طراحی و اجرای نمادها و نشانه های عاشورا 

طراحی و ساخت علم

علم فلزی

شکل و فرم علم

فرم علم شبیه به صلیب و یا همان بعلاوه(+) می باشد.

جنس

فرم­های اصلی را تیغ می­گویند که جنس آنها از فلز (فلز فولادی) می­باشد. اجزای دیگر علم از جنس برنج و ورشو می­باشد. طلا و نقره نیز در علم برای استفاده در نقوش به کار می­رود.

جنس پرنده ها و حیوانات در علم از ورق آهن آب داده می باشد. از فلز برنج آب داده نیز استفاده می شود.

طول

شاه فنر از 2متر تا 80/2 می باشد. طول علم­ها متغیر است.

20/2 _40/1 _12/1

اجزاء (تیغ)

1_ تـاج تیغ (الله اکبر _ فقط اسامی ا... مورد استفاده قرار می­گیرد)

2_ کمـر تیغ

3_ سینـه تیغ

اجزای علم

تیغه _ حیوانات _ صندوقچه که حیوانات و پرندگان روی آن سوار می شود.گویک (کره ای کوچک که تیغه ها بر روی آن به تناسب سوار هستند_ تیغه اصلی بر روی گویک بزرگ و تیغه های کوچک بر روی گویکهای کوچکتر متصل است) کنار هر تیغ دو اژدر قرار می گیرد که پرس شده و جوش می دهند. در زیر تیغه گاهی اوقات ممکن است تبر، مورد استفاده قرار گیرد که حالت برندگی داشته باشد. در بعضی از علمها در زیر شاه فنر از صندوقچه شش پر استفاده می شود.

تصاویر مورد استفاده:

شمایل امام حسین (ع) _ حضرت عباس(ع) _ اسب و نخل مورد استفاده قرار می گیرد.

نقوش

از ترنج یا سرترنج (تاج) _گل_ دست بریده _ پنجه استفاده می شود.

حیوانات مورد استفاده در علم

حاج آقا رجائی می گوید: ( در اصل بر روی علم فقط از سه حیوان: است، شیر و شتر باید استفاده شود چون اسب در روز عاشورا مورد استفاده در جنگ بود. شیر هم در روز عاشورا زمانی که حضرت زینب بر روی تل زینبیه آمد و دیده اش به جسد امام حسین(ع) افتاد، گفت که ای فضه آیا در این سرزمین کسی هست که به ما کمک کند و فضه می گوید: شیری در پشت این کوه هست که شاید به داد ما برسد و حضرت زینب شیر را صدا می زند و شیر تا زمانی که زمین کربلا می رسد خاک بر سرش می ریزد و زمانی که وارد گودال قبله گاه می شود تیرها را با دهانش از بدن امام حسین(ع) در می آورد.( درضمن گفتن این سخنان آقای رجایی حلقه زده و برگونه ایشان روان می گردید). شتر هم اصحاب کربلا را به شام می برد(بعد از شهادت امام حسین (ع). کفتر (کبوتر) هم بوده است چون در روز عاشورا حضرت رباب در سرزمین عاشورا نبود و به علت مریضی که ایشان داشته به این مسافرت نیامده بود، زمانی که حضرت سید الشهداء به شهادت رسیدند، و زمین به لرزه در آمد. کفتر بالش را به خون حضرت سیدالشهداء رنگین کرد و به این ترتیب خبر شهادت امام را برای حضرت رباب برد. مرغ رخ هم همان براق است که حضرت محمد(ص) بر پشتش سوار شده و به معراج رفت.)

معمولاً حیواناتی که در علمها مورد استفاده قرار می گیرند عبارتند از: شیر که همیشه در کنار شاه تیغ (تیغ اصلی) قرار می گیرد و حالت نگهبان دارد.

مرغ رخ در کناره های علم مورد استفاده قرار می گیرد و نگهبان و حافظ کل علم حساب می شود.

طاووس _ قرقاول – شانه به سر_ مرغ_ کبوتر_ شتر _ گوزن _ خروس _ مرغ شاخدار _ گنجشک _ بلبل_ مرغابی _ قوچ _ اژدها (ژدر).

طرز ساخت علم

جنس علمها از فنر است، فنر ها را برش می زنند. حالت فنریت تیغه به خاطر سلام، کرنش و سر فرود آوردن در برابر عظمت پروردگار است.

بر روی تیغه ها معمولاً آیه های قرآن _ و اَن یکاد _ … یک قسمت از زیارت عاشورا و اسم ائمه نوشته می­شود، طرز پیاده کردن این اشکال و آیات به این صورت که با ماژیکهای مخصوص می نویسند و تیغه ها را در داخل اسید می اندازند قسمتهایی که با ماژیک نوشته شده اسید بر روی آن تاثیر نمی گذارد و بقیه قسمتها خورده شده و گود می شود (به اندازه یک میلیمتر). این تیغه باید به اندازه 4 سانتیمتر در اسید بماند که به این عمل کنده کاری با اسید می گویند.

امروزه معمولاً یا روی تیغه ها را طلاکوب و یا نقره کوب می کنند و یا اینکه تکه هایی از طلا و یا برنج که روی آنها قلمزنی و یا به صورت مشبک در آمده بر روی. این تیغه ها متصل می­کنند.

کنار هر تیغه دو اژدر پرس کرده، جوش می دهند. در زیر تیغه اگر تبر باشد به صورت کنده کاری با اسید تزیین می شود.

تعداد تیغه ها بستگی به کسی دارد که علم را سفارش می دهد. بچه تیغ حالت دو طفلان مسلم را دارد. علم پنج تیغه به عنوان پنج تن می باشد. معمولاً تعداد تیغها باید فرد باشد، چون ما 12 امامی هستیم و یکی از امامان ما غایب است به همین دلیل یک تیغه کم می گذارند.

پرنده ها از جنس ورق آهن آبداده است که یکی یکی برش می خورد و باهم جوش می دهند و بعد سنگ می خورد و روی سینه حیوانات از طلاکوب یا نقره کوب استفاده می شود.

تزیینات روی علم

پرقرقاول به رنگهای سفید، قرمز، زرد… می باشد که معمولاً پرها به رنگ سفید هستند و آنها را رنگ می کنند.

