سه‌شنبه آخر سال، سالهاست تبدیل به یک مسابقه‌ی خطرناک شده؛ جایی که هر کس بتواند از این بازی جان سالم به در ببرد، به نوعی وارد مرحله بعدی زندگی می‌شود. رفتارهای پرخطر برخی افراد در این شب، علاوه بر آسیب‌های جسمی، نگرانی‌های اجتماعی و ایمنی را هم افزایش داده است. یکی از دلایل اصلی این رفتارها، هیجان‌خواهی و تأثیر آدرنالین بر مغز است. در این گزارش، به‌طور علمی بررسی می‌کنیم که چرا و چگونه این هیجان‌ها باعث بروز این رفتارهای خطرناک می‌شوند.

اثر تماشاچی و مسئولیت‌گریزی 

یکی از دلایلی که افراد در سه‌شنبه آخر سال رفتارهای پرخطر از خود نشان می‌دهند، تأثیر "رفتارهای جمعی" است. طبق نظریه اثر تماشاچی (Bystander Effect)، افراد در گروه‌های بزرگ‌تر، مسئولیت کمتری برای کارهای خود احساس می‌کنند و احتمال انجام رفتارهای پرخطر در آن‌ها افزایش پیدا می‌کند. این اثر باعث می‌شود که افراد با مشاهده دیگران که در حال انجام رفتارهای خطرناک هستند، جسارت بیشتری پیدا کنند و محدودیت‌های فردی خود را کنار بگذارند.

تحقیقات نشان داده‌اند که در موقعیت‌های جمعی، "احساس گمنامی" نیز در افزایش رفتارهای ریسک‌پذیر نقش دارد. افراد در گروه‌های بزرگ‌تر کمتر نگران قضاوت شدن یا پیامدهای اعمالشان هستند. در جشن‌هایی مانند چهارشنبه‌سوری، این احساس گمنامی به همراه جو هیجانی، احتمال انجام رفتارهای پرخطر را افزایش می‌دهد.

هیجان‌خواهی و فشار اجتماعی 

مطالعات نشان داده‌اند که برخی افراد به‌طور ذاتی دارای ویژگی‌های شخصیتی هیجان‌طلب (Sensation Seeking)  هستند. این افراد به دنبال تحریک‌های شدید و جدید هستند که در آن‌ها سطح آدرنالین افزایش یابد. در سه‌شنبه آخر سال، این هیجان از طریق فعالیت‌هایی مانند انفجار مواد محترقه، آتش‌بازی‌های خطرناک و رفتارهای پرریسک تأمین می‌شود. علاوه بر این، فشار اجتماعی و میل به تأیید همسالان نیز می‌تواند در تشدید این رفتارها نقش داشته باشد.

چرا نوجوانان بیشتر در معرض خطر قرار دارند؟

در یک پژوهش انجام‌شده در سال ۲۰۱۹، مشخص شد که نوجوانان و جوانان بین ۱۵ تا ۲۵ سال بیشترین گرایش را به تجربه هیجانات شدید دارند. این گروه سنی به دلیل تکامل‌نیافتگی کامل قشر پیش‌پیشانی مغز که مسئول تصمیم‌گیری و ارزیابی ریسک است، بیشتر در معرض رفتارهای پرخطر قرار دارند.

نقش آدرنالین و دوپامین در اعتیاد به هیجان

هنگامی که فرد در معرض یک موقعیت پرخطر قرار می‌گیرد، سیستم عصبی سمپاتیک فعال شده و غدد فوق کلیوی هورمون "آدرنالین" را ترشح می‌کنند. این هورمون باعث افزایش ضربان قلب، افزایش جریان خون به عضلات و بالا رفتن سطح انرژی می‌شود. به دنبال آن، "دوپامین" در مغز آزاد می‌شود که احساس لذت و پاداش را تقویت می‌کند. این فرآیند در برخی افراد می‌تواند به‌نوعی "اعتیاد" به هیجان منجر شود که آن‌ها را به جستجوی مداوم موقعیت‌های هیجان‌انگیز و حتی خطرناک می‌کشاند.

تفاوت‌های فردی در پاسخ به هیجان 

تحقیقات نشان داده‌اند که افراد هیجان‌طلب، سطح کمتری از فعالیت در قشر پیش‌پیشانی مغز دارند که مسئول پردازش ریسک و کنترل رفتار است. این موضوع می‌تواند توضیح دهد که چرا برخی افراد به‌راحتی از رفتارهای پرخطر لذت می‌برند، درحالی‌که دیگران ترجیح می‌دهند از چنین موقعیت‌هایی دوری کنند. بر اساس مطالعات منتشرشده در ژورنال روانشناسی تجربی در سال ۲۰۲۱، افرادی که در فعالیت‌های پرریسک شرکت می‌کنند، معمولاً دارای سطح بالاتری از نوراپی‌نفرین نیز هستند که باعث افزایش تمرکز و تحریک سیستم پاداش مغز می‌شود.

