این موضوع فقط به سیاست و مسائل اجتماعی محدود نمی‌شود، بلکه در بحث‌های روزمره، از سلیقه موسیقی گرفته تا دیدگاه‌های علمی، هم دیده می‌شود. اما چرا چنین تغییری اتفاق افتاده؟ آیا جامعه کمتر تحمل شنیدن نظر مخالف را دارد، یا ما در مواجهه با اختلاف‌نظر ضعیف‌تر شده‌ایم؟ بررسی تحقیقات علمی و داده‌های تجربی نشان می‌دهد که چند عامل کلیدی در این تغییر نقش دارند.

 مغز ما از اختلاف‌نظر خوشش نمی‌آید

یکی از مهم‌ترین دلایل این پدیده، واکنش بیولوژیکی مغز به مخالفت است. مطالعات علوم اعصاب نشان داده‌اند که مواجهه با نظرات مخالف، فعالیت بخش‌هایی از مغز را تحریک می‌کند که به «سیستم تهدید» مرتبط هستند. تحقیقی که توسط کاپلان و همکاران (۲۰۱۶) انجام شد، نشان داد که وقتی افراد با اطلاعاتی مواجه می‌شوند که باورهایشان را به چالش می‌کشد، بخش‌هایی از مغز مانند آمیگدالا و قشر پیش‌پیشانی فعال می‌شوند؛ همان بخش‌هایی که هنگام مواجهه با تهدیدهای فیزیکی فعال می‌شوند. به زبان ساده، مغز ما مخالفت را نه به عنوان یک گفت‌وگو، بلکه به عنوان یک تهدید تجربه می‌کند.
این پدیده را می‌توان با سوگیری تأییدی (Confirmation Bias) توضیح داد، یعنی تمایل ما به پذیرفتن اطلاعاتی که باورهای قبلی‌مان را تأیید می‌کند و رد کردن اطلاعاتی که آن‌ها را نقض می‌کند. در یک دنیای پر از اطلاعات، ما به‌طور ناخودآگاه از داده‌هایی که دیدگاه‌مان را تغییر دهند، دوری می‌کنیم تا تعادل ذهنی خود را حفظ کنیم.

«حباب‌های اطلاعاتی» و تأثیر شبکه‌های اجتماعی

شبکه‌های اجتماعی، به‌جای اینکه ما را در معرض دیدگاه‌های متنوع قرار دهند، اغلب باعث ایجاد «حباب‌های اطلاعاتی» می‌شوند. الی پاریسر (۲۰۱۱) در کتاب The Filter Bubble توضیح می‌دهد که الگوریتم‌های رسانه‌های اجتماعی طوری طراحی شده‌اند که محتواهایی را بیشتر به ما نشان دهند که مطابق با باورهای قبلی‌مان هستند. این باعث می‌شود که هرکسی در دنیای خودش محبوس شود و کمتر با نظرات مخالف مواجه شود.
مطالعات معتبر مانند تحقیق بیل و همکاران (۲۰۱۸) نشان داده‌اند که مواجهه با نظرات مخالف در شبکه‌های اجتماعی نه‌تنها تحمل ما را افزایش نمی‌دهد، بلکه می‌تواند قطبی شدن را تشدید کند. دلیل این موضوع این است که در فضای دیجیتال، مخالفت کردن معمولاً با واکنش‌های شدید، حمله‌های شخصی و «لغو شدن» (Cancel Culture) همراه است. بنابراین، کاربران یاد می‌گیرند که برای جلوگیری از درگیری، یا سکوت کنند یا فقط با افراد هم‌فکر خود تعامل داشته باشند.

 ترس از برچسب خوردن و فشار اجتماعی

در گذشته، داشتن عقیده‌ متفاوت شاید صرفاً نشانه تفاوت دیدگاه‌ها بود، اما امروز، بیان برخی عقاید می‌تواند تبعات جدی داشته باشد. پدیده فرهنگ لغو (Cancel Culture) که در تحقیقات کمبل و منینگ (۲۰۱۸) بررسی شده است، نشان می‌دهد که در بسیاری از جوامع، افراد به خاطر یک نظر مخالف ممکن است از سوی گروه‌های اجتماعی یا حرفه‌ای کنار گذاشته شوند.
این موضوع باعث شده که افراد در بحث‌های حساس، بیشتر از قبل خودسانسوری کنند. نظرسنجی مؤسسه کاتو (۲۰۲۰) نشان می‌دهد که ۶۲ درصد از مردم آمریکا معتقدند که بیان آزادانه عقایدشان امروز سخت‌تر از قبل شده است، چون می‌ترسند که برچسب‌های منفی بخورند. این مسئله در ایران و بسیاری از جوامع دیگر هم دیده می‌شود؛ افراد نگران‌اند که مخالفت‌شان به عنوان نشانه دشمنی، تعصب یا ناآگاهی تعبیر شود.

 قطبی شدن جامعه و کاهش ظرفیت گفت‌وگو

یکی دیگر از عواملی که مخالفت کردن را دشوار کرده، قطبی شدن اجتماعی (Polarization) است. مطالعه‌ای از دانشگاه براون (۲۰۲۰) نشان داده که در جوامعی مانند آمریکا، اختلافات ایدئولوژیک با سرعت بیشتری نسبت به دیگر دموکراسی‌ها در حال افزایش است. در چنین شرایطی، مردم کمتر تمایل دارند که با افراد مخالف‌شان تعامل داشته باشند.
در این فضا، افراد دیگر مخالفت را به عنوان یک تبادل فکری نمی‌بینند، بلکه آن را نوعی جنگ هویتی تلقی می‌کنند. به همین دلیل، بحث‌ها به‌جای استدلال منطقی، به درگیری احساسی تبدیل می‌شود و هر طرف، طرف مقابل را به عنوان «دشمن» می‌بیند. این باعث می‌شود که گفت‌وگوها نه‌تنها بی‌نتیجه باشند، بلکه حتی روابط اجتماعی را هم تخریب کنند.

 مهارت‌های ارتباطی؛ حلقه مفقوده گفت‌وگو

مطالعات نشان داده‌اند که یکی از مشکلات اصلی در بحث‌های امروزی، ضعف مهارت‌های گفت‌وگو و مذاکره است. تحقیق کرو و همکاران (۲۰۲۱) نشان می‌دهد که آموزش مهارت‌های ارتباطی در بسیاری از سیستم‌های آموزشی، از جمله برای دانشجویان، ناکافی است و افراد نمی‌آموزند که چگونه اختلاف‌نظر را به‌طور سازنده مدیریت کنند.
به همین دلیل، افراد معمولاً دو واکنش افراطی به مخالفت دارند:

یا از ترس درگیری سکوت می‌کنند.

یا با پرخاشگری از نظرشان دفاع می‌کنند.

درحالی‌که راه سوم، یعنی گفت‌وگوی سازنده، کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد. ویلیام اوری (۲۰۱۵، ویرایش جدید کتابی که ابتدا در ۱۹۸۱ منتشر شد) در کتاب Getting to Yes توضیح می‌دهد که افراد می‌توانند با یادگیری روش‌های درست بحث، مخالفت را از یک تهدید به یک فرصت برای یادگیری و رشد تبدیل کنند.

• منابع:

1. Neural correlates of maintaining one’s political beliefs
2. The Filter Bubble
3. Exposure to opposing views on social media
4. The Rise of Victimhood Culture
5. Poll by Cato Institute
6. U.S. is polarizing faster than other democracies
7. Communication skills training
8. Getting to Yes