روضه و عزاداری، به‌عنوان آیین‌های محوری در فرهنگ شیعی، به‌ویژه در ایام محرم و صفر و یا ماه رمضان، از دیرباز به منظور بزرگداشت واقعه کربلا و شهادت امام حسین علیه‌الاسلام و یارانش  و ضربت خوردن حضرت علی علیه‌الاسلام برگزار می‌شوند. این مراسم، که شامل روضه‌خوانی (بازگویی رویدادهای کربلا) و عزاداری (مانند سینه‌زنی، زنجیرزنی و نوحه‌خوانی) است، فراتر از یک آیین مذهبی، دارای ابعاد روان‌شناختی و اجتماعی عمیقی است.

این آیین‌ها به‌تدریج به بخشی جدایی‌ناپذیر از هویت ما شیعیان تبدیل شده‌اند. از منظر دینی، روایاتی از ائمه علیه‌الاسلام بر اهمیت عزاداری تأکید دارند. به عنوان مثال، امام رضا علیه‌الاسلام فرموده‌اند که عزاداری برای امام حسین علیه‌الاسلام می‌تواند غم روز قیامت را به شادی تبدیل کند. این باور دینی، زمینه‌ای معنوی برای تأثیرات روانی این مراسم فراهم می‌کند.

تعریف سلامت روانی و اهمیت آن

سلامت روانی، بر اساس تعریف سازمان بهداشت جهانی (WHO)، حالتی از بهزیستی است که در آن فرد توانایی‌های خود را درک می‌کند، با استرس‌های روزمره زندگی کنار می‌آید و به‌طور مؤثری در جامعه مشارکت می‌کند. آیین‌های مذهبی، از جمله روضه و عزاداری، می‌توانند از طریق کاهش استرس، افزایش حس تعلق و تقویت معنای زندگی به این بهزیستی کمک کنند.

مکانیزم‌های تأثیر روضه و عزاداری بر سلامت روانی

پژوهش‌های روان‌شناختی و جامعه‌شناختی نشان‌دهنده سه مکانیزم اصلی برای تأثیر این مراسمات  بر سلامت روانی هستند که در ادامه به تفصیل بررسی می‌شوند:

بیان احساسات و تخلیه عاطفی

یکی از ویژگی‌های برجسته روضه و عزاداری، فراهم آوردن فضایی برای ابراز آزادانه احساسات است. روضه‌خوانی، و عزاداری جمعی، مانند گریه و نوحه‌خوانی، به افراد اجازه می‌دهد تا احساسات سرکوب‌شده خود را تخلیه کنند. این فرآیند به کاتارسیس (Catharsis) معروف است، که در روان‌شناسی به‌عنوان راهی برای کاهش فشارهای عاطفی شناخته می‌شود. مطالعه‌ای در زمینه روان‌شناسی تجربی نشان داده که آیین‌های عزاداری می‌توانند از طریق افزایش حس کنترل بر احساسات، غم را کاهش دهند. در مراسم روضه، اشک ریختن به‌عنوان عملی مقدس تلقی می‌شود و این تقدس، تجربه عاطفی را تقویت می‌کند.

حمایت اجتماعی و حس تعلق

روضه و عزاداری به‌صورت جمعی برگزار می‌شوند و این جنبه اجتماعی تأثیر بسزایی بر سلامت روانی دارد. حضور در جمع عزاداران، به‌ویژه در تکایا و حسینیه‌ها، فرصتی برای تعامل اجتماعی و دریافت حمایت عاطفی فراهم می‌کند. پژوهش‌ها نشان داده‌اند که حمایت اجتماعی یکی از مهم‌ترین عوامل در کاهش استرس و افزایش بهزیستی روانی است. در این مراسم، افراد نه‌تنها غم خود را با دیگران به اشتراک می‌گذارند، بلکه از طریق همدلی جمعی، احساس انزوا و تنهایی را کاهش می‌دهند. این حس تعلق به‌ویژه برای افرادی که در زندگی روزمره با چالش‌های عاطفی مواجه هستند، می‌تواند آرامش‌بخش باشد.

ارتباط معنوی و هدفمندی

روضه و عزاداری، فراتر از یک مراسم عاطفی، به افراد کمک می‌کنند تا به یک روایت معنوی و متعالی متصل شوند. داستان کربلا، که نمادی از مقاومت در برابر ظلم و فداکاری برای عدالت است، می‌تواند به‌عنوان منبعی برای الهام و یافتن معنا در زندگی عمل کند. بر اساس نظریه روان‌شناسی وجودی ویکتور فرانکل، یافتن معنا در زندگی یکی از عوامل کلیدی در سلامت روانی است. در این آیین‌ها، شرکت‌کنندگان با یادآوری ارزش‌هایی چون شجاعت و ایثار، ممکن است احساس هدفمندی بیشتری کنند که به نوبه خود آرامش درونی را تقویت می‌کند.

شواهد علمی و مطالعات مرتبط

اگرچه پژوهش‌های خاص درباره تأثیر روضه و عزاداری شیعیان بر سلامت روانی محدود است، مطالعات کلی در مورد آیین‌های عزاداری و مذهبی نتایج مشابهی را نشان می‌دهند. به عنوان مثال، مطالعه‌ای در ترکیه درباره آیین‌های عزاداری اسلامی نشان داد که این مراسم می‌توانند به کاهش استرس مرتبط با سوگ کمک کنند ... همچنین، پژوهشی در زمینه تأثیر آیین‌های پس از مرگ بر بازماندگان نشان داد که مشارکت فعال در این مراسم می‌تواند به بهبود سلامت روانی و کاهش علائم افسردگی منجر شود. این یافته‌ها با تجربه شرکت‌کنندگان در روضه و عزاداری همخوانی دارد.

چرا برخی افراد احساس آرامش بیشتری دارند؟

احساس آرامش پس از شرکت در این مراسم می‌تواند نتیجه ترکیبی از عوامل فوق باشد. برای برخی، تخلیه عاطفی از طریق گریه و نوحه‌خوانی به کاهش تنش‌های درونی منجر می‌شود. برای دیگران، حس تعلق به جمعی که در غم و ارزش‌های مشترک شریک هستند، احساس امنیت و آرامش ایجاد می‌کند. همچنین، افرادی که از منظر دینی به این مراسم نگاه می‌کنند، ممکن است از ارتباط با یک نیروی متعالی و باور به پاداش معنوی احساس رضایت کنند. نکته جالب توجه این است که حتی افرادی که به جنبه‌های معنوی این آیین‌ها اعتقاد ندارند، ممکن است از ساختار منظم و قابل پیش‌بینی این مراسم (مانند نوحه‌خوانی و سینه‌زنی) احساس کنترل بیشتری بر زندگی خود پیدا کنند، که به کاهش اضطراب کمک می‌کند.