در قرآن کریم سه کلمه «صراط»، «طریق» و «سبیل» وجود دارد که معنایی نزدیک به هم دارند، و معمولاً هر سه به «راه» ترجمه می‌شود. ولی راغب اصفهانی این سه واژه را با تفاوت معنا می‌کند: «صراط» به معنی شاهراه، راه اصلی و راه روشن(مفردات غریب القرآن، ص۲۳۰، مادّة "س ر ط")، «سبیل» به معنی راه آسان و هموار، و «طریق» به معنای راهی است که تنها پیاده می‌توان در آن حرکت کرد.(مفردات غریب القرآن، ص۳۱۲، واژة طرق)

از آن جایی که در روایات، صراط، پلی معرفی شده که بالای جهنم قرار دارد، پس تعبیر «پل صراط» چندان دقیق نیست؛ اگرچه رایج و معروف است. (سبحانی، اندیشه‌های جاوید، ج۲، صص۳۸۳)

اغلب ما اطلاعات چندانی درباره صراط نداریم. فقط در همین حد می‌دانیم، که پل صراط گذرگاهی است مخوف و لغزنده که از درون جهنم می‌گذرد و تمام انسان‌ها در روز قیامت باید برای رسیدگی به اعمالشان از این گذرگاه صعب‌العبور، که باریک‌تر از مو و تیزتر از شمشیر است، عبور کنند.(الکافی، ج۸، ص۳۱۲، ح۴۸۶) در نهایت نیز کسانی که اعمالشان مورد قبول واقع شود، پل صراط را پشت سر می‌گذارند و به بهشت می‌رسند و کسانی که گناهان متعددی در پروندۀ اعمالشان باشد، مدت‌های طولانی در ایستگاه‌های رسیدگی به اعمال معطل می‌مانند.

صراط در قرآن

کلمه «صراط»، چهل و پنج بار در آیات مختلف قرآن تکرار شده و در تمام موارد آن به صورت مفرد آمده، در سی و دو آیه نیز با صفت «مستقیم» توصیف شده است. اما این واژه در قرآن، به معنای اصطلاحی آن (گذرگاهی عمومی بر روی جهنم که همگی باید از آن عبور کنند) به کار نرفته است. البته مفسران آیات ۷۱و۷۲ سوره مریم را ناظر به این حقیقت می‌دانند: «وَإِنْ مِنْکُمْ إِلاّ وارِدُها کانَ عَلی رَبِّکَ حَتْماً مَقْضیّاً ثُمَّ نُنَجّی الَّذینَ اتَّقَوا وَنَذَرُ الظّالِمینَ فِیها جِثِیّاً؛ هیچ یک از شماها نیست مگر این که وارد آن (دوزخ) می‌شود و این مطلب، حکم و تقدیر حتمی خداوند است، آنگاه پرهیزگاران را نجات می‌دهیم و ستمگران را فرو می‌گذاریم تا در آن آتش به زانو درافتند. (سبحانی، اندیشه‌های جاوید، ج۲، ص۳۷۹)

عقبه‌های صراط، واجبات و حرام‌هایی است که انسان در دنیا باید آنها را رعایت می‌کرد، هر یک از این عقبه‌ها به نام یکی از این واجبات و حرام‌ها هستند، اگر در آن کار، کوتاهی کرده باشد در هر عقبه مورد بازخواست قرار می‌گیرد و اگر به درستی در دنیا از عهده آن برآمده باشد به سرعت به عقبه دیگر و در نهایت به بهشت می‌رسد