شالهای ترمه و یا طاقه که بر روی آنها سوزن دوزی شده است و به رنگهای سبز، قرمز، صورتی، آبی، مشکی و … می باشد و پس از استفاده در روی علم و قرار گرفتن بر روی آن، علم را از حالت صلیبی خارج می کنند. این تزیینات همراه با تعداد زیادی زنگوله کامل می­شود.

در ضمن باید گفته شود که امروزه با استفاده از نخ کاموا، پرمصنوعی نیز ساخته می­شود همچنین با استفاده از نخ کش کردن پارچه­های نخی پرمصنوعی ساخته و در روی علم مورد استفاده قرار می گیرد.

در علم فرمها و علامتهای مختلفی وجود دارد که هر کدام سمبل چیزی می باشد به شرح زیر:

_ اژدها: در علامتها به عنوان سمبل عقوبت و سرانجام کار فرعون و یزیدیان زمانه و آتش جهنم است که از مار غاشیه نام برده می شود.

_ نقش شیر: گاه به گونه ای سمبلیک نشان از شجاعت و دلیری دارد، در آنجایی که این حیوان با هیبت و قدرت به آرامی در زیر پای امیرالمومنین (ع) آرمیده است. نقش شیر گاهی سمبل قدرت بوده است.

_ تبر: به عنوان یک سلاح قدیمی همواره مطرح است و نقوش مختلفی در هر دوره زینت بخش آن می شود. در مفرغهای لرستان این سلاح با نقش شیر ترکیب می شود که به لحاظ کار برد این سلاح در جنگ ترکیبی منطقی است. در دوران بعدی هر چه که کار هنرمندان بر روی این سلاح بیشتر می شود، کار آیی آن کمتر و بیشتر جنبه ای سمبلیک و تشریفاتی به خود می گیرد. در دوران اسلامی شعاری مذهبی از قبیل نصر من الله … و یا چهره های خاندان امامت بر روی آن نقش می بندد.

_کشکول و تبر: به گونه ای سمبلیک می تواند هم یاد آور جنگ و هم یاد آور حضور جبرئیل در نینوا (به صورت درویشی نزد حضرت سید الشهداء) بوده باشد، چرا که در کاشی کاری مذهبی با چنین تصاویری روبرو هستیم.

_ دست: یکی دیگر از سمبلهایی است که در مراسم عزاداری مشاهده می شود و آن به صورت دست بریده کوتاهی است که بر سر کتل ها و یا بر روی علم قرار می گیرد و در واقع گریز و یاد آوری به حماسه کربلا است، چرا که دست، خود، نماد و تداعی کننده عمل است و در این حیطه این سمبل می تواند تداعی کننده ندای حق جویی(هل من ناصر ینصرنی) باشد که در نینوا سر داده شد و حال آنکه آن ندا از قعر قرون به گونه ای عادی و سمبلیک در بطن این نقش جای می گیرد و برای بینندگان تجسم کننده حماسه کربلا است.

_ پرندگان: از دیر باز برای هنر مندان هر قوم الهام بخش مقاصد هنری ایشان، گاه به شکل نقش و گاه به شکل شعر بوده اند. به طور مثال رقصهای شگفت انگیز و پرواز فصلی در ناها نه تنها در سرودهای اساطیری ایران و چین کهن اثر بخشیده، بلکه شاعرانی چون ویرژیل در غرب و عطار و مولوی در شرق نیز این امر را مورد توجه قرار داده اند. شاعران متصوف، پروازهای طولانی و پر رمز درناها را کنایه ای شایان توجه از پرواز روح به سوی جهان حقیقت گرفته اند و پیروی این پرندگان را از سرکرده شان به هنگام پرواز، قیاسی شایسته برای مالکان راه حق که به دنبال مرشد خود راه می سپارند به حساب آورده اند همانطور که منطق الطیر عطار و امام محمد غزالی نیز بر اساس پرواز پرندگان تنظیم گشته است. از کبوتران نامه رسان در گذشته های دور تا ماجرای کشتی نوح(ع) یاد آور پیام رسانی این پرنده بوده است. همین عقیده و زمینه ذهنی مناسب نزد اقوام مختلف باعث شده تا این پرنده به عنوان سمبل آزادی پذیرفته شود، پرنده ای که پیغام آور سمبل آزادی است.

در حیطه عزاداری و پرده های مصیبت، کبوتران سفید در غروب خونین کربلا از واقعه ای ناگوار خبر می دهند و گویی نقاشان، کبوتران سفید را به کنایه کفن سپید خون آلود یاران، این گونه خون آلود نقش کرده اند. کبوترانی بر سر جنازه ها بر زمین نشسته اند که لحظاتی بعد به سوی سرزمینهای دور پر می گشایند و حامل خبری خونبارند.

_ آهو: همان طوری که در پرده های مصیبت، چند صحنه را در یک تابلو مشاهده می کنیم، در علامتها نیز زمان و مکان، در هم شکسته می شود. مظلومیت و بیگناهی و ظلمی که بر قدیسین رفته است بهانه است برای کار هنرمندان بی ادعا و به همین رو جای تعجب نیست که اگر در کنار صحنه کربلا و جنگ امام حسین(ع) گریزی به مظلومیت امام رضا (ع) زده شود وضمانت آهوی امام هستم (ع) نقش گردد که نقش این حیوان، خود به خود یاد آور مظلومیت و بی گناهی است.

_ مرغ رخ: سمبلی ترکیبی از پرنده به صورت انسان می باشد و به احتمال زیاد همان براق است که در شب معراج مرکوب حضرت رسول (ص) بوده است و بنابراین درعلم سعی شده از وقایع مختلف که درتاریخ اسلام رخ داده است مسائلی آورده شود.

_ شتر: به عنوان محمل کاروان اسرای کربلا بوده است و خود نمادی از مظلومیت امام حسین (ع) در روز عاشورا است. بقیه حیوانات و پرندگانی که در علامتها مورد استفاده قرار می گیرد بیشتر جنبه تزیینی دارند و نماد و سمبل خاصی نمی باشد.

تعزیه به معنای متعارف، نمایشی است که در آن واقعهٔ کربلا به دست افرادی که هر یک نقشی از شخصیت‌های اصلی را بر دوش دارند، نشان داده می‌شود.^[۱] این نمایش نوعی نمایش مذهبی و سنتی ایرانی-شیعی و بیشتر دربارهٔ کشته‌شدن حسین بن علی و مصائب اهل بیت است.

