این افت تحصیلی آنقدر بود که سال گذشته میانگین رشته تجربی۱۱.۲۳، رشته ریاضی۱۰.۷۹، رشته انسانی ۸.۷۵ و رشته معارف ۱۰.۵۶ بود. این رقم همانطور که در نمودار مشاهده می‌کنید نسبت به سالهای گذشته پایین و پایین‌تر آمده است. همچنین طبق آمارها وضعیت معدل در شهرستان‌ها قرمز و نارنجی است و میانگین معدل دانش‌آموزان 10 و کمتر از 10 است، آماری که معنای دیگر هم دارد.
از نظر رضا امیدی، جامعه‌شناس نقشه وضعیت معدل استان‌ها تا حد زیادی منطبق با نقشه فقر کشور است. یعنی این اتفاق ارتباط مستقیمی با وضع عدالت آموزشی در شهرهای مختلف کشور دارد به این صورت که در مدارس دولتی این میانگین به مراتب پایین تر از مدارس غیردولتی و در شهرهای بزرگ این افت معدل بیشتر از شهرهای کوچک است. پس ما با دو مسئله مواجهیم:
- عدم توجه به درس‌خواندن و کسب نمرات خوب و اساسا بی‌اهمیت شدن آن به دلایل مختلف از جمله بی‌تاثیربودن در آینده شغلی و ترس از آن و بی انگیزه شدن دانش‌آموزان
- تغییر درشیوه امتحانات نهایی، دشواری سوالات و از همه مهم‌تر یکسان بودن سوالات مدارس دولتی و مدارس شهرستان‌ها و مناطق کم برخوردار و بی‌کیفیتی معلمین این مدارس در مقابل مدارس غیرانتفایی و معلمین خبره آنها.
البته باید گفت هر کدام از ریز به ریز این دلایل برای خودش توضیحات مفصلی دارد اما اگر بخواهیم آنها را تقسیم بندی کلی کنیم به این دو مورد اساسی می‌رسیم.
علی‌رغم اینکه مقایسه میانگین معدل دانش‌آموزان در خرداد ۱۴۰۲ با زمان مشابه سالهای گذشته نشان دهنده افت تحصیلی آنها است، وزارت آموزش‌وپرورش مدعی شد که مقایسه معدل خرداد ۱۴۰۲ با سالهای قبل یک قیاس مع الفارق و اشتباه است. بعد از اینکه این تغییر کاهشی در معدل دانش‌آموزان مورد توجه قرار گرفت. محسن زارعی، معاون وزیر آموزش و پرورش و رئیس مرکز ارزشیابی و تضمین کیفیت نظام آموزش و پرورش گفت: «آزمون نهایی خرداد ۱۴۰۲ با رویکردی متفاوت در شیوه اجرا و طراحی سوال برگزار شد چراکه آموزش و پرورش بنا داشت کاملا وضعیت موجود را به نمایش بگذارد. قیاس آزمون خرداد ۱۴۰۲ با آزمون‌های سالهای قبل قیاس مع الفارق است چراکه این آزمون‌ها با یکدیگر هم‌وزن نبودند و در آزمون خرداد ۱۴۰۲ هدف اصلی آموزش و پرورش تغییر رویکرد بود. در سالهای قبل حافظه محوری یک اصل برای دانش آموزان شده بود، درحالی‌که از آزمون نهایی ۱۴۰۲ به بعد تمام سوالات امتحان نهایی تحلیلی شده‌اند.
اما امسال هم در حالی که حدود دو هفته از اعلام نتایج امتحانات نهایی پایه دوازدهم گذشته است؛ مسئولان وزارت آموزش و پرورش از حذف برخی سوالات آزمون و توزیع نمرات آن در میان دیگر سوالات خبر داده اند.
سیدعلی جعفری رئیس گروه برنامه‌ریزی مرکز ارزشیابی وزارت آموزش‌وپرورش در صفحه ویراستی خود با بیان اینکه پس از نهایی شدن نتایج آزمون‌های نهایی پایه دوازدهم، تمامی سوالات آزمون‌ها کیفیت‌سنجی شدند گفت: بر اساس نتایج این ارزیابی و در اجرای مصوبه ستاد عالی آزمون‌ها، سوالاتی از برخی دروس حذف و نمره آن بین سایر سوالات توزیع شد و این تغییرات موجب تغییر عمده وضعیت سوابق تحصیلی دانش آموزان خواهد شد.
گفته می‌شود یکی از دلایل اصلی این اقدام از سوی مسئولان آموزش و پرورش، دشوار بودن سوالاتی بوده که موجب افت شدید نمرات دانش آموزان پایه دوازدهمی شده بود. پیش از این بسیاری از کارشناسان و فعالان عرصه تعلیم و تربیت به همراه دانش آموزان و خانواده‌هایشان از سختی برخی از سوالات امتحانات نهایی گلایه کرده بودند.
