نگاهی گذرا بر اقدامات امام حسن عسکری علیه السلام
برخلاف آنچه ادّعا می‌شد و خلفای بنی‌عباس می‌كوشیدند با حیله‌گری و تظاهر، آن را به مردم بقبولانند، هیچ گاه این خلفا نخواستند حقّی از علویان و شیعیان به ویژه اهل بیت علیهم السلام به آنها بازگردانده شود. افزون بر آن، فشاری كه از طرف حكومت بر اهل بیت علیهم السلام و شیعیانشان وارد می‌شد، اگر بیش از زمان بنی‌امیّه نبود، كمتر به نظر نمی‌رسید. شاید تنها تفاوتی كه بنی‌امیه با بنی‌عباس داشتند، این بود كه بنی‌امیه دشمنی خویش را با فرزندان و یاران حقیقی پیامبر اكرم صلی الله علیه وآله آشكارا نشان می‌دادند، ولی بنی‌عبّاس می‌كوشیدند برای حفظ قدرت، این دشمنی را كتمان كنند و سبب تحریك طرفداران اهل بیت علیهم السلام و مردم حق پرست نشوند.
اگرچه در دوران خلافت بنی عباس، شیعیان در مقایسه با دیگر مذاهب در اقلیت بودند، ولی گستره فرهنگ تشیع سبب شده بود، شیعیان هر چند اندك، در هر منطقه‌ای حضور داشته باشند و حقایق دین و تاریخ را به گوش دیگر مسلمانان برسانند و این خود، تهدیدی جدّی برای حكومت بود.
با بررسی زندگی امامان معصومی كه در دوران خلافت بنی عباس می‌زیستند، درمی‌یابیم كه همگی به گونه‌ای مرموز، با سمّ به شهادت رسیدند. پس از شهادت نیز خلفا می‌كوشیدند آنان را به عنوان فرزندان پیامبر صلی الله علیه وآله تكریم كنند و برای آنها عزای عمومی برپا سازند و با ظاهرسازی‌ها، خود را از اتّهام جنایت مبرّا گردانند. با وجود این رفتار، نه تنها فشار و خفقانی كه اهل بیت علیهم السلام و علویان را در برگرفته بود، كم نمی‌شد، بلكه بیشتر نیز می‌شد.
راهكاری كه خلفای عبّاسی برای دور كردن مردم حجاز به عنوان نخستین مسلمانان، از ائمه علیهم السلام به كار گرفته بودند، فاصله انداختن میان مردم و ائمه بود و این راهكار به بهانه‌‌های گوناگونی درباره هر امام اجرا می‌شد. از این رو، پس از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام هیچ امامی در سرزمین حجاز به خاك سپرده نشد و همگی در تبعید و به دور از وطن خویش به شهادت رسیدند.
شاید بتوان گفت در میان امامانی كه در زمان خلفای بنی عباس می‌زیسته‌اند، سه امام بزرگوار: امام محمدتقی، امام علی نقی و امام حسن عسكری علیهم السلام سخت‌ترین دوران را سپری كرده‌اند. گواه این مدّعی سنّ شریف این سه امام مظلوم و بزرگوار است كه روی هم به 92 سال می‌رسد. امام جواد علیه السلام 25 سال، امام هادی علیه السلام 41 سال و امام حسن عسكری علیه السلام 28 سال عمر كرده‌اند. به فرموده حضرت امام حسن عسكری علیه السلام نیز سخت‌ترین دوران را آن حضرت داشته است، چنانكه فرمود: «در میان پدرانم، هیچ‌یك چون من، گرفتار شكّ و تردید در میان شیعیان درباره امامت نشده است».(1)
حكومت عبّاسی، به دو دلیل بر امام حسن عسكری علیه السلام فشار وارد می‌كرد:
دلیل اوّل، موقعیت ویژه شیعه به ویژه در منطقه عراق بود كه هراس دستگاه خلافت را برانگیخت. از این رو، خلفای عباسی می‌كوشیدند با زندانی كردن امامان و كنترل محسوس یا نامحسوس آنان، از قیام ناگهانی علویان به رهبری آنها جلوگیری كنند.
دلیل دیگر، اخبار متواتری بود كه درباره وجود مقدس امام عصر(عج) وارد شده بود. در این اخبار صحیح كه همه به آن دسترسی داشتند، بیان شده بود كه مصلح از نسل امام حسن عسكری علیه السلام است و پایه و اساس ستم و بیدادگری را برخواهد چید و با زورگویان به مقابله خواهد پرداخت.
