به هنگام نماز، مومن برای اظهار بندگی و رسیدن به درجات مقربان، آماده می‌شود، پس در این حالت بر او واجب است که پلیدی‌های جسمی و روحی را از خود دور کند و با سرور و شادی در پیشگاه خداوند حاضر شود؛ که این نحوه حضور بزرگان و کاملان درگاه خداست. (دستغیب، صلاه الخاشعین، ص ۷۸)

شایسته است فرد نمازگزار به هنگام ادای نماز فرمانبردار و منت‌پذیر حضرت حق باشد، چرا که خداوند بر بندگانش منت نهاده و توفیق طاعت، عبادت و مناجات را به ایشان عطا کرده و با بزرگواری و به­رغم همه طغیان‌ها، سرکشی‌ها و نافرمانی‌هایی که از آنان سر زده است باز هم آنان را می‌پذیرد. (دستغیب، صلاه الخاشعین، ص ۸۳)

امام خمینی(ره) در آداب الصلوه می‌فرماید: اهل معرفت و خاصان درگاه الهی در مناجات و راز و نیاز با خداوند تنها نظر لطف حضرتش را طالبند و عزت و شرف، فضیلت و معرفت را تنها در مناجات با خدا می‌یابند. نگاه اینان آنگاه که به دنیا می‌نگرند، عارفانه است، و تمام موجودات را جلوه حق و جمال بی مثالش می‌دانند. پس انتظار می‌رود این عاشقان برای اوقات نماز، لحظه شماری کنند و خود را برای میقات حق مهیا سازند.

شایسته است انسان در این اوقات بهترین جامه‌های خود را بپوشد و با وقار و آرامش و در عین حال ترسان و نگران که حال بندگان شایسته خداست، در میان بیم و امید به حضور خداوند وارد شود، و در اندیشه باشد که خداوند تواب و رحیم است

 مومنان و شیفتگان خداوند که نعمت‌های بهشتی و لذت‌های دائمی آن را با بهره‌های ناچیز و لذت‌های ناقص و موقت دنیوی مبادله نمی‌کنند، در وقت عبادات با حضور قلب و با اشتیاق به نماز می‌ایستند. اینان نیز چون عشاق الهی اوقات نماز را به انتظار می‌نشینند و متاع دنیا را با نعمت‌های جاودان معاوضه نمی‌کنند. شایسته است که انسان آن چنان­که مقدور و میسر است وقت مناجات و نماز را غنیمت شمارد و به قلب خود بفهماند که مایه زندگی جاودان و سرچشمه نیکی‌های روان و اصل بخشش‌های بیکران در همراهی و انس با حضرت حق و مناجات با اوست. به ویژه نماز که نشانه‌ای از جمال و جلال خدای متعال و کامل‌ترین عبادات است، در رسیدن به این مقصود بیشترین یاری را به انسان می‌کند. پس لازم است که نمازگزار بهترین اوقات نماز را برای انجام این فریضه انتخاب کند چرا که در آن نوری است که در دیگر اوقات نیست.(امام خمینی، آداب الصلوه، صص ۱۱۱- ۱۰۹)

اختصاص اوقات نماز به اتفاقات خاص

نمازگزار باید به هنگام عبادت، از مشغولیت‌های ذهنی و قلبی خود بکاهد و زمانی را برای عبادت اختصاص دهد که اشتغال خاطرش کمتر و قلبش مطمئن‌تر است. درباره وقت نماز چنین گفته‌اند که نماز ظهر، نماز پروردگار و نماز رسول مکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله در معراج است و در معنای عرفانی آن می‌توان گفت که وقت نماز از ابتدای برابری خورشید حقیقت تا انتهای رسیدن آن به حضرت احدیت است. نماز معراج رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله را نیز می‌توان جمع نور احدی و احمدی دانست، چرا که خداوند خود را چنین معرفی کرده «الرَّحْمنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوی» (طه،۵)؛ خداوند رحمان بر عرش استیلا یافت. و از این جا راز وقوع آن در معراج معلوم می شود. «إِذَا زَالَتِ‌ الشَّمْسُ‌ دَخَلَ‌ الْوَقْتَان»؛ چون خورشید به حد زوال رسید دو وقت- ظهر و عصر- فرا رسیده است. و آن، وقت نماز ظهر و عصر است که افضل نمازها هستند.نماز عشا دافع ظلمت و تاریکی قبر و قیامت است و به وسیله این نماز پل صراط نورانی می‌شود. دنیا پرده‌ای بر چشم بینندگان و مانع دیدن حقیقت است، لذا می‌توان آن را به ظلمت شب تشبیه کرد