برای پاسخ به این ابهامات که افت تحصیلی متاثر از چه عوامل عمده‌ای است با دکتر مهدی وجدانی، از اساتید دانشگاه در حوزه مشاوره تحصیلی مصاحبه کرده‌ایم.
برای سوال اول عمده دلیل عمده افت تحصیلی دانش‌آموزان در امتحانات نهایی را از او پرسیدیم. مهدی وجدانی معتقد است: «افت تحصیلی نشانه عملکرد نظام آموزش و پرورش ماست. یعنی اینکه ما در محصول و برون داد نظام آموزشی‌مان به هدف مطلوب نرسیده‌ایم. طبیعی‌است به دلایل استعدادهای فردی، انگیزه‌ها و علایق و سایر مسائل در جامعه نمی‌شود صد در صد اهداف نظام آموزشی محقق شود اماگاهی این کاهش محسوس در عملکرد، ما را نگران میکند که بخش مهمی از سرمایه ما در آموزش و پرورش دارد از دست می‌رود. نکته بعدی این است که افت تحصیلی یک پدیده چند وجهی است یعنی نمی‌شود صرفا خود دانش‌آموز، خانواده یا نظام‌آموزشی را مورد بررسی قرار داد همانطور که در موفقیت فرد هم همه این جوانب باهم منجر به رشد او می‌شود. چیزی که ما در افت میانگین معدل امتحانات نهایی می‌بینیم یک بحران عملکرد و رشد تحصیلی در نظام آموزشی است که باید مداخلاتی در آن انجام شود. اما در دو سال گذشته این افت باعث غافلگیری دانش‌آموزان و نظام آموزشی شده‌است. شاید در سالهای پیش، کنکور پدیده افت تحصیلی را در سالهای مدرسه پوشش می‌داد و پنهان می‌کرد و کسانی بودند که با نمرات پایین می‌توانستند رتبه‌های خوب کسب کنند و موفق شوند اما در این دو سال اخیر درس‌های تخصصی هم تعریف چندانی نداشت. بنابراین افت تحصیلی پدیده خزنده و مخرب در سالهای پیشین بوده و هست اما الان نشانه‌های آن آشکار شده و تبدیل به بحران شده‌است. در مسیر رشد آموزشی دانش‌آموز در مدرسه او دچار فراز و نشیب‌هایی بود اما با تغییر مسیر و ریل‌گذاری انتقال او از مدرسه به دانشگاه او دچار این بحران شده‌است.»
وجدانی درباره تاثیر وضع اقتصادی و معیشتی و نوع مدرسه در افت تحصیلی دانش آموزان گفت: «در آمارهای منتشر شده نشان می‌دهد افت تحصیلی در مناطق مرزی و کم برخوردار نسبت به مناطق مرکزی میانگین کمتری دارد و زمانی که میزان دسترسی دانش‌آموز به امکانات آموزشی کم باشد بدیهی است چنین اتفاقی بی‌افتد. همجچنین در نوع مدرسه هم قطعا ما با چنین مسئله‌ای مواجهیم. ما قبل از اینکه این وضع افت تحصیلی را در نمرات ببینیم در آمار قبولی‌های کنکور در نسبت با مدارس خاص دیدیم. پس وضعیت اقتصادی و معیشتی وقتی باعث کم شدن دسترسی به امکانات آموزشی شود تاثیرگذار است.»
بنظر من کرونا در روند افت تحصیلی بی‌تاثیر نبوده و دلیلش هم این بود که دانش‌آموز بدون درس خواندن و حضور در مدرسه، سبک تازه‌ای از زندگی را در پیش گرفت. این سوال را از وجدانی هم پرسیدم:
خیلی از پژوهشگران بعد از کرونا صحبت از دوران پساکرونا می‌کردند و می‌گفتند قرار است مثل جنگ جهانی اول و دوم که تغییرات محسوسی داشتیم و جهان وارد دوران جدیدی شد، بعد از کرونا هم این اتفاق خواهد افتاد. آمارهای رسمی نشان‌دهنده این است که این تغییرات در سیستم آموزش و پرورش هم اتفاق افتاد. آمار بازماندگان تحصیل به شکل قابل توجهی بالا رفت. مفهوم تحصیل و مفهوم یادگیری در ذهن انسان و بسترهای یادگیری و اهداف آن، تغییر کرد و طبیعتا نظام آموزشی باید خودش را بااین تغییرات تطبیق می‌داد. نکته بعد اینکه نظام آموزشی آمادگی آموزش مجازی و اساسا تغییراتی که به واسطه کرونا رخ داد را نداشت. این تغییرات و آمادگی نداشتن باعث می‌شود نمود آن را در آینده در خانواده، نظام آموزشی و بسترهای دیگر ببینیم کمااینکه درحال حاضر هم قابل مشاهده است.