از این رو، حكومت عباسی می‌كوشید با فشار، اختناق و كنترل امام و خانواده‌اش، از تولد این فرزند جلوگیری کند. با این حال، شیوه برخورد امام علیه السلام با چنین اوضاعی نشان می‌دهد هیچ چیز و هیچ کس نمی‌تواند امام و رهبر معنوی جامعه را که از سوی خداوند منسوب شده است، از وظیفه الهی‌اش باز دارد. آن حضرت با برنامه‌ای دقیق، به فعالیت خود مشغول بود. این فعالیت‌ها را می‌توان در هفت بخش بررسی کرد:
1. کوشش‌های علمی امام با وجود فشار و کنترل همه جانبه حکومت: امام توانست شاگردان ممتازی را تربیت کند. شیخ طوسی(ره) تعداد شاگردان آن حضرت را بیش از صد نفر ثبت کرده است که در میان آنها چهره‌هایی مانند احمد بن اسحاق قمی، ابوهاشم داوود بن قاسم جعفری، عبدالله بن جعفر حمیری، ابوعمر عثمان بن سعید، علی بن جعفر و محمد بن حسن صفار به چشم می‌خورند.(2)
2. ایجاد شبکه ارتباطی با شیعیان: از طریق نصب نمایندگان و نامه‌نگاری با آنان و مردم و فرستادن پیک.
3. فعالیت‌های سیاسی پنهانی: برای مثال، عثمان بن سعید که از مهم‌ترین یاران امام بود که زیر پوشش روغن‌فروشی فعالیت می‌کرد؛ یا اینکه امام برخی نامه‌ها را در چوب و وسایلی مانند آن جاسازی می‌کرد و برای نمایندگانش می‌فرستاد.
4. حمایت مالی از شیعیان: این اقدام مانع از آن می‌شد که شیعیان زیر فشار مالی، جذب حکومت ستمگر عباسی شوند.
5. تقویت و توجیه سیاسی رجال و عناصر مهمّ شیعه: برای مثال، آن حضرت در نامه‌ای که به علی بن حسین بن بابویه قمی(ره) نوشته است، از چنین تعابیری استفاده کرده:
«ای بزرگمرد و مورد اعتماد و فقیه من! صبر کن و شیعیان مرا به صبر فرمان بده! زمین از آن خداست و هر کسی از بندگانش را که بخواهد، وارث آن قرار می‌دهد. فرجام نیکو تنها از آن پرهیزکاران است. سلام و رحمت خدا و برکات او بر تو و بر همه شیعیان باد!» (3)3
6. استفاده گسترده از آگاهی غیبی: به گونه‌ای که به گفته برخی بزرگان، 391 مورد کرامت از آن حضرت در کتاب‌های گوناگون به ثبت رسیده است.
7. آماده‌سازی شیعیان برای دوران غیبت: یکی از این کارها مسئله نامه‌نگاری و استفاده از وکیل حتّی در زمان امام هادی علیه السلام است که خود موجب کمتر شدن رابطه و تماس ظاهری امام با مردم می‌شد. این کار در زمان امام عسکری علیه السلام بیشتر شد تا آمادگی مردم برای پذیرفتن و درک غیبت بیشتر شود. از این رو، امام حسن عسکری علیه السلام ، امام زمان(عج) را به کمتر کسی نشان می‌داد، ولی همواره از تولد ایشان و حضورشان صحبت می‌کرد.
آنچه بیان شد گوشه‌هایی از فعالیت‌های امام حسن عسکری علیه السلام برای مقابله با اوضاعی بود که با آن رو به رو بود. از این رو، دشمنان، این نور الهی را تاب نیاوردند و آن حضرت در سنین جوانی؛ یعنی 28 سالگی با سمّ مسموم شد و به شهادت رسید و در سامرا نیز به خاک سپرده شد.
پی‌نوشت:
1) ترجمه تحف العقول، ص 579؛ به نقل از: محمّد محمّدی اشتهاردی، سیره چهارده معصوم، ص 914.
2) سیره پیشوایان، ص 627؛ برگرفته از رجال شیخ طوسی، ص 427 به بعد.
3) ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج 4، ص 425.
بخش تاریخ و سیره معصومین تبیان
منبع: پایگاه اطلاع رسانی موسسه فرهنگی موعود عصر.
