تعریف ربا در قرض
ربا انواع مختلفی دارد که یکی از آنها «بازپرداخت بیشتر» توسط قرض‌گیرنده است و اغلب مردم تصورشان از ربا، همین نوع است اما باید بدانید که هر شرط اضافی که به نفع قرض‌دهنده تمام شود نیز ربا محسوب می‌شود. به عنوان مثال، اگر شما مبلغی به کسی قرض دهید و در قبال آن درخواست امتیازی غیرمالی کنید، این نیز ربا خواهد بود.
شرط‌های مجاز در صندوق قرض‌الحسنه
البته شرط‌هایی که باعث محدودیت پرداخت وام به اشخاص می‌شود مثل شرط عضویت در صندوق، شرط سکونت در محله یا شرط بازکردن حساب پس‌انداز که باعث می‌شود اعطای وام صرفاً به آن افراد اختصاص پیدا کند، اشکال ندارد.
همینطور در صندوق‌های قرض الحسنه‌ای که عده‌ای به شخصی وکالت می‌دهند تا ماهانه مبالغی را از اعضا دریافت کند و به قید قرعه به یکی از آنها پرداخت نماید، در صورتی که او شرط کند اولین نوبت دریافت، متعلق به او باشد، اشکال ندارد.
یکی دیگر شرط‌های مجاز این است که قرض‌دهنده و قرض‌گیرنده با هم توافق کنند که در هنگام بازپرداخت وام، قرض‌گیرنده علاوه بر اصل مبلغ، مقدار تورم (کاهش ارزش پول) را هم پس بدهد.
ربا در صندوق‌های وام خانوادگی
در صندوق‌های وام خانوادگی، اعضا معمولاً به شرط دریافت وام در آینده، ماهیانه مبلغی پرداخت می‌کنند. این شرط که به نفع قرض‌دهنده است، باعث می‌شود این نوع تعامل مالی از نظر شرعی ربا محسوب شود.
نظر مراجع تقلید
بیشتر مراجع تقلید این نوع شرط‌گذاری در قرض را مصداق «قرض به شرط زیاده (منفعت)» می‌دانند که حرام است:
رهبرانقلاب: «اگر دادن پول به صندوق به این عنوان باشد که آن پول برای مدتی نزد صندوق به صورت قرض بماند، به این شرط که صندوق هم بعد از آن مدت، وامی دراختیار او قرار دهد و یا وام دادن صندوق مشروط به این شرط باشد که او قبلاً مبلغی را در صندوق گذاشته باشد، این شرط در حکم ربا بوده و شرعاً حرام و باطل است.»
آیت‌الله سیستانی: «قرض دادن به موسسه قرض الحسنه که بعداً قرض ازش بگیرد (قرض به شرط قرض) است و جایز نیست..»
آیت‌الله مکارم شیرازی: «اگر این کار در قالب قرارداد انجام شود، اشکال ربا دارد.»
راه‌حل‌های شرعی برای صندوق‌های وام خانوادگی
راه حل اول:
یکی از راه‌های مشروع صندوق‌های قرض‌الحسنه شرکت‌های تعاونی یا خانگی این است که تمام اعضا قصدشان از پرداخت‌ها، صرفاً قرض‌الحسنه باشد؛ یعنی خودشان را نسبت به صندوق، ذی حق و طلبکار ندانند و بدون ایجاد هیچ‌گونه تعهد شرعی یا قانونی، صرفاً به صورت اخلاقی مقررات صندوق را رعایت کنند.
راه حل دوم
راه‌حل دیگر این است که مبالغ پرداختی به صندوق به جای وام، به شکل هدیه (هبه) در نظر گرفته شود. اما این هدیه نوعی هبۀ معوضه باشد؛ به این معنا که هر عضو صندوق، مبلغی را به عنوان هدیه می‌پردازد و در مقابل انتظار دارد دیگران نیز در زمان مناسب همین کار را انجام دهند. به این ترتیب، صندوق به طور منظم و طبق روال مشخص به همه اعضا کمک خواهد کرد و دوره کامل به پایان می‌رسد، بدون اینکه ماهیت آن به قرض یا ربا تبدیل شود.
در این روش، اعضا به جای قرض دادن، مبلغ ماهیانه خود را به صندوق هدیه می‌کنند. این هدیه مشروط به دریافت مبلغ مشخصی در آینده است. چون هبه در شرع اسلام مشمول ربا نمی‌شود، این روش کاملاً حلال است.
تفاوت قرض و هبه معوضه
در قرض، قرض‌دهنده طلبکار است تا زمانی که پول خود را بازپس گیرد. اما در هبه معوضه، شخص هبه‌کننده هیچ طلبی از گیرنده ندارد و تنها در چارچوب هدیه عمل می‌کند. شرط در هبه نیز برخلاف قرض اشکال شرعی ندارد.
خلاصه اینکه:
با تغییر ساختار صندوق‌های وام خانوادگی به هبۀ معوضه، می‌توان همچنان با خیال آسوده به گره‌گشایی از مشکلات مالی اعضا پرداخت بی‌آنکه مشکلی از جهت شرعی وجود داشته باشد.
پیام شما به ما