تفسیر صراط در منابع تفسیری

یکی از مواقف سخت و در حقیقت آخرین توقفگاه در قیامت «صراط» است. صراط پلی روی دوزخ است که همگی باید از آن رد شوند؛ مومن باشند یا کافر. قرآن درباره صراط می فرماید: وَ إِنْ مِنْکُمْ إِلاَّ وارِدُها کانَ عَلی رَبِّکَ حَتْماً مَقْضِیّاً ثُمَّ نُنَجِّی الَّذِینَ اتَّقَوْا وَ نَذَرُ الظَّالِمِینَ فِیها جِثِیّاً (مریم، ۷۱ و ۷۲)؛ و همه شما (بدون استثنا) وارد جهنم می‌شوید؛ امری است حتمی و قطعی بر پروردگارت سپس اهل تقوا را از آن رهایی می‌بخشیم و ظالمان را در آن رها می سازیم.(صافات، ۲۲-۲۶) سپس همه بر آتش وارد می‌شوند؛ اما آتش بر مؤمنان کارساز نیست، بلکه برای آنها سرد می‌شود و آن هم به دلیل نور مؤمن است که آتش خروشان دوزخ را از جوش و خروش می‌اندازد.
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله در این زمینه می‌فرماید: چنان آتش بر مومنان بهشتی سرد می‌شود که آنان شک می‌کنند که آیا از آن گذشته‌اند و می‌پرسند: مگر خدای سبحان نفرموده بود که همه بر آتش جهنم وارد می‌شوند؟ (بحارالأنوار، ج ۸، ص ۲۴۹-۲۵۰)
در تفسیر المیزان، علامه طباطبایی در تفسیر آیه ۷۱ سوره مریم، «ورود» را به‌معنای حضور در موقف حسابرسی در کنار جهنم می‌داند و بیان می‌کند که مؤمنان با نور ایمان خود از آن عبور می‌کنند، در حالی که کافران در آتش سقوط می‌کنند. همچنین، در سوره مریم، آیه ۷۱، به مسئله «ورود به جهنم» اشاره شده است: وَإِن مِّنکُمْ إِلَّا وَارِدُهَا کَانَ عَلَی رَبِّکَ حَتْمًا مَّقْضِیًّا؛ و هیچ‌یک از شما نیست مگر آنکه وارد آن (جهنم) می‌شود؛ این امری است حتمی و قطعی از جانب پروردگارت.

مفسران در تفسیر این آیه نظرات مختلفی ارائه داده‌اند. برخی معتقدند که «ورود» به‌معنای عبور از روی جهنم است که می‌تواند اشاره به پل صراط داشته باشد. در تفسیر المیزان آمده است که این ورود برای مؤمنان به‌معنای عبور سریع و برای کافران به‌معنای سقوط در آتش است.

صراط در روایات اسلامی

در روایات اهل‌بیت علیهم‌السلام، صراط به‌عنوان پلی بر فراز جهنم توصیف شده که همه انسان‌ها باید از آن عبور کنند. در برخی روایات، صراط به نازکی مو و تیزی شمشیر تشبیه شده که نشان‌دهنده دشواری عبور از آن است.

امام صادق علیه‌السلام در تفسیر آیه «إِنَّ رَبَّکَ لَبِالْمِرْصَادِ» (سوره فجر، ۱۴) می‌فرماید: مرصاد پلی است بر مسیری که از جهنم می‌گذرد و کسی که حق مظلومی بر گردن او باشد، از آن نخواهد گذشت.(بحارالانوار، ج ۸، ص ۶۶) این روایت نشان‌دهنده اهمیت حقوق مردم و تأثیر آن در عبور از صراط است.

همچنین امام صادق علیه‌السلام در مورد صراط می‌فرماید: صراط؛ یعنی طریق معرفت خداوند، و شامل دو صراط می‌شود، صراطی در دنیا و صراطی در آخرت. اما صراط در دنیا، امامی است که اطاعت او واجب است، و صراط در آخرت، پلی است که بر روی جهنم زده شده، و هر کسی در دنیا از صراط دنیا، به درستی رد شود؛ یعنی امام خود را بشناسد و او را اطاعت کند، در آخرت نیز از پل آخرت به آسانی می‌گذرد. و کسی که در دنیا امام خود را نشناسد، در آخرت هم، قدمش بر پل آخرت می‌لغزد و به درون جهنم سقوط می‌کند.(معانی الاخبار، ص ۳۲)

 در روایتی آمده است: بر روی جهنم پلی است که از مو باریک‌تر و از شمشیر برنده‌تر است. (کافی، ج۸، ص۳۱۲)

صراط در آخرت، پلی است که بر روی جهنم زده شده، و هر کسی در دنیا از صراط دنیا، به درستی رد شود؛ یعنی امام خود را بشناسد و او را اطاعت کند، در آخرت نیز از پل آخرت به آسانی می‌گذرد

