» و «تنها چیزی که باید مورد توجه قرار گیرد نور این دستگاه‌ها نیست، بلکه محتوای آن‌ها نیز اهمیت دارد».