سوگواری محرم

رویدادها

نبرد کربلا · شام غریبان · اسارت در شام

افراد

حسین بن علی علی‌اکبر پسر حسین علی‌اصغر پسر حسین عباس بن علی زینب کبری سکینه بنت حسین مسلم بن عقیل فهرست کشته‌شدگان

جای‌ها

حرم حسینی · حسینیه · موزه محرم

مناسبت‌ها

تاسوعا · عاشورا · اربعین

مراسم

مرثیه · نوحه · تعزیه · روضه · تکیه · زنجیرزنی · سینه‌زنی · عَلَم · سقاخانه · دسته عزاداری · طشت‌گذاری

ن • ب • و

اصطلاح

تعزیه (یا تعزیت) به معنی سوگواری، برپایی یادبود عزیزان از دست رفته، تسلیت، امر کردن به صبر و پرسیدن از خویشان درگذشته،^[۲] خرسندی دادن و در برخی مناطق ایران مانند خراسان به معنای مجلس ترحیم است.^[۳] اما آنچه به عنوان تعزیه مشهور است گونه‌ای از نمایش مذهبی منظوم است که در آن عده‌ای اهل ذوق و کارآشنا در جریان سوگواری‌های ماه محرم و برای نشان دادن ارادت و اخلاص به اهل بیت، طی مراسم خاصی بعضی از داستان‌های مربوط به واقعهٔ کربلا را پیش چشم تماشاچی‌ها بازآفرینی می‌کنند.^[۴] در تعزیه چون اهمیت خواندن هنرمندانهٔ اشعار بیش از روش اجرا و نمایش واقعه‌هاست، آن را — در قیاس با روضه‌خوانی — تعزیه‌خوانی نیز گفته‌اند.^[۵]

پیشینه

تاریخ پیدایش تعزیه به صورت دقیق پیدا نیست. برخی با باور به ایرانی‌بودن این نمایش آیینی، پاگیری آن را به ایران پیش از اسلام به پیشینهٔ سه‌هزارسالهٔ سوگ سیاوش پهلوان داستان‌های ملی ایران نسبت داده و این آیین را مایه و زمینه‌ساز شکل‌گیری آن دانسته‌اند.^[۶] برخی پژوهشگران نیز پیشینهٔ آن را به آیین‌هایی چون مصائب میترا و یادگار زریران بازمی‌گردانند و برخی پیدایش آن را متأثر از عناصر اساطیری میان رودان، آناطولی و مصر، و کسانی نیز مصائب مسیح و دیگر افسانه‌های تاریخی در فرهنگ‌های هند و اروپایی و سامی را در پیدایش آن کارساز دانسته‌اند. ولی به گمان بسیار، تعزیه — جدا از شباهت‌هایش با عزاداری‌های آیینی گذشته — شکل تکامل‌یافته‌تر و پیچیده‌تر سوگواری‌های سادهٔ شیعیان سده‌های نخستین برای کشته‌شدگان کربلا است.^[۷]

برخی دیگر با استناد به گزارش‌هایی، پیدایش تعزیه را مشخصاً از ایران پس از اسلام و مستقیماً از ماجرای کربلا و شهادت حسین و یارانش می‌دانند. در دورهٔ اخیر سوگواری برای شهیدان کربلا از سوی دوستداران اهل بیت در آشکار و نهان در عراق، ایران و برخی از مناطق شیعه‌نشین دیگر انجام می‌گرفت؛ چنان‌که ابوحنیفه دینوری، ادیب، دانشمند و تاریخ‌نگار عرب، در کتاب خود از سوگواری برای خاندان علی به روزگار امویان خبر می‌دهد.^[۸]

اگر تعزیه را به معنی عزاداری و سوگواری و نه به معنی شبیه‌خوانی امروز گمان کنیم، نخستین سوگواری بعد از پیشامد عاشورا از سوی گواهان عینی واقعهٔ کربلا بوده که در سنین کودکی و نوجوانی پس از عاشورا به اسارت رفتند؛ در واقع از هنگامی که قافلهٔ اسرا به طرف شام حرکت نمودند. برخی شبیه‌خوانی و برپایی تعزیه را جهت تماشای عینی واقعهٔ کربلا به یزید نسبت داده‌اند که گویا از عاملین واقعهٔ کربلا خواسته بود تا اعمالی را که مرتکب شده‌اند نمایش دهند و برخی به صفویه، دیلمیان و قاجاریه.^[۹]

اما شکل رسمی و آشکار این سوگواری، به روایت ابن‌کثیر، برای نخستین بار در زمان حکمرانی دودمان ایرانی شیعه‌مذهب آل بویه صورت گرفت.^[۱۰] این سوگواری به گونه‌ای بود که معزالدوله احمد بن بویه در دهم محرم سال ۳۵۲ هجری قمری در بغداد به مردم دستور داد که برای سوگواری، دکان‌هایشان را بسته و بازارها را تعطیل کرده، نوحه بخوانند و جامه‌های خشن و سیاه بپوشند.^[۱۱] از این دوره دسته‌های عزاداری و نوحه‌خوانی رایج شده و پایه‌های نمایش شبیه‌گردانی ایران گذاشته شد.^[۱۲]

در دوران حکومت سلطان محمد خدابنده، شیعیان حداکثر استفاده را در انجام مراسم سوگواری و بزرگداشت خاندان محمد می‌کردند اما سوگواری‌ها در این فاصلهٔ تاریخی سبک مشخصی نداشت. به‌تدریج و به مرور زمان، عزاداری‌ها برای حسین‌بن علی، شکل و شیوهٔ مشخصی پیدا کرد.^[۱۳]

تعزیه بیشترین رواج خود را با حمایت دولت و حکومت صفویان پیدا کرد. در دورهٔ شکوفایی تعزیه، با رواج تشیع و دلایلی مانند روضه‌خوانی و حمله‌خوانی تعزیه از حمایت بیشتری برخوردار شد.^[۱۴]