سوال بعدی از دکتر مهدی وجدانی از اساتید دانشگاه در حوزه مشاوره تحصیلی این بود که باتوجه به اینکه سوالات از حافظه محوری به تحلیلی تغییر پیدا کرده، این نوع طراحی سوالات به رشد دانش آموز چه کمکی هم میکند؟
«یکی دیگر از علت‌هایی که برای افت تحصیلی گفته می‌شود همین تغییر سوالات و جدی شدن ارزشیابی یادگیری دانش‌آموزان است. تحول مسیر ارزشیابی دانش‌آموزان وتغییر ریل‌گذاری انتقال دانش‌آموز از مدرسه به دانشگاه که قبلا در کنکور رخ می‌داد جز ضروریاتی بود که از یک ارزشیابی نقطه‌ای پرفشاری به نام کنکور را باید از سرراه برمی‌داشت. این تغییر مسیر با هدف عدالت آموزشی و عدالت در دستیابی دانش‌آموزان به دانشگاه‌ها و رشته‌های خوب اتفاق افتاد. بنابراین برای اینکه ما آمادگی این تغییر مسیر را نداریم نباید دانش‌آموزان را قربانی کنیم تا آزمایش و خطا انجام بدهیم. بنابراین برای این تغییر مسیر که بر امتحانات نهایی و کاهش معدل امتحانات تاثیرگذار بود باید به این دوباره توجه کنیم که کنکور یک ارزشیابی نقطه‌ای پرفشار ناعادلانه است و همه به این اذعان دارند اما قرارنیست جایگزین آن چندین نقطه ارزشیابی پرفشار ناعادلانه باشد. اگر ما می‌گوییم کنکور ناعادلانه است و در یک نصفه روز نمی‌تواند تمام یادگیری دانش‌آموز را عادلانه بسنجد قطعا امتحان نهایی که با سخت کردن سوالات بدون دسترسی دانش‌آموز به امکانات آموزشی، بدون ارتقا مفاهیم یادگیری، بدون ارتقا روش‌های آموزشی، بدون ارتقا ابزارهای کمک آموزشی از سوی متولیان این امر، امتحانات نهایی هم مانند کنکورهای مقطعی می‌شود که هرسال همان فشارهای کنکور را وارد میکند. پس اگر تغییری در سوالات ایجاد می‌شود در همه ابعاد نظام آموزشی هم باید تحول اتفاق بی‌افتد و ما زمانی می‌توانیم ارزشیابی خود را تحلیلی کنیم که آموزش تحلیلی داشته باشیم، محتوای تحلیلی داشته باشیم، آموزش‌دهنده تحلیلی داشته باشیم و رسانه‌هایی که استدلال و فهم تحلیلی را یاد می‌دهند. آن وقت می‌شود گفت در طراحی امتحانات عدالت اتفاق افتاد و این مهم زیر سوال نرفته است. اما اینکه آموزش و پرورش می‌خواهد دانش‌آموز را به سمت مفاهیم و یادگیری عمقی ببرد اتفاق مهمی‌است اگر این پیش شرط‌ها باشد.»
وجدانی تاکید می‌کنه که یکی از اشکالات آموزش و پرورش در افت تحصیلی این است که میخواهیم تحولات را با ابلاغ آییننامهها و دستورالعمل‌ها انجام دهیم و این‌طور ادامه می‌دهد: «آیین‌نامه و دستورالعمل داشتن لازم است ولی کافی نیست و بستر و بافت نظام‌آموزشی باید آماده این تحول باشد. ما در این تحول هم نیاز به اقدامات فرامدرسه‌ای و هم نیاز به اقدامات درون مدرسه‌ای داریم. نکته بعد اینکه ما اگر به افت تحصیلی در رشته‌ها، شهرها و مقاطع مختلف توجه می‌کردیم زودتر متوجه تغییر این روند تحصیلی می‌شدیم. یعنی بحران عملکرد تحصیلی که اخیرا متوجه آن هستیم بخشی از آن بی توجهی به چالش‌های دانش‌آموزان در امر آموزش و رشد تحصیلی است . دانش‌آموزانی که اختلالات یادگیری دارند و مشکلات روانشناختی دارند هم در بین مورد بررسی قرار نمی‌گیرند. بعضی هم آینده خود و نگاه شغلی خود را در این نظام آموزشی نمی‌بینند. مرجعیت مدرسه نباید از بین برود اما ما در بحث کنکور این مرجعیت را از دست داده بودیم. کلاس خاص، مدرسه خاص، معلم خاص مورد اهمیت بود. امروز هم در امتحانات نهایی این سوالات را دسته‌بندی کرده‌ایم: سخت، آسان و متوسط!
سوالات آسان و متوسط را شاید بشود در مدرسه یاد گرفت اما برای بخش سخت باید چه کند؟ پس دوباره ما داریم مرجعیت را از مدرسه می‌گیریم و این مرجعیت دارد دوباره به مراکز کنکور و مدارس غیردولتی برمی‌گردد.
پیام شما به ما