تصور کنید وسط بازار عید ایستاده‌اید: صدای فریاد فروشنده‌ها، رنگ شاد جوجه‌های زرد و صورتی، و تکاپوی ماهی‌های قرمز در تنگ‌های شیشه‌ای. همه‌چیز بوی شادی می‌دهد، اما پشت این هیاهو، موجوداتی نفس‌نفس می‌زنند که قرار نیست تا آخر تعطیلات زنده بمانند. این رسم که برای بسیاری با نوروز گره خورده، رنجی پنهان دارد و تهدیدهایی که به خودمان و طبیعت بازمی‌گردد. این گزارش، با نگاهی به داده‌های علمی، این واقعیت را روشن می‌کند و راهی تازه پیشنهاد می‌دهد.

ماهی قرمز: غریبه‌ای با پیامدهای بزرگ 

ماهی قرمز از چین آمده و هیچ ریشه‌ای در سنت‌های کهن ما ندارد؛ فقط مهمانی است که به سفره‌ هفت‌سین دعوتش کرده‌ایم. اما این دعوت هزینه دارد. تنگ‌های کوچک و بی‌هوا، با دمای بالا و پایین، نفس ۸۰ تا ۹۰ درصدشان را در دو هفته می‌گیرد—پژوهش‌های دانشگاه تهران این را نشان می‌دهند. اگر این موجودات را در رودخانه‌ها رها کنیم، ماهی کپور و آبزیان بومی را از میدان به در می‌کنند. بدتر اینکه، آب کدرشان «سالمونلا» را با خودش می‌آورد؛ باکتری‌ای که عفونت را به خانه‌هایمان می‌کشاند. آیا ارزشش را دارد؟

جوجه‌های رنگی: فرآیندی دردناک از رنگ‌آمیزی تا فروش 

رنگ‌های شیمیایی پوست جوجه‌ها را می‌سوزاند و جسم کوچکشان را ضعیف می‌کند. بعد، در جعبه‌های سرد و تنگ انبار می‌شوند؛ جایی که بیش از ۷۰ درصدشان در چند روز جان می‌دهند. این رنج فقط به آن‌ها نمی‌رسد— «ای‌کولای» از این محیط کثیف به ما می‌رسد و اسهال شدید یا مسمومیت خونی می‌سازد. فروشنده‌ها برای چند روز سود این کار را می‌کنند، اما این سود به قیمت سلامتی همه تمام می‌شود. تا حالا فکر کرده‌اید این جوجه‌ها چند روز بعد از خریدتان زنده می‌مانند؟

لاک‌پشت‌هایی با لاک‌های رنگ‌شده 

لاک‌پشت‌ها با رنگ‌های شیمیایی آرایش می‌شوند، اما این رنگ‌ها پوسته‌ی محافظشان را می‌شکند و جسمشان را از درون خراب می‌کند. قفس‌های تنگ نفسشان را تنگ‌تر می‌کند و مرگ را نزدیک‌تر. این موجودات «لپتوسپیروز» را با خود دارند؛ بیماری‌ای که از آب آلوده می‌آید و تب، درد و گاهی نارسایی کلیه می‌آورد. زیبایی‌شان چند روزی چشم را می‌گیرد، ولی بهایی که می‌پردازیم سنگین‌تر از تصور است.

پرندگان و پروانه‌ها: اسارتی که طبیعت را فقیر می‌کند 

گنجشک‌ها و بلبل‌ها در قفس‌های کوچک بال می‌زنند، اما استرس و «کلامیدیا» —که می‌تواند ریه‌های ما را هم بیمار کند—آخر خطشان می‌شود. پروانه‌ها هم در جعبه‌های تنگ گیر می‌افتند و از گرده‌افشانی گیاهانی مثل شبدر بازمی‌مانند؛ چیزی که طبیعت و کشاورزی به آن نیاز دارد. این اسارت، هم حیات‌وحش را کم می‌کند، هم چرخه‌ی زندگی را به هم می‌ریزد.

بیماری‌ها: خطری که از بی‌توجهی می‌آید 

این حیوانات در شرایط بد، بیماری‌هایی مثل سالمونلا و ای‌کولای را به ما می‌رسانند که معده را به هم می‌ریزند. لپتوسپیروز و کلامیدیا هم تهدیدهای بزرگ‌تری هستند، به‌ویژه برای کودکان و سالمندان. سازمان بهداشت جهانی می‌گوید ۶۰ درصد بیماری‌های عفونی از حیوانات می‌آید و این رسمها به افزایش بیماری دامن می‌زند.

آسیب‌شناسی روانشناختی: چرا این رفتار ادامه دارد؟  

چرا انسان‌ها این حیوانات را خریداری می‌کنند؟ گاهی به دلیل بی‌حسی عاطفی است که ریشه در ناتوانی یا بی‌میلی برای همدلی با رنج این موجودات دارد. وقتی ماهی قرمز در تنگ کوچک جان می‌دهد یا جوجه‌ای در جعبه‌ای تنگ تلف می‌شود، بسیاری از ما این رنج را نادیده می‌گیریم، شاید چون به آن عادت کرده‌ایم یا آن را بخشی طبیعی از عید می‌دانیم. دلیل دیگر، میل به سلطه و کنترل است؛ در زندگی پرچالشی که گاهی انسان‌ها در آن احساس ناتوانی می‌کنند، نگه داشتن موجودی ضعیف‌تر و تصمیم‌گیری برای زندگی‌اش، حس قدرت موقتی ایجاد می‌کند—حسی که روانشناسان آن را جبران کمبودهای درونی می‌نامند. در نهایت، فشارهای اجتماعی و فرهنگی نقش بزرگی دارند؛ بسیاری بدون اندیشیدن به پیامدها، این حیوانات را تهیه می‌کنند، تنها به این دلیل که جامعه و سنت‌ها چنین انتظاری را به آن‌ها تحمیل کرده‌اند. این تطابق کورکورانه، نه‌تنها رنج حیوانات را نادیده می‌گیرد، بلکه انسان را از مسئولیت انتخاب‌هایش دور می‌کند.

عیدی بدون قربانی 

داده‌های سازمان محیط زیست، دانشگاه تهران و فهرست قرمز IUCN نشان می‌دهند این رسم‌ها به طبیعت و سلامت ما آسیب می‌زنند. فروشنده‌ها برای نانشان این کار را می‌کنند، اما راه بهتری هم هست. تصور کنید سفره‌ی هفت‌سین با سبزه‌های تازه و گلدان‌های کوچک پر شود—نه رنجی در کار است، نه خطری. تغییر سخت است، ولی نوروزی که در آن همه نفس بکشند، زیباتر نیست؟