تعزیه اما در دورهٔ ناصرالدین شاه به اوج خود رسید و بسیاری این دوره را عصر طلایی تعزیه نامیده‌اند. تعزیه که پیش از آن در حیاط کاروانسراها، بازارها و گاهی منازل شخصی اجرا می‌شد، اینک در اماکن باز یا سربستهٔ تکایا و حسینیه‌ها به اجرا درمی‌آمد. معروف‌ترین و مجلل‌ترین این تکایا، تکیهٔ دولت بود که در همین دوره به دستور ناصرالدین شاه و مباشرت دوستعلی‌خان معیرالممالک در سال ۱۳۰۴ هجری قمری ساخته شد.^[۱۵] تکیهٔ دولت در زمان ناصرالدین شاه به تقلید از تماشاخانه اپراهال انگلستان ساخته شد که ابتدا به منظور یک سالن تئاتر ساخته شد اما با مخالفت‌هایی که بود به تکیه تبدیل شد. از دیگر تکیه‌های معروف آن زمان تکیهٔ معاون‌الملک در کرمانشاه بود. ^[۱۶] در آغاز سلطنت ناصرالدین شاه، تعزیه در ۳۰۰ مکان مشخص برپا می‌شد.^[۱۷] تعزیه تا زمان مشروطیت در اوج ماند.^[۱۸]

در سال‌های آغاز دیکتاتوری رضاخان، یعنی پس از ۱۳۰۴ هجری شمسی، اجرای تعزیه و روضه‌خوانی رفته‌رفته ممنوع اعلام شد و با تخریب تکیهٔ دولت به دستور رضاخان، تعزیه پا به دوران افول خود گذاشت. هرچند پس از شهریور ۱۳۲۰ دیگر بار سر برآورد، اما در برابر سرگرمی‌هایی همچون سینما و تئاتر، نتوانست موقعیت و عظمت پیشین خود را بازیابد.^[۱۹]

اصطلاحات و واژه‌های رایج در تعزیه

شبیه‌گردانی: نمایش تعزیه

شبیه: بازیگر تعزیه

مقتل‌نویس: نویسنده نسخه و متن نمایش تعزیه

معین البکا: کارگردان تعزیه

ناظم البکا: دستیار کارگردان تعزیه

بانی: سرمایه‌گذار و تهیه‌کنندهٔ تعزیه

فرد: نسخه و متن نمایشنامهٔ تعزیه

بچه‌خوان: کسی که به جای دو طفلان مسلم می‌خواند

زینب‌خوان: بازیگری که در نقش زینب بازی می‌کند

رجزخوانی: هنگامی که اولیا (خاندان پیامبر) و اشقیا (مخالفان پیامبر) در مقابل هم از افتخارات و اصل و نسب خود حرف می‌زنند.

اشتلم‌خوانی یا پهلوان‌خوانی: هنگامی که اشقیا با بیان غلوشده گفت‌وگوهایشان را بیان می‌کنند در حالی که اولیا در یک دستگاه موسیقی گفت‌وگو را به آواز بیان می‌کنند که به آن تحریرکردن می‌گویند.

موالف‌خوان: شخصی که در نقش اولیا بازی می‌کند.

دستگاه: هر تعزیهٔ کامل را یک دستگاه یا مجلس گویند.^[۲۰]

روش اجرا

تعزیه معمولاً با به اجرا درآمدن پیش‌خوانی نمایش مجلس اصلی آغاز می‌شود. کسی که تعزیه را برپا می‌کند «بانی» و گردانندهٔ آن را «تعزیه‌گردان»، «ناظم‌البکا» یا «معین‌البکا» و بازیگران آن را «تعزیه‌خوان» یا «شبیه‌خوان» می‌نامند. همچنین به سایر همکاران برپایی تعزیه «عملهٔ تعزیه» می‌گویند.^[۲۱]

در این نمایش محدودیتی برای استفاده از لوازم و اسباب در میان نیست. مثلاً در زمان ناصرالدین شاه هنگام اجرای مجلسی از مجالس تعزیه هنگامی‌که سخن از وجود یک شیر به میان آمد، بی‌درنگ صورت زندهٔ این جانور را که در قفسی محبوس بود از باغ وحش آورده و در پیش چشم حاضران به تماشا می‌گذاشتند تا هیجان صحنه بیشتر شود. شبیه‌خوان‌ها برای آسانی ادامهٔ مطلب مربوط به نقش خود، معمولاً به هنگام اجرا، تکه کاغذی به نام «فرد»، در دست دارند که در آن‌ها مصراع‌های آخر نقش طرف مقابل یا نخستین مصراع از ادامهٔ نقششان یادداشت شده تا بتوانند به‌موقع و بدون زحمت نقش‌آفرینی خود را دنبال کنند. بازیگران ناشی یا خردسال را شخص تعزیه‌گردان، از کنار محدودهٔ نمایش راهنمایی می‌کند؛ حتی گاهی به شبیه‌خوان‌های کارآزموده هم تذکراتی می‌دهد. نقش زنان را هم مردان بازی می‌کنند که در این حالت به آن‌ها «زن‌خوان» می‌گویند. چنین بازیگرانی برای این‌که در نقش خود بهتر ظاهر شوند باید صدایی زیبا داشته باشند و ترجیحاً نقاب بر چهره بپوشند. گاهی نیز برای بهتر شدن بازی نقش زنان، از پسران نوجوان کارآموخته استفاده می‌شود.^[۲۲]

شبیه‌خوانان در اجرای هر مجلس معمولاً دو دسته‌اند: اولیاخوان و اشقیاخوان. شبیه‌خوان‌هایی که نقش اولیا و یاری‌دهندگان دین را بازی می‌کنند، اولیاخوان، مظلوم و انبیاخوان نامیده می‌شوند و کسانی که نقش اشقیا و دین‌ستیزان را بازی می‌کنند اشقیاخوان یا ظالم‌خوان‌اند. اولیاخوان‌ها نقش‌های خود را موزون و خطابه‌ای سرمی‌دهند، اما اشقیاخوان‌ها سخنان خود را ناموزون و معمولی و در پاره‌ای از موارد، تمسخرآمیز بیان می‌کنند. اولیاخوان‌ها جامهٔ سبز یا سیاه بر تن می‌کنند و اشقیاخوان‌ها لباس سرخ. اما در مورد سیاهی‌لشکرهای هر یک از دو دسته، استفاده از جامه‌هایی با این رنگ‌ها مصداق کاملی ندارند.^[۲۳]