مردمی که آخرین مرحله را می‌گذراند و از پل صراط رد می‌شوند، چند گروه‌اند. امام صادق علیه‌السلام درباره گذر مردم از پل صراط و صفات آن و طبقات مردم در گذر از صراط می‌فرماید:
مردمی که از صراط می‌گذرند بر چند دسته‌اند و صراط دقیق‌تر از تار مو و برنده‌تر از شمشیر است: گروهی مانند برق از آن می‌گذرند؛ عده‌ای همانند دویدن اسب از آن رد می‌شوند؛ گروهی با سینه‌خیز از آن می‌گذرند؛ گروهی در حالت پیاده‌روی می‌گذرند و گروهی افتان و خیزان می‌روند؛ گاهی آتش آنان را در می‌یابد و گاهی آنها را رها می‌کند. (بحارالأنوار، ج ۸، ص ۶۵)
در این روایت امام در صدد بیان حالات اهل نجات در گذشتن بر پل صراط هستند؛ زیرا در هر صورت هر پنچ گروه از پل رد می‌شوند؛ منتها برخی بسیار سریع چون سرعت برق؛ برخی سریع چون فرار اسب؛ برخی آرام؛ برخی با زحمت و سختی و بالاخره گروهی با خطر فرار و چشیدن مزه بخشی از آتش جهنم. این گروه‌ها به بهشت وارد می‌شوند و در آنجا جاودان خواهند بود. اما آنهایی که نتوانند از پل بگذرند و در آتش دوزخ سقوط کنند، دو دسته‌اند: یا مستکبرند و امید نجاتی برای آنها نمی‌ماند و تا ابد گرفتار دوزخ خواهند بود و گروهی مدتی - با توجه به شدت گناهان‌شان - در جهنم درنگ می‌کنند و آنگاه نجات پیدا می‌کنند. (مکارم شیرازی، پیام قرآن، ج ۶، ص ۴۸۳)

مفهوم صراط

در باب حقیقت صراط، دو احتمال وجود دارد: یکی این که مقصود معنای ظاهری آن است، یعنی در سرای دیگر بر جهنم پل یا راهی نظیر آنچه در دنیا می‌باشد، نصب می‌شود. دوم این که صراط، تجسم و تبلور همان صراط دنیوی است؛ در نتیجه، تجسم صراط مستقیمی که پرهیزگاران در دنیا برگزیده‌اند، راهی است که آنان را به بهشت می‌رساند؛ اما تجلی راه‌های باطلی که ستمکاران در این دنیا پیموده‌اند، آنان را داخل دوزخ می‌نماید.(سبحانی، اندیشه‌های جاوید، ج۲، ص۳۸۴-۳۸۶)    

ملاصدرا بر این باور است که حقیقت صراط و مباحث مربوط به آن مانند مستقیم بودن صراط و عبور از آن و انحراف از آن و ... از معارف قرآنی است که جز اهل مکاشفه و شهود بر آن واقف نیستند و سایر مسلمین تصدیقشان در حد ایمان به غیب و تسلیم در برابر آن است نه براساس بصیرتی که در پرتو نور یقین برایشان حاصل شده است. (تفسیر القرآن الکریم، ج۱، ص۱۰۱)

علامه تهرانی در کتاب معادشناسی  می‌نویسد:

صراط یعنی راه و چیزی که با پیمودن آن از چیزی به چیز دیگر می‌توان رسید؛ و واسطه و رابطِ بین دوچیز است. خداوند برای وصول به مقام انسانیت و فعلیتِ استعدادها و تقرب به خدا و لقاءش راهی معین کرده است. صراط الله، راه به سوی خداست؛ و چون خدا محلّ و مکان خارجی ندارد پس مقصود راهی است از نفس انسان برای معرفت خدا. در هر فرد از افراد بشر از درون و باطنِ نفس او راه و سَبیلی است به سوی خدا. آن راه باطنی در قیامت به صورت پلی به سوی بهشت مجسم می‌شود. ائمه علیهم‌السلام سریع‌ترین و کوتاه‌ترین و نزدیک‌ترین راه را به سوی خدا پیموده‌اند و به همین دلیل صراط مستقیم نامیده شده‌اند، راهی که از نظر دقت از شمشیر برّنده‌تر و از مو باریک‌تر است. (معادشناسی، ج۸، ص۴۶)

ویژگی‌های پل صراط

در روایات آمده صراط پُلی است بر روی جهنم که از مو باریک‌تر و از لبه شمشیر تیزتر است (الکافی، ج۸، ص۳۱۲، ح۴۸۶) جهنّم بین مردم و بهشت قرار دارد و همه باید از پلی که بر روی جهنم قرار دارد عبور نمایند. برخی به سرعت برق می‌گذرند، برخی مانند اسب به تاخت می‌روند، برخی سینه خیز و بعضی هم در حالی می‌گذرند که خود را به آن آویخته‌اند و آتش مقداری از بدن آنها را گرفته است.

