دو اهرم نیرومند در برابر مشكلات ایمان به لقاء اللَّه و باز گشت به سوى خدا حالت خشوع و خداترسى و احساس مسئولیت را در دل انسان زنده مى‏كند و این یكى از آثار تربیتى ایمان به معاد است كه همه جا در برابر انسان صحنه آن دادگاه بزرگ را مجسم مى‏سازد و به انجام مسئولیتها و حق و عدالت دعوت مى‏كند. صبر و نماز، دو اهرم نیرومند در برابر مشكلات وَ اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ وَ إِنَّها لَكَبِیرَةٌ إِلاَّ عَلَى الْخاشِعِینَ (بقره 45) و از صبر و نماز یارى جویید و این كار جز براى خاشعان، گران و سنگین است. هر چند این آیه به دنبال خطاب‏هایى كه به یهود شده آمده است، ولى مخاطب آن همه‏ى مردم هستند. در روایات مى‏خوانیم كه حضرت على علیه السلام هر گاه مسئله‏ى مهمى برایشان رخ مى‏داد به نماز مى‏ایستادند و این آیه را تلاوت مى‏كردند. در روایتى از پیامبر اسلام صلى اللَّه علیه و آله نقل شده كه‏: صبر بر سه نوع است: 1 صبر در برابر مصیبت. 2 صبر در برابر معصیت. 3 صبر در برابر عبادت. (بحار، ج 71، ص 77) بنابراین آنچه در روایات آمده كه مراد از صبر در این آیه روزه است، اشاره به یكى از مصادیق صبر دارد. نماز براى رسول اللَّه صلى اللَّه علیه و آله و امثال او نور چشم است(بحار، ج 16، ص 249) و لكن براى بعضى‏ها كه خشوع ندارند، چون بار سنگین است. خشوع، مربوط به قلب و روح و خضوع، مربوط به اعضاى بدن است. نمازِ با توجّه، انسان را به یاد قدرت بى‏نهایت خدا مى‏اندازد و غیر او را هر چه باشد كوچك جلوه مى‏دهد. مِهر او را در دل زیاد مى‏كند، روحیّه‏ى توكّل را تقویت مى‏كند و انسان را از وابستگى‏هاى مادّى مى‏رهاند. همه‏ى این آثار، انسان را در برابر مشكلات مقاوم مى‏سازد. صبر و مقاومت، كلید تمام عبادات است. فرشتگان به اهل بهشت سلام مى‏كنند، امّا نه به خاطر نماز و حج و زكات، بلكه به خاطر مقاومت و پایدارى آنها «سَلامٌ عَلَیْكُمْ بِما صَبَرْتُمْ» (رعد، 249) چون اگر مقاومت نباشد، نماز و جهاد و حج و زكات نیز وجود نخواهد داشت. حتّى شرط رسیدن به مقام هدایت و رهبرى الهى، صبر است «جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا» (سجده، 24) «لقاء» به معنى دیدن نیست، بلكه به معنى حضور است. چنان كه اگر شخصى نابینا به حضور كسى برود، مى‏گوید با او ملاقات كردم، گرچه او را ندیده است خاطره‏ شاعرى به نام نجاشى، كه یكى از دوستداران حضرت على علیه السلام بود، در ماه رمضان شراب خورد. به دستور امام، هشتاد ضربه تازیانه به او زدند و بیست ضربه نیز به خاطر ارتكاب گناه در ماه رمضان اضافه زدند. او ناراحت شد و به معاویه پیوست و علیه حضرت شعر گفت! اطرافیانِ نجاشى كه قبیله‏اى مهم در كوفه بودند از امام على علیه السلام گلایه كردند كه چرا یاران خود را نگه نمى‏دارد؟! طارق بن عبداللّه رئیس آنها با ناراحتى به امام گفت: شما چرا بین دوست و بیگانه تفاوت قائل نمى‏شوید؟ شخصى همانند نجاشى نباید شلّاق بخورد، ما این گونه رفتار را تحمّل نمى‏كنیم. امام در جواب او این آیه را تلاوت فرمود: «وَ إِنَّها لَكَبِیرَةٌ إِلَّا عَلَى الْخاشِعِینَ» طارق نیز به معاویه پیوست. بنابراین گرچه آیه درباره نماز است، ولى در موارد مشابه مى‏توان از آیات قرآن استمداد كرد. پیام‏های آیه: 1 ـ صبر و نماز، دو اهرم نیرومند در برابر مشكلات است. «اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ» 2ـ هر چه در آستان خدا اظهار عجز و بندگى بیشتر كنیم، امدادهاى او را بیشتر دریافت كرده و بر مشكلات پیروز خواهیم شد. «اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ» 3ـ استعانت از خداوند در آیه‏ى «إِیَّاكَ نَسْتَعِینُ» منافاتى با استعانت از آنچه به دستور اوست، ندارد. «اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ» 4ـ سنگین بودن نماز، نشانه‏ى تكبّر در برابر خداست. «لَكَبِیرَةٌ إِلَّا عَلَى الْخاشِعِینَ» خاشع، در نماز احساس ملاقات با خداوند را دارد!! الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ وَ أَنَّهُمْ إِلَیْهِ راجِعُونَ (بقره 46)؛ (خاشعان) كسانى هستند كه به (قیامت و) ملاقات (با حساب) پروردگارشان و بازگشت به او ایمان دارند. "یظنون" از ماده "ظن" گاه به معنى گمان و گاه به معنى یقین مى‏آید» و در اینجا مسلما به معنى ایمان و یقین قطعى است، زیرا ایمان به لقاء اللَّه و بازگشت به سوى او حالت خشوع و خداترسى و احساس مسئولیت را در دل انسان زنده مى‏كند و این یكى از آثار تربیتى ایمان به معاد است كه همه جا در برابر انسان صحنه آن دادگاه بزرگ را مجسم مى‏سازد و به انجام مسئولیتها و حق و عدالت دعوت مى‏كند. صبر و مقاومت، كلید تمام عبادات است. فرشتگان به اهل بهشت سلام مى‏كنند، امّا نه به خاطر نماز و حج و زكات، بلكه به خاطر مقاومت و پایدارى آنها «سَلامٌ عَلَیْكُمْ بِما صَبَرْتُمْ».چون اگر مقاومت نباشد، نماز و جهاد و حج و زكات نیز وجود نخواهد داشت. حتّى شرط رسیدن به مقام هدایت و رهبرى الهى، صبر است «جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّةً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا» این احتمال نیز وجود دارد كه "ظن" در اینجا به معنى"گمان" باشد، و این در حقیقت یك نوع مبالغه و تاكید است كه اگر انسان فرضا به آن دادگاه بزرگ‏ ایمان نداشته باشد و فقط گمان كند، كافى است كه از هر گونه خلافكارى خوددارى نماید و در واقع سرزنش به علماء یهود است كه اگر ایمان شما حتى به درجه ظن و گمان برسد باز باید احساس مسئولیت كنید و دست از اینگونه تحریفات بردارید.(المنار، ج 1، ص 302- المیزان، ج 1، ص 154- تفسیر روح المعانى، ج 1، ص 228، در آیات دیگر قرآن اشاره به این معنا دیده مى‏شود مانند "فَمَنْ كانَ یَرْجُوا لِقاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلًا صالِحاً" (سوره كهف آیه 110) «لقاء» به معنى دیدن نیست، بلكه به معنى حضور است. چنان كه اگر شخصى نابینا به حضور كسى برود، مى‏گوید با او ملاقات كردم، گرچه او را ندیده است. صاحب مجمع البیان نیز مى‏گوید: مراد از لقاى پروردگارش، ملاقات با پاداش و كیفر خداست. شاید مراد از ملاقات پروردگار، همان حالت عرفانى باشد كه خاشعان در نماز پیدا مى‏كنند، زیرا نماز حضور در برابر خداست. اگر «ظن» و گمان در برابر علم باشد، مورد انتقاد است «ما لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ» (نجم، 28) امّا اگر مراد از گمان، اطمینان باشد ارزش است، گرچه یقین قوى نباشد. چنان كه خداوند نیز از رزمندگان شجاع و مخلص، به صاحبان گمان تعبیر نموده است: «قالَ الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا اللَّهِ كَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِیلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً كَثِیرَةً» (بقره، 249) پیام‏های آیه: 1ـ گمان به وجود قیامت هم، براى كنترل رفتارها كافى است. «یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا» 2ـ خاشع، در نماز احساس ملاقات با خداوند را دارد. «الْخاشِعِینَ الَّذِینَ یَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ» آمنه اسفندیاری بخش قرآن تبیان منابع: 1- تفسیر نور، ج1 2- تفسیر نمونه، ج1 3- المنار، ج 1 4- المیزان، ج 1 5- تفسیر روح المعانى، ج 1 6- بحارالانوار، ج 16ـ ج71