ذکر شده که هنگام نماز عصر، زمانی است که حضرت آدم(ع) به درخت ممنوع نزدیک شد و زمان نماز مغرب و عشا به هنگام ظلمت و تاریکی طبیعت و حجاب کامل خورشید حقیقت است. پس باید برای خروج از تاریکی گناه به توبه و برای رهایی از ظلمات قبر و صراط و قیامت به نماز مغرب روی آورد. در روایات آمده که مغرب، آن زمانی است که حضرت آدم(ع) از گناه خویش توبه کرد، پس سه رکعت نماز به جای آورد، یک رکعت برای خطای خود، یکی برای خطای حواء و دیگری برای ابراز توبه و ندامت. نماز عشا دافع ظلمت و تاریکی قبر و قیامت است و به وسیله این نماز پل صراط نورانی می‌شود. دنیا پرده‌ای بر چشم بینندگان و مانع دیدن حقیقت است، لذا می‌توان آن را به ظلمت شب تشبیه کرد و نماز صبح را نیز می‌توان با دمیدن صبح قیامت مشابه دانست که طی آن آفتاب حقیقت از افق روز قیامت طلوع می‌کند و با بر چیده شدن بساط تاریکی و ظلمت، سرّ «مالِکِ یَوْمِ الدِّین» آشکار خواهد شد. با طلوع خورشید، یقین به دست می‌آید و سلوک شبانه پایان می‌یابد. پس، تمام دایره وجود را می‌توان در حکم یک شب قدر محمدی و یک یوم القیامه احمدی دانست. (امام خمینی، سرّالصلوه، ص ۶۱)

وظیفه نمازگزار در وقت نماز

 وقت نماز، میعاد خداوند است که به عبادت و اطاعت فرا می‌خواند، پس در این زمان آثار خوشحالی در چهره نمازگزار مؤمن مشهود می‌شود چرا که زمان تقرب و وسیله رستگاری فرا رسیده است. شایسته است انسان در این اوقات بهترین جامه‌های خود را بپوشد و با وقار و آرامش و در عین حال ترسان و نگران که حال بندگان شایسته خداست، در میان بیم و امید به حضور خداوند وارد شود، و در اندیشه باشد که خداوند تواب و رحیم است و فضل و کرمش شامل حال همگان می‌شود. از سوی دیگر قادر و قهار و در کمین ستمکاران است پس راهی بین خوف و رجا برگزیند، و فروتنی و خشوع را پیشه خود سازد.

اگر انسان با عزیزی قرار دیدار داشته باشد یا با زحمات بسیار از بزرگی وقت ملاقات گرفته باشد، آیا برای چنین ملاقاتی از پیش انتظار نمی‌کشد؟ برای رسیدن آن، لحظه شماری نمی‌کند؟ و با خوشحالی به استقبال آن نمی‌رود؟

زمان نماز مغرب و عشا به هنگام ظلمت و تاریکی طبیعت و حجاب کامل خورشید حقیقت است. پس باید برای خروج از تاریکی گناه به توبه و برای رهایی از ظلمات قبر و صراط و قیامت به نماز مغرب روی آوردپس شایسته است انسان به هنگام نماز، که عنایت خداوند شامل حال بندگان می‌شود و می‌تواند رویاروی با خدای منان سخن گوید، دلش از شادی و انتظار سرشار باشد و با چهره‌ای گشاده و دلی شاد به سوی نماز رود. به تصریح قرآن کریم چنین نمازی، موجب تقرب به پیشگاه خداوند و وسیله رسیدن به محبت پروردگار است. رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله نیز وعده داده که چنین نمازی، دریافت خلعت از خدای متعال و استقرار جاودان در بهشت رضوان را به همراه دارد.

شهیدثانی(ره) تاکید می‌کند که انسان هیچگاه عنایت پروردگار را کمتر از عطایای پادشاهان و قدرتمندان نداند، چرا که صاحبان قدرت نیز بدون توفیق خداوند نمی‌توانند به انسان سودی رسانند، و به وعده‌هایشان اطمینانی نیست، و اگر به وعده‌شان عمل کنند، آنچه عطا می‌کنند سهم ناچیزی از نعمت‌های زودگذر جهان فانی است. ولی خداوند قادر مطلق است و هیچگاه خلف وعده نمی‌کند و عطایایش زوال ناپذیرند. از این رو باید فرارسیدن وقت نماز را انتظار کشید، چنان­که پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله به انتظار می‌نشست، و هر لحظه بر اشتیاقش افزوده می‌شد و به مجرد رسیدن وقت نماز به بلال می‌فرمود: «أَرِحْنَا یَا بِلَال». (شهیدثانی، اسرار نماز، ص ۱۰۹/طبری، معجم کبیر، ج ۶، ص ۲۷۷)

رسول گرامی صلی‌الله‌علیه‌وآله در اضطراب بود که چه هنگام وقت نماز فرا می‌رسد تا به مناجات با خدای منان برخیزد و با محبوب سخن گوید و بار امانت را به سر منزل مقصود برساند. چنان­که در حدیث آمده است: «وَ قُرَّةُ عَیْنِی‌ فِی‌ الصَّلَاة».(تفسیر قرطبی، ج ۱۰، ص ۱۶۷)