انواع تعزیه

تعزیه از درون سوگواری‌های مذهبی برآمده و خود نیز جزئی از سوگواری به‌شمار می‌رود. اما رفته‌رفته با پیمودن مسیر تکاملی، انواع تعزیه‌ها به وجود آمد. تعزیه را می‌توان به تعزیهٔ دوره، تعزیهٔ زنانه و تعزیهٔ مضحک تقسیم کرد.^[۲۴]

تعزیهٔ دوره

تعزیهٔ دوره عبارت است از نمایش چندین دستگاه تعزیه به گونه‌ای همزمان به طوری که چندین گروه تعزیه‌خوان در یک محل یا محل‌های مختلف، آن را می‌خوانند. شیوهٔ کار به این صورت است که گروه نخست پس از پایان بخشیدن به کار خود در محل نخست، به محل دوم می‌رود و در آن‌جا همان دستگاه را تکرار می‌کند و دستهٔ دوم جای گروه اول را گرفته، دستگاه دیگری را به نمایش درمی‌آورد. آن‌گاه گروه نخست پس از به پایان بردن کار در محل دوم به محل سوم می‌رود و گروه دوم نیز که کار خود را در محل اول پایان بخشیده، جای گروه نخست را در محل دوم می‌گیرد. به همین صورت چندین دستگاه تعزیه به صورت همزمان به نمایش درمی‌آید. در برخی جاها تعزیهٔ دوره را در میدانی گرد و پر از تماشاگر بازی می‌کردند.^[۲۵]

تعزیهٔ زنانه

تعزیهٔ زنانه نمایش تعزیه‌ای است که روزگاری به وسیلهٔ زنان و برای تماشاگران زن، معمولاً در دنبالهٔ مجالس روضه‌خوانی اجرا می‌شد و تنها به صورت کاری تفننی بر جا ماند و عمومیت و توسعه‌ای نیافت. این تعزیه‌ها را در فضای باز حیاط‌ها یا تالارهای بزرگ خانه‌ها اجرا می‌کردند. بازیگران شبیه‌خوان‌ها زنانی بودند که پیش از آن در مجلس‌های زنانهٔ «ملا» روضه می‌خواندند یا پای چنین مجالسی راه و رسم بازیگری را آموخته بودند. آن‌ها نقش مردان مجالس مختلف را نیز خود بازی می‌کردند. داستان این تعزیه‌ها مثل مضامین تعزیهٔ معمولی بود، با این تفاوت که قهرمان‌های اصلیش را بیشتر زنان تشکیل می‌دادند. تعزیهٔ زنانه تا میان عهد قاجار گاه‌گاه در خانه‌های اشرافیان بازی می‌شد و رفته‌رفته تا اواخر این دوره از میان رفت.^[۲۶]

تعزیهٔ مضحک

تعزیهٔ مضحک، تعزیه‌ای است شاد با مایه‌هایی سرشار از طنز، کنایه، لعن و نفرین. افراد در این تعزیه به تمسخر دین‌ستیزان و کسانی می‌پردازند که به محمد و امامان شیعه و خاندان آن‌ها ستم یا بی‌ادبی کرده‌اند. اگر اولیاخوانی در این تعزیه‌ها نقش داشته باشد، حضورش چه در گفتار و چه در رفتار توأم با وقار و متانت است، در حالی که دیگران هر یک به جای خود با بازی‌ها و حرکت‌هایی مضحک و خنده‌آور ظاهر می‌شوند و شادی می‌آفرینند. گاهی هم برای نشان دادن مجلس کفار از مطربان و تقلیدگران و مسخرگان استفاده می‌کردند که چون مراد از این استفاده تمسخر و توهین به آن‌ها بود، طبعاً منعی نیز نمی‌توانست داشت. این نوع تعزیه‌ها معمولاً روزهای جمعه و عیدهای مذهبی و برای شاد کردن مردم اجرا می‌شد.^[۲۷]

تعزیهٔ امروز

هنر تعزیه، در طول زمان تغییراتی را به خود دیده‌است اما هنوز هم جزو اصیل‌ترین و پرسابقه‌ترین هنرهای ایرانی و اسلامی مردمان ایران است. در استان‌های مختلف ایران از شمالی‌ترین شهرهای خراسان و آذربایجان تا جنوبی‌ترین شهرهای سیستان و اهواز از پهنهٔ کویر تا حاشیه‌های زاگرس و البرز و از دریای خزر تا خلیج فارس، در ایام ماه محرم، تعزیه برگزار می‌شود. نسخه‌های اشعار این نمایش مذهبی در سراسر ایران تفاوت کمی با هم دارند. مردم از اول ماه محرم همه‌ساله به مناسبت سالروز این واقعه، در شهرها و روستاهای ایران، مساجد و تکایا را با قالی و قالیچه آذین می‌بندند و دیوارها و منبر را سیاه‌پوش می‌کنند. تا چند سال قبل، شبیه‌خوانی و تعزیه‌خوانی از هفتم محرم در میادین و صحن حیاط حسینیه‌ها و تکایا در شهرستان‌ها معمول بود. شبیه‌خوان‌ها که برای این کار تعلیم یافته بودند، کار خود را با طبل، شیپور و کرنا در محل تعیین‌شده آغاز می‌کردند. مردان از یک سو و زنان از سوی دیگر، کم‌کم جمع می‌شدند و به تماشای مراسم شبیه‌خوانی و تعزیه‌خوانی می‌ایستادند. معمولاً یک یا چند ریش‌سفید، مأموریت راهنمایی مردم و حفظ نظم محیط برگزاری تعزیه را بر عهده داشتند.^[۲۸]