پیامدهای اجتماعی و فرهنگی

علاوه بر جنبه‌های روانشناختی، رفتارهای پرخطر در چهارشنبه‌سوری می‌توانند پیامدهای اجتماعی زیادی نیز به همراه داشته باشند. افزایش آمار سوختگی، آسیب‌های جسمی و خسارات مالی ناشی از استفاده نادرست از مواد محترقه، مشکلاتی هستند که هر ساله گزارش می‌شوند و بخش زیادی از آن مربوط به نوجوانان و جوانان بوده است.
از نظر جامعه‌شناختی، "عادی‌سازی خشونت" از دیگر پیامدهای این پدیده است. زمانی که انفجارهای مهیب و تخریب اموال عمومی به‌عنوان بخشی از "هیجان" و "تفریح" پذیرفته شوند، رفتارهای خشن در سایر بخش‌های زندگی اجتماعی نیز افزایش می‌یابد. این مسأله نشان می‌دهد که نیاز به هیجان در جامعه باید به‌صورت سازنده هدایت شود.

آسیب‌های پنهان: اثرات روان‌شناختی 

_تروما و اختلال استرس پس از سانحه (PTSD)

صدای مهیب انفجارها و تجربه حوادث ناگوار می‌تواند باعث ایجاد تروما و بروز PTSD شود. این اختلال، به‌ویژه در کودکانی که شاهد سوختگی یا آسیب‌های جدی بوده‌اند، بیشتر دیده می‌شود. کسانی که در معرض صداهای ناگهانی قرار می‌گیرند نیز ممکن است دچار اضطراب مزمن شوند و به‌دلیل استرس شدید، مشکلات تمرکزی پیدا کنند.
برای مثال پسر بچه‌ای چهارشنبه‌سوری سال گذشته شاهد سوختگی یکی از دوستانش بود. از آن شب به بعد، هر بار که صدای بلند و انفجاری را می‌شنود، پنهان شده و گریه می‌کند.

_اضطراب جمعی و تنش در کودکان و سالمندان

صدای انفجار ترقه‌ها می‌تواند باعث ایجاد اضطراب شدید در گروه‌های حساس مانند کودکان، سالمندان، بیماران قلبی و افراد دارای اختلالات اضطرابی شود. در شهرهایی که چهارشنبه‌سوری ویژه و با سروصدای زیاد آتش‌بازی برگزار می‌شود، بسیاری از افراد به دلیل اضطراب به مراکز درمانی مراجعه می‌کنند.

_احساس گناه و افسردگی پس از حوادث

افرادی که ناخواسته باعث آسیب به دیگران می‌شوند، ممکن است دچار احساس گناه شدید، افسردگی و حتی اختلال اضطراب اجتماعی شوند. این افراد به دلیل احساس مسئولیت و عذاب وجدان، ممکن است برای مدت طولانی نتوانند با خود کنار بیایند.

- تنش‌های خانوادگی و درگیری‌های بین نسلی

چهارشنبه‌سوری نه‌تنها به خیابان‌ها، بلکه به داخل خانه‌ها هم تنش وارد می‌کند. والدینی که نگران سلامت فرزندانشان هستند، گاهی در برابر هیجان‌خواهی نوجوانان واکنش‌های تندی نشان می‌دهند که باعث افزایش درگیری‌های خانوادگی می‌شود.

عادی‌سازی خشونت در کودکان و نوجوانان

کودکانی که بارها شاهد انفجارهای پرخطر هستند، ممکن است ریسک‌پذیری بالاتری پیدا کنند و به تدریج، خشونت را بخشی از هیجان و تفریح ببینند. برای بسیاری از این کودکان، رفتارهای پرخطر تبدیل به یک نوع بازی یا چالش می‌شود که به مرور زمان خطرات جدی‌تری را به دنبال دارد.​​​​​​

مرز بین شادی و خطر

چهارشنبه‌سوری، روزی که باید پر از شادی و هیجان باشد، در سال‌های اخیر به میدان خطر تبدیل شده است. هیجان‌خواهی بی‌حد و مرز و تأثیر آدرنالین باعث می‌شود بسیاری از افراد، به‌ویژه جوانان، رفتارهای پرخطر از خود نشان دهند. اما اگر ما به‌درستی به سازوکارهای روان‌شناختی و فیزیولوژیکی این پدیده توجه کنیم، می‌توانیم راه‌هایی پیدا کنیم که نیاز به هیجان به شیوه‌ای ایمن و سالم تأمین شود. برای این کار، هم جامعه، هم خانواده‌ها و هم سیاست‌گذاران باید دست به دست هم دهند و با برنامه‌ریزی هوشمندانه، چهارشنبه‌سوری را به جشنی شاد و بدون خطر تبدیل کنند.