لازم است که نمازگزار بهترین اوقات نماز را برای انجام این فریضه انتخاب کند چرا که در آن نوری است که در دیگر اوقات نیست

آداب توجه به اوقات نماز

امام خمینی(ره) درباره اوقات نماز سفارش می‌کند که انسان خود را برای حاضر شدن به پیشگاه مالک دنیا و آخرت و سخن گفتن با خداوند مهیا کند. پس به ضعف و بی‌نوایی خود و عظمت و جلال ذات مقدس خداوند که انبیاء و فرشتگان مقرب در بارگاه عظمتش مدهوش می‌شوند، بنگرد و دل خود را از خوف حق لبریز کند و عبادات خود را ناچیز شمارد. برای این منظور باید با بیم و امید و رغبت به حضور خداوند وارد شود؛ چرا که قدرت انسان در برابر قدرت حق تعالی قطره‌ای ناچیز در برابر دریای بیکران است. این اندیشه حالت شکستگی و فروتنی بسیاری را برای انسان به همراه می‌آورد تا خود را لایق عبادت و عبودیت نشمارد، و اجازه ورود در حریم عبادت و بندگی را فقط از لطف و شفقت خدای سبحان بداند. اگر این تواضع و فروتنی به جان و دل راه یابد، حق تعالی او را بلند و به کرامت­های خود مفتخر می­سازد. (امام خمینی، آداب الصلوه، ص ۱۱۳)

حالات معصومین علیهم­السلام در وقت نماز

روایات بسیاری از چگونگی اقامه نماز ائمه اطهار علیهم‌السلام در دست است که می‌تواند الگوی مناسبی برای نمازگزارانی باشد که جویای حقیقت‌اند و به آنچه دارند اکتفا نمی‌کنند و در آنچه هستند باقی نمی‌مانند. در اینجا به برخی از این روایات اشاره می‌شود:

از برخی همسران رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله نقل شده است: ایشان با ما گفتگو می‌کرد ولی هنگامی که وقت نماز می‌رسید، چنان از یاد خدا لبریز می‌شد و به نماز اشتغال می‌یافت که گویی ما را نمی‌شناخت. (مستدرک الوسائل، کتاب الصلوه، باب ۲، ح ۱۷)

امیرالمومنین علیه‌السلام به هنگام نماز حالشان تغییر می‌کرد و لرزان می‌شدند. از حضرت علت را پرسیدند، فرمود: «نماز امانتی است که خدای متعال آن را بر آسمان‌ها و زمین عرضه کرد و آنها از حمل آن سر باز زدند و از آن ترسیدند».(مستدرک الوسائل، کتاب الصلوه، ج ۵، ص ۱۴)

مومنان مانند عشاق الهی اوقات نماز را به انتظار می‌نشینند و متاع دنیا را با نعمت‌های جاودان معاوضه نمی‌کنند

سیدبن طاووس در فلاح‌السائل نقل کرده که رنگ سیمای امام حسین علیه‌السلام به وقت وضو تغییر می‌کرد و اندامش به لرزه می‌افتاد. سبب را پرسیدند، فرمود: «چنین حالی برای کسی که بین دو دست صاحب عرش(در پیشگاه خداوند) ایستاده است، سزاوار است».(بحارالانوار، ج ۷۷، ص ۳۴۶) از امام حسن علیه‌السلام نیز چنین نقل کرده‌اند. امام سجادعلیه‌السلام نیز به هنگام وضو گرفتن و اقامه نماز، رنگ رخسار مبارکشان به زردی می‌گرائید، علت را پرسیدند. امام در پاسخ فرمود: «مگر نمی‌دانید بین دو دست چه کسی ایستاده‌ام؟»(مستدرک الوسائل، کتاب الصلوه، باب ۲، ح ۳۵) همچنین امام سجادعلیه‌السلام وقت اقامه نماز رخسارش دگرگون می‌شد و به هنگام سجده سر از سجده‌گاه برنمی‌داشت تا آنکه عرق از سر و رویش می‌ریخت.

امام باقرعلیه‌السلام از حالات پدر بزرگوارش روایت کرده که در حین نماز، گویی شاخه درختی لرزان در برابر باد بود. (فروع کافی، ج ۳، ص ۳۰۰)

بزرگ­مردانی مانند رسول اکرم و ائمه اطهار علیهم­السلام در چنین اوقاتی در جذبه‌ای ژرف فرو می‌رفتند پس شایسته است که نمازگزاران نیز به عنوان رهروان این پاک­مردان الهی به راه ایشان روند و با درک نماز که حضور در درگاه خداوند و راز و نیاز با حضرت حق است، به مقدار معرفت، وجود خود را از شادی و سرور لبریز سازند.