شبیه‌خوان‌ها هر روز یکی از وقایع کربلا را نشان داده و شبیه‌خوانی مربوط به آن را نمایش می‌دهند. بازیگران نیز معمولاً نقش خود را از روی نوشته‌هایی که دارند می‌خوانند و نقش‌ها را به‌ترتیب اجرا می‌کنند. شبیه‌خوان‌ها در سؤال و جواب‌ها تناسب آوایی را رعایت می‌کنند؛ مثلاً اگر حسین یا ابوالفضل عباس سؤال و جوابی رد و بدل کنند و حسین‌بن علی سؤالی را با شور و حال خاصی بپرسد، عباس نیز پاسخ او را با تناسب و آهنگین می‌دهد. البته مخالف‌خوان‌ها و اشقیاخوان‌ها، شعرها را با صدای بلند و بدون تحریر می‌خوانند و حالتی پرخاش‌گرانه دارند. تعزیه‌نامه نیز به عنوان یکی از اصلی‌ترین متن‌های شبیه‌خوانی در اختیار تعزیه‌خوانان قرار دارد. تعزیه‌نامه، متنی است که تعزیه‌گردان برای اجرای تعزیه‌ای گرد آورده یا می‌نگارد و پیش از آغاز تعزیه میان شبیه‌خوان‌ها پخش می‌کند. گاهی به تعزیه‌نامه، «نسخه» هم می‌گویند.^[۲۹]

موسیقی

اهمیت موسیقی آوازی در تعزیه چشم‌گیر است به گونه‌ای که ایفاگران نقش‌ها می‌بایست از دستگاه‌های موسیقی آگاه باشند تا اگر نقش آن‌ها تغییر یافت، بتوانند در آواز معین بخوانند. در موسیقی تعزیه برای نقش‌های افراد سخت‌دل آوازهای متناسب با نقش‌های آن‌ها انتخاب می‌شوند مانند شمر که در نوا یا رجز و علی‌اکبر که در دشتی می‌خوانند. برای پیش‌گیری و آمادگی از جابجایی ناگهانی نقش، هر کس باید لحن‌ها و شعرهای دیگر نقش‌ها را فرابگیرد. گاهی کسی که نقشی را به شیوه‌ای بهتر ایفا می‌نموده و از این رو، نام شخصیت اصلی تعزیه، لقبی برای او در زندگی روزمره‌اش باقی می‌مانده‌است.^[۳۰]

موسیقی دستگاهی ایران با موسیقی تعزیه تفاوت زیادی دارد. اگر تعزیه‌خوان بخواهید موسیقی دستگاهی را بیاموزد از موسیقی تعزیه عقب می‌ماند زیرا این دو بعداً در دل هم ادغام شده و موسیقی تعزیه را از حس خود می‌اندازد. در تعزیه یک پرده و دو پرده وجود دارد، اما ربع پرده ندارد. همین‌طور در موسیقی تعزیه دوگاه یا درآمد دو وجود ندارد ولی در موسیقی چنین چیزی هست. در تعزیه یک درآمد و یک اوج داریم. تنها ردیف‌هایی که در تعزیه هست چهارگاه و ماهور است. اما این دستگاه‌ها در تعزیه پخش شده‌است؛ مثلاً در چهارگاه اول چهارگاه و گوشهٔ زابل را می‌خواننند اما گوشهٔ حصارش می‌رود در آخر تعزیهٔ حضرت عباس. به این ترتیب، با وجدی که کل ردیف‌ها می‌چرخد اما هرکدام جای خودش هست.^[۳۱]

مراحل تعزیه‌خوانی

تعزیه‌خوانان معتقدند که تعزیه‌خوانی را باید پله‌پله آموخت و نمی‌شود ره صدساله را یک‌شبه طی کرد و از امام‌خوانی آغاز کرد.^[۳۲] استادان هنرهای آیینی سنتی معتقدند که موافق‌خوان‌ها تعزیه‌خوانانی‌اند که صدای خوبی داشته و می‌توانند در ردیف‌های موسیقی اجرای برنامه کنند.^[۳۳]

در قدیم اکثر کسانی که وارد تعزیه می‌شدند ریشه‌ای در تعزیه داشتند؛ پدر یا پدربزرگ یا برادرشان تعزیه‌خوان بودند؛ یا حتی در محله‌ای زندگی می‌کردند که یک گروه تعزیه‌خوان ثابت در آن محل زندگی می‌کردند^[۳۴] و استادان تعزیه به عنوان معین‌البکاء یا میرزا به هیأت‌ها می‌رفته و استعدادیابی می‌کردند و کسی را صدایش خوب بود اجازه می‌گرفتند و به تعزیه می‌آوردند.^[۳۵] به باور استادان این هنر، هرکسی نمی‌تواند تعزیه‌خوان شود بلکه باید جوهرهٔ اصل تعزیه را داشته باشد؛ یعنی علاوه‌بر صدای خوب باید در خواندن بی‌پروا بوده، ترسو نباشد. بعضی از بچه‌خوان‌ها صدای خوبی داشتند اما در جنگ بی‌پروا نبودند و تا یکی از اشقیا برای بازی جنگ به مقابلشان می‌آمد می‌ترسیدند یا در مقابل جمع صدایشان را رها نمی‌کردند.^[۳۶]

تعزیه‌خوانی بر اساس یک سلسله‌مراتب است. کسانی که وارد تعزیه می‌شوند از کودکی در نقش بچه‌خوان آغاز می‌کردند. طبقه‌بندی تعزیه هم این‌گونه‌است که زمانی که کسی بچه‌خوانی می‌کند اول نقش سکینه و رقیه را بازی می‌کند؛ سپس طفلان مسلم و بعد قاسم‌خوان می‌شود.^[۳۷] به اعتقاد تعزیه‌خوانان، یک طفلان مسلم‌خوان خوب می‌تواند یک قاسم‌خوان خوب باشد؛ یک قاسم‌خوان خوب هم می‌تواند یک علی‌اکبرخوان خوب می‌شود؛ زیرا این نقش‌ها مکمل یکدیگر بوده و آوازها در دل هم قرار می‌گیرند. اگر در علی‌اکبرخوانی درآمد اول چهارگاه است، در شبیه قاسم همان چهارگاه است اما یک پرده بالاتر در گوشهٔ زابل است. به این دلیل که صدای قاسم‌خوان چپ‌کوک است و معمولاً یک گام بالاتر است.^[۳۸]