مردمی که از صراط می‌گذرند بر چند دسته‌اند و صراط دقیق‌تر از تار مو و برنده‌تر از شمشیر است: گروهی مانند برق از آن می‌گذرند؛ عده‌ای همانند دویدن اسب از آن رد می‌شوند؛ گروهی با سینه‌خیز از آن می‌گذرند؛ گروهی در حالت پیاده‌روی می‌گذرند و گروهی افتان و خیزان می‌روند؛ گاهی آتش آنان را در می‌یابد و گاهی آنها را رها می‌کند

برخی عالمان در توضیح باریک‌تر از مو بودن صراط می‌نویسد: صراط، باریک‌تر از مو و برّنده‌تر از شمشیر است همانند سیره امیرالمؤمنین علیه‌السلام، چون زندگی آن حضرت در نهایت دقت و به تعبیری دیگر از مو باریک‌تر بود... و عدالت او سرمشقی برای پیروانش خواهد بود. در روایات، یکی از مصادیق صراط مستقیم، امیرالمومنین علی علیه‌السلام معرفی شده که انسان اعمال و اخلاق خود را باید با ایشان تنظیم نماید. (امام خمینی، چهل حدیث، ص۴۸)   

نخستین کسی که از صراط می‌گذرد

بر اساس روایات، رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله به همراه امیرالمومنین علی علیه‌السلام اولین کسانی هستند که از پل صراط عبور می‌کنند. (عیون أخبار الرضا (علیهِ‌السَّلام)، ج۲، ص۲۷۲، ح۶۳)

موقف‌های پل صراط

یکی از سختی‌های صراط، وجود عقبه‌ها و به تعبیر دیگر، وجود ایست و بازرسی‌هایی است که در آن وجود دارد. شیخ صدوق معتقد است عقبه‌های صراط، واجبات و حرام‌هایی است که انسان در دنیا باید آنها را رعایت می‌کرد، هر یک از این عقبه‌ها به نام یکی از این واجبات و حرام‌ها هستند، اگر در آن کار، کوتاهی کرده باشد در هر عقبه مورد بازخواست قرار می‌گیرد و اگر به درستی در دنیا از عهده آن برآمده باشد به سرعت به عقبه دیگر و در نهایت به بهشت می‌رسد. (الاعتقادات، شیخ صدوق، ص۷۱-۷۲)

برخی از مهم‌ترین عقبه‌های صراط عبارتند از: ولایت امام علی علیه‌السلام، امانت‌داری و صله رحم، نماز، خمس، زکات، حج و عمره و روزه. (زکی زاده رنانی، پل صراط، ص۵۳)

عوامل پایداری انسان بر صراط

بر اساس آیات قرآن و روایات، مهم‌ترین عواملی که باعث پایداری و استقامت انسان بر پل صراط می‌شود عبارتند از:

امید به رحمت خدا، صلوات فرستادن، ولایت و محبت و زیارت اهل بیت علیهم‌السلام، نماز شب، یاری رسانی به مومن، ده روز روزه در ماه رجب، صدقه دادن خصا در شب قدر، استغفار در ماه شعبان، محافظت از نمازهای یومیه، رفع غم مومنف روزه ماه شعبان، احیای شب ۲۳ ماه رمضان و پرستاری از بیمار. (عیون أخبار الرضا (علیهِ‌السَّلام)، ج۲، ص۲۷۲، ح۶۳) 

بنابراین صراط مسیری بر روی جهنم است که همه بندگان از آن عبور می‌کنند. بهشتیان آن را طی می‌کنند و بسوی بهشت و جایگاه خود می‌روند و جهنمی‌ها از به سوی جهنم سقوط می‌کنند.