مفهوم‌شناسی ایثار در بررسی مفهوم لغوی ایثار، به عباراتی مانند برگزیدن، اختیارکردن، اکرام‌نمودن و تفضیل‌دادن بر می‌خوریم. از جمله در لغت‌نامه‌ی علامه دهخدا این معانی را برای ایثار آورده است: برگزیدن، عطاکردن، غرض دیگران را بر غرض خویش مقدم‌داشتن، منفعت غیر را بر مصلحت خود مقدم‌شمردن. (دهخدا، 1377، ج 3: 368) در معنی اصطلاحی، نیز بدان معنی است که آدمی از روی قصد و نیت خیر، غیر را بر خود اختیار کند و او را بر خویشتن برگزیند. ایثار و دیگرگزینی عمل متعالی و اخلاقی است و در مقابل آن، استیثار و خودگزینی قرار دارد که جزو رذیلت‌های اخلاقی محسوب می‌گردد. ابوحفص می‌گوید: «الایثار أن تقدم حظوظ الاخوان علی حظک فی أمر آخرتک و دنیاک. (سلمی: 122) در نگاه ظریف به ایثار، نوعی استکمال شعور انسانی در انتخابی برتر و آگاهانه دیده می‌شود و نه صرفاً هیجانی زودگذر و بروز یک احساس آنی که در مقابل نیاز دیگران به آدمی دست می‌دهد. در ایثار سه وجه متمایز می‌توان دید: الف) ایثار خلق بر خویشتن، آن‌گاه که برای او گرفتاری نداشته باشد. در این نوع از ایثار، ایثارگر خلق را بر نفس خود برمی‌گزیند؛ البته در مواردی که موجب دینی بر او نشود و سبب تحمل مشقت یا اتلاف وقت و... برای او نگردد. ب) ایثار برای رضای خدا، حتی در موارد دارای گرفتاری. در این نوع از ایثار، ایثارگر رضای خدا را بر رضای غیرخدا ترجیح می‌دهد؛ اگر چه در آن دشواری‌ها و مشقات الزامی زیادی وجود داشته باشد که باید آن‌ها را تحمل نماید. ج) ایثار خدایی، بدون این‌که خود را در میان بیند. در این نوع از ایثار که از کاملان سر می‌زند، ایثارگر آن‌چه را ایثار می‌کند، ایثار خود نمی‌پندارد بلکه آن را ایثار خدا می‌داند و می‌بیند؛ زیرا در این جایگاه متعالی و رفیع، ایثارگر فرورفتن در ایثار خود را، مساوی دعوی مالک‌بودن خود می‌پندارد. در این هنگام است که ایثار را از خداوند داند و خود را هیچ نپندارد. در قرآن کریم آمده است: «و یۆثرون علی أنفسهم و لو کان بهم خصاصه و من یوق شح نفسه فأولئک هم المفلحون» (حشر: 9) بر اساس بیان قرآن کریم، برخی دیگران را بر خویشتن بر می‌گزینند، اگر چه بدان نیازمند باشند. برخی شح نفس به معنی حرص و آز است که ضد قناعت است. درجه‌ی اعلای قناعت نیز ایثار است. برخی دنیا را بر آخرت ایثار می‌کنند و دنیا را بر می‌گزینند: «بل تۆثرون الحیوه الدنیا» (اعلا: 16) «و آثر الحیوه الدنیا» (نازعات: 38) هجویری می‌آورد: ایثار بر لقمه، کار سگان است. مردان، جان و زندگانی ایثار کنند. بالاترین ایثار آن است که ایثار کند و لو بدان حاجت داشته باشد. این نوع از ایثار که همراه با حاجت به آن است، خود دو گونه است: الف) ایثار در صحبت و همنشینی ب) ایثار در محبت؛ همان‌سان که حضرت امیر(ع) در شب هجرت که ایثار نفس بود. (قونوی، 1323: 41) بر اساس بیان قرآن کریم، برخی دیگران را بر خویشتن بر می‌گزینند، اگر چه بدان نیازمند باشند. برخی شح نفس به معنی حرص و آز است که ضد قناعت است. درجه‌ی اعلای قناعت نیز ایثار است. برخی دنیا را بر آخرت ایثار می‌کنند و دنیا را بر می‌گزینند: «بل تۆثرون الحیوه الدنیا» (اعلا: 16) «و آثر الحیوه الدنیا» (نازعات: 38) انفاق نیز در معنی ایثار است. همان بخشش و بذل مال است در راه خدا به فقرا و مستحقان که به حکم آیه‌ی «الذین ینفقون اموالهم» و آیه‌ی «و انفقوا خیراً لأنفسکم» صورت می‌گیرد. خدای متعال بهترین بذل را بذل محبوب قرار داده و می‌فرماید: «لن تنالوا البر حتی تنفقوا مما تحبون.» چون روح کسی مبذول باشد، مال و منال و خرقه و لقمه را چه خطر باشد؟ نزد عارفان، کمال بذل است: بذل مال، بذل منال، بذل جان و بذل جسم در راه معبود و محبوب حقیقی. مال و زر و چیز رایگان باید باخت چون کار با جان رسد، جان باید باخت مال در راه دین بر وفق شریعت خرج‌کردن، کار مۆمنان است. جان در راه مشاهده‌ی جلای و جمال مولی از روی حقیقت بذل‌کردن، کار جوانمردان است. جهد بندگی از بندگان این است. (میبدی، 1344، ج 1: 762) نوری چنان در ایثار فرو رفته و از خود بی‌خود شده که از خدای سبحان می‌خواهد: بارخدایا! اهل دوزخ را عذاب کنی و جمله آفریدگار تواند و اگر ناچار دوزخ را از مردم پر کنی، قادری که به من دوزخ و طبقات آن را پر کنی و ایشان را بهشت فرستی. (جلایی هجویری، 1304 ق: 236-237) نمی‌خواهم در این ادعا چالشی داشته باشم و درستی و نادرستی آن را تحلیل نمایم. اما می‌توان با اندکی مسامحه این نگاه را درست دریافت. درستی این نگاه در همان ایثارگری او نهفته است. ایثارگری به‌کمال که باید احسانش نامید و خود پرتوی از احسان الهی است. بسیاری از مکرمت‌های اخلاقی دیگر نظیر بردباری، فروخوردن خشم، عفو، گذشت و بسیاری دیگر همه حکایت ظریفی از ایثار است. بخش اخلاق و عرفان اسلامی تبیان منبع: نوید شاهد قسمتی از مقاله دكتر محمدعلی برزنونی