دورهٔ علی‌اکبرخوانی که طی می‌شود، تعزیه‌خوان وارد دورهٔ شهادت‌خوانی می‌شود. اگر صدای خوبی داشته باشد شهادت‌خوان می‌شود؛ اما اگر صدای تعزیه‌خوان ضعیف اما خوب باشد زن‌پوش می‌شود. بعد از این‌که یک تعزیه‌خوان دورهٔ شهادت‌خوانی را به پایان برساند دیگر محاسنش سفید شده و می‌تواند امام‌خوان باشد.^[۳۹] کسی که در رأس شهادت‌خوانی قرار می‌گیرد هم امام‌خوانی می‌کند و هم عباس‌خوانی. آخرین مرحله امام‌خوانی است که در آن باید از یک سنی گذشت تا به این مرحله رسید. در این سن صدا کمی ضعیف‌تر می‌شود و سوز بیشتری دارد.^[۴۰]

دیدگاه نمایش‌شناسانه

نمایش‌شناسان در بررسی گونه‌های مختلف نمایشی به همانندی‌هایی بین تعزیه و تئاتر روایی اشاره می‌کنند. مثل جنبهٔ استفاده از شیوهٔ فاصله‌گذاری یا بیگانه‌سازی که در جریان آن اگرچه بازیگر خود در نمایش ماجرا نقش می‌آفریند، اما شیوهٔ کار او طوری است که در تماشاگر می‌دمد تا بازیگر را با شخصیت مورد نظر یکی نگرفته و همسان نپندارد و بداند که او فقط نقش افراد را بازی می‌کند. برای رسیدن به این هدف، یا لحظه‌هایی بازی را قطع می‌کند یا آن‌که در برابر کامروایی‌ها یا رنج و شکنجه‌های رفته بر آن شخصیت واکنش نشان می‌دهد.^[۴۱]

نشانه و نماد در تعزیه کاربرد زیادی دارد چنان‌که گفته‌اند این نمایش باغی از نشانه و نماد است. انواع پرچم‌های سبز، سرخ و سیاه که نماد اهل بیت، شور و انقلاب و سوگواری‌اند، علم که نماد درفش سپاه حسین‌بن علی است، تشت آب به نشانهٔ شط فرات؛ شاخهٔ نخل یا هر نهالی به نشانهٔ نخلستان و درخت؛ چرخش به دور خود و راه رفتن به گرد صفحه به علامت گذشت زمان و همچنین مسافرت؛ چتر که وسیلهٔ القای تازه فرود آمدن هر ولی یا فرشته به‌ویژه جبرئیل از آسمان است؛ زدن عینک سفید برای نشان دادن روح بصیرت و نیکدلی و عینک دودی برای جلوهٔ خباثت و بدسگالی؛ عصا که نشانگر تجربه و مصلحت‌اندیشی است؛ نگریستن گاه و بی‌گاه از میان دو انگشت بزرگ دست برای تأکید بر قدرت و فضیلت اولیا در تجسم اوضاع آینده و همچنین پیش‌بینی؛ بر تن کردن نیم‌تنهٔ بلند سفید (کفنی) به نشانهٔ نزدیک شدن مرگ و اعلام جانبازی؛ زدن یا افشاندن اندکی کاه بر سر برای نشان دادن ماتم‌نشینی؛ اسب سپید بی‌سوار به نشانهٔ اسب حسین‌بن علی، ذوالجناح و شهادت صاحبش؛ گهوارهٔ آغشته به رنگ سرخ برای بیان شهادت علی‌اصغر؛ استفادهٔ گاه و بی‌گاه از کبوتری سفید برای آگاهانیدن تماشاگران از دریافت نامه یا خبر و همچنین القای حس معصومیت و همدردی در آن‌ها و کجاوه‌نشینی شبیه‌زنان برای نمایش به اسیری رفتن آن‌ها، از جمله این نمادهاست.^[۴۲]

نقش‌خوانی بر منبر، ویژهٔ اولیای نامدار است؛ بزرگی و کوچکی چهارپایه‌هایی که اولیا برای سر دادن نقش‌های خود بر آن می‌ایستند وسیله‌ای برای مشخص کردن پایه و مرتبه آن‌هاست.^[۴۳]

گستره

در میان شیعیان غیرایرانی (در عراق و شبه‌قارهٔ هند) لفظ تعزیه با وجود ارتباط با مصائب کشتگان کربلا، به معنای «شبیه‌خوانی» به کار نمی‌رود^[۴۴] بلکه آنان تعزیه را مراسمی نمادین می‌دانند که در آن دسته‌های عزاداری در طول مراسم، شبیه ضریح یا تابوت حسین‌بن علی را بر دوش کشیده و در پایان روز عاشورا و همچنین اربعین آن را به خاک می‌سپارند.^[۴۵][۴۶] به نوشتهٔ آنه‌ماری شیمل (ص ۲۹۷)، در قرن سیزدهم ه. ق. /نوزدهم م. در قلمرو سلطنت اَوَدْه در لکهنوی هند، تعزیه به منزلهٔ یکی از تماشایی‌ترین نمایش‌ها، در حضور سلاطین برگزار می‌شد. وی مشخص نمی‌کند که این نمایش تماشایی چه بوده و چه عناصری داشته‌است.^[۴۷]

در ناحیهٔ کارائیب، برای نمونه در جزیرهٔ ترینیداد نیز تعزیه به مراسمی نمادین مربوط می‌شود که به آن «تَجَه» یا «هوسَی» (حسین) می‌گویند. عمده‏ترین بخش‏ آن آداب مربوط به مراسم تابوت است^[۴۸] تجه را در روزهای محرم ساخته و پس از نمایش، آن را در آب غرق می‌کنند. (ر. ک. د. اسلام، چاپ دوم، ذیل واژه)

گفتنی است که این قبیل مراسم نمادین در نواحی دیگر جهان، از جمله در اندونزی با عنوان تابوت، نیز برگزار می‌شود.^[۴۹] (ر. ک. عاشورا)^[۵۰] یکی از اصلی‌ترین مراسم‏ سنتی مربوط به ماه محرم در اندونزی مراسم تابوت است. در یکی از نواحی اندونزی مردم تابوتی‏ چوبی را که با کاغذهای رنگارنگ‏ تزئین شده و بر روی آن قبر حسین بن علی تصویر شده‌است بر دوش می‏کشند و این تابوت را تمام روز به‏ حرکت درآورده و در شهر می‌گردانند و در عصر عاشورا آن را به دریا می‏اندازند.^[۵۱]

به گزارش گروه فرهنگ «تیتر یک» گروه برنامه هیئت های عزاداری استان تهران در ماه محرم الحرام به شرح زیر اعلام می گردد .

