۱. قرارداد را ثبت کنید
هر معامله‌ای که در آن پولی قرض داده می‌شود یا چیزی به شکل نسیه خرید و فروش می‌شود، باید نوشته شود. خداوند مستقیماً می‌فرماید: «اُکتُبوه». هیچ چیزی جای سند معتبر را نمی‌گیرد!
۲. سررسید قرارداد قید شود
مدّت بدهکاری، باید روشن باشد؛ «الی اجل مسمّی»
۳. سند توسط شخص سوم نوشته شود
برای اطمینان بیشتر و جلوگیری از دخل و تصرّف احتمالی طرفین، سند باید با حضور دو طرف و توسط شخص سوّمی نوشته شود؛ «ولیکتب بینکم کاتب»
۴. نویسندۀ سند باید عادل و بی‌طرف باشد
کسی که قرارداد را می‌نویسد، باید با عدالت کامل عمل کند؛ نه چیزی به نفع یک طرف اضافه و نه چیزی از حق طرف دیگر کم کند. اسناد تنظیم شدهای که همراه با گواهی عادل باشد، قابل استشهاد است؛ «وَلْیَکْتُب بَّیْنَکُمْ کَاتِبٌ بِالْعَدْلِ»
۵. به نوشتن قرارداد متعهد باشید
کسانی که توان و سواد نوشتن دارند، نباید از نوشتن قرارداد برای دیگران طفره بروند؛ «وَلَا یَأْبَ کَاتِبٌ أَن یَکْتُبَ کَمَا عَلَّمَهُ اللَّهُ». این توصیه نشان می‌دهد که ایفای نقش در راستای عدالت، از دیدگاه اسلام، فراتر از یک مسئولیت اجتماعی، تکلیفی شرعی است.
۶. بدهکار املا کند
بدهکار که حقّ بر ذمّه اوست، بیش از هر کسی از بدهی خود باخبر است بنابراین خودش باید متن قرار داد را بگوید و کاتب بنویسد، نه آنچه را بستانکار ادعا می‌کند «و لیملِل الّذی علیه الحقّ»
۷. اقرار بدهکار، پذیرفته می‌شود
املا کردن توسط بدهکار، نوعی اقرار به مفاد قرارداد محسوب می‌شود و قابل قبول است؛ «وَلْیُمْلِلِ الَّذِی عَلَیْهِ الْحَقُّ»
۸. جزئیات را کامل بنویسید
قرآن ما را به ثبت تمام جزئیات تشویق می‌کند؛ از مبلغ گرفته تا مدت و شرایط پرداخت. دستور «یُمْلِلِ الَّذِی عَلَیْهِ الْحَقُّ» نشانگر لزوم شرح مفصل و شفاف شرایط معامله است تا نکات مبهم باقی نماند.
۹. تقوای بدهکار
خداوند یادآوری می‌کند: هنگام املا کردن، «از خدا بترس»؛ یعنی با صداقت کامل حق طرف مقابل را ادا کن. بنابراین بدهکار، هنگام املای قرارداد باید خدا را در نظر بگیرد و چیزی را کتمان یا فروگذار نکند؛ « وَلْیَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ وَلَا یَبْخَسْ مِنْهُ شَیْئًا»
۱۰. وکیل جای بدهکار
اگر بدهکار توان بیان درست ندارد (مثلاً کودک یا بیمار است)، ولی یا وکیل او می‌تواند مفاد را بیان کند؛ «فَلْیُمْلِلْ وَلِیُّهُ»
۱۱. دو شاهد بیاورید
برای اطمینان بیشتر، حضور دو شاهد عادل ضروری است؛ «وَاسْتَشْهِدُوا شَهِیدَیْنِ» شاهدان، حافظان حق‌اند و در صورت بروز اختلاف، مرجع قابل اعتمادی برای اثبات حقانیت فراهم می‌آورد.
۱۲. اگر دو مرد نبود؟
قرآن در نهایت دقت می‌گوید: اگر دو مرد عادل در دسترس نبود، یک مرد و دو زن عادل شاهد باشند تا اگر یکی فراموش کرد، دیگری یادش بیاورد؛ «فَإِن لَّمْ یَکُونَا رَجُلَیْنِ فَرَجُلٌ وَامْرَأَتَانِ»
۱۳. نگویید «شاهد نمی‌شوم»
اگر از شما خواسته شد که شاهد باشید، رد نکنید. این یک وظیفه اجتماعی است؛ «وَلَا یَأْبَ الشُّهَدَاءُ إِذَا مَا دُعُوا»
۱۴. به کاتب و شاهد فشار نیاورید
نباید با تحقیر یا تهدید، شاهد یا نویسنده را از مسیر عدالت خارج کنیم. این کار «فسق» است؛ «وَلَا یُضَارَّ کَاتِبٌ وَلَا شَهِید وَإِن تَفْعَلُوا فَإِنَّهُ فُسُوقٌ بِکُمْ L
۱۵. کاتب و شاهد باید باتقوا باشند
خداوند به شاهدان و کاتبان سفارش می‌کند: «از من بترسید!» یعنی با تقوا و صداقت عمل کنید؛ «وَاتَّقُوا اللَّهَ»
۱۶. حتی معاملات کوچک را بنویسید
این توصیه طلایی است: کوچک بودن معامله، بهانه‌ای برای ننوشتن آن نیست! «وَلَا تَسْأَمُوا أَن تَکْتُبُوهُ صَغِیرًا أَوْ کَبِیرًا إِلَی أَجَلِهِ»
۱۷. استثنا برای معاملات نقدی
در خریدهای نقدی و روزمره، نوشتن قرارداد الزامی نیست، اما اگر هم نوشته شود، بهتر است. این توصیه، نشان‌دهنده انعطاف‌پذیری شریعت و توجه آن به سهولت در انجام معاملات روزمره است؛ «إِلَّا أَن تَکُونَ تِجَارَةً حَاضِرَةً تُدِیرُونَهَا بَیْنَکُمْ»
۱۸. حتی برای نقدی هم شاهد بیاورید
اگرچه نوشتن اجباری نیست، اما داشتن شاهد حتی در معاملات نقدی هم توصیه شده است؛ «وَأَشْهِدُوا إِذَا تَبَایَعْتُمْ»
۱۹. آزار شاهد و کاتب ممنوع!
نباید با نیش‌زبان، تهدید، یا فشار، شاهد یا نویسنده را در انجام وظیفه‌شان اذیت کرد. این کار، ظلم و معصیت است.
۲۰. تقوا، رمز سلامت اقتصاد
در همه مراحل، تقوای الهی را فراموش نکنید. همه‌چیز با خداترسی درست می‌شود. این اصل، مبنای بسیاری از احکام و توصیه‌های اخلاقی در اسلام در زمینه تجارت و اقتصاد است.
دین و زندگی؛ دو روی یک سکه
به عنوان سخن پایانی، یادمان باشد که قرآن فقط کتاب دعا و عبادت نیست؛ کتاب زندگی است. از تنظیم قرارداد مالی تا شهادت دادن و ثبت سند، خداوند ما را رها نکرده است. اگر جامعه‌ای این اصول ساده اما دقیق را رعایت کند، بسیاری از اختلافات و ظلم‌ها هرگز اتفاق نمی‌افتد.
پیام شما به ما