در صورت تمایل مخاطبان گرامی می توانند نام هیئت های عزاداری محل زندگی خود در استان و شهر محل سکونت را با ذکر زمان، مکان، نام سخنران و مداح از طریق بخش نظرات همین مطلب برای صراط ارسال کرده تا در آستانه محرم به صورت اختصاصی منتشر شود .

موج الحسین(ع)
سخنران: حجت الاسلام و المسلمین علی ثمری
مداح: حسین سازور
زمان: شب اول تا یازدهم محرم
ساعت: ۲۱:۳۰
نشانی: خیابان خراسان، نرسیده به میدان خراسان.
...................................................................................................................................
رایه العباس(ع)
سخنران: حجت الاسلام ریاضت
مداح: محمود کریمی
زمان: اول تا یازدهم محرم
ساعت: ساعت ۱۴:۳۰
نشانی: میدان تجریش، چیذر، بارگاه امام زاده علی اکبر (ع) چیذر
..................................................................................................................................
مدرسه نور
سخنران: آیت‌الله حاج آقا مجتبی تهرانی
زمان: اول تا یازدهم محرم
ساعت: ساعت ۱۸ با اقامه نماز مغرب و عشا
نشانی: خیابان مجاهدین اسلام، خیابان ایران، بن بست ملکی
................................................................................................................................
مسجد امام حسین (ع)
زمان: از روز اول محرم به مدت ۱۰ شب
ساعت: بعد از نماز مغرب و عشا
نشانی: میدان امام حسین، خیابان دماوند، نرسیده به بیمارستان بوعلی
................................................................................................................................
مهدیه تهران
سخنران شبهای محرم : آیت الله حاج شیخ کاظم صدیقی
سخنران روز تاسوعا و عاشورا :حجت الاسلام والمسلمین شیخ علیرضا پناهیان
پنجشنبه 25 آبان ( شب اول محرم ) : زیارت عاشورا توسط حاج مهدی خادم ، نوحه و عزاداری حاج سید محمد امام
جمعه 26 آبان( شب دوم محرم ) : زیارت عاشورا توسط حاج اکبر سلطانپور، نوحه و عزاداری حاج سید محمد امام
شنبه 27 آبان ( شب سوم محرم ) : زیارت عاشورا توسط حاج کاظم احمدی، نوحه و عزاداری حاج صادق آهنگران
یکشنبه 28 آبان ( شب چهارم محرم ) : زیارت عاشورا توسط حاج احمد زین العابدین ، نوحه و عزاداری حاج صادق آهنگران
دوشنبه 29 آبان ( شب پنجم محرم ) : زیارت عاشورا توسط حاج احمد زین العابدین ، نوحه و عزاداری حاج رضا طاهری
سه شنبه 30 آبان( شب ششم محرم ) : زیارت عاشورا توسط حاج احمد زین العابدین ، نوحه و عزاداری حاج رضا طاهری
چهار شنبه 1 آذر ( شب هفتم محرم ) : زیارت عاشورا توسط حاج احمد زین العابدین ، نوحه و عزاداری حاج حمید رمضانپور
پنجشنبه 2 آذر ( شب هشتم محرم ) : زیارت عاشورا توسط حاج احمد زین العابدین، نوحه و عزاداری حاج حمید رمضانپور
جمعه 3 آذر ( شب تاسوعای حسینی) : زیارت عاشورا توسط حاج حسین موحدی نیا، نوحه و عزاداری حاج مهدی منصوری
شنبه 4 آذر ( روز تاسوعای حسینی) : زیارت عاشورا توسط حاج مهدی فاطمی، نوحه و عزاداری حاج علی مشکینی و حاج مجید بادکوبه
شنبه 4 آذر ( شب عاشورای حسینی) : زیارت عاشورا توسط حاج احمد زین العابدین ، نوحه و عزاداری حاج مهدی منصوری
یکشنبه 5 آذر ( روز عاشورای حسینی) : زیارت عاشورا توسط حاج مهدی فاطمی، نوحه و عزاداری حاج علی مشکینی و حاج مجید بادکوبه
یکشنبه 5 آذر ( شب یازدهم محرم) : زیارت عاشورا توسط حاج احمد زین العابدین ، نوحه و عزاداری حاج مهدی منصوری
ساعت شروع مراسم : از ساعت 20
...............................................................................................................................
عباسیون
سخنران:حجت الاسلام انصاریان
مداح:حاج محمدرضا مرجب،حاج مهدی عرب،کربلایی علی زکریایی
زمان:از دهه اول محرم از 9 صبح تا اذان ظهر
نشانی:خیابان شریعتی نرسیده به قدس حسینیه عباسیون
...............................................................................................................................
روضه العباس
سخنران: حجت الاسلام مصطفی کرمی
مداح: حسین سیب سرخی
زمان: دهه اول محرم
ساعت: ساعت ۲۰:۳۰
نشانی: خیابان پیروزی، خیابان کریمشاهیان، حسینیه جوانان حسینی
...............................................................................................................................
مسجد ارک
سخنران:حجت السلام و المسلمین سیدحسین مومنی
مداح: حاج منصور ارضی
زمان: از شب اول محرم به مدت ۱۰ شب
ساعت: بعد از نماز مغرب و عشا
نشانی: مکان خیابان پانزده خرداد، خیابان ارگ، مسجد ارگ
..............................................................................................................................
ثارالله
مداح: حاج محمود کریمی
زمان:دهه اول به مدت ۱۱ شب
ساعت: ساعت ۲۰
نشانی: مجید‌یه شمالی، بالاتر از میدان ملت، کوی شهید صباح غربی.
..............................................................................................................................
صنف لباس فروشان
مداح: قرائت زیارت عاشورا توسط حاج منصور ارضی
مداحی حاج علی انسانی
زمان: از روز اول محرم
ساعت:از اذان صبح
نشانی: خیابان سعدی، پایین تر از چهار راه مخبرالدوله
............................................................................................................................
هیأت رزمندگان اسلام غرب
سخنران:حجت الاسلام سید مهدی حائری زاده
مداح: قرائت زیارت عاشورا توسط حاج سعید حدادیان
زمان: از روز اول محرم
ساعت: بعد از نماز صبح
نشانی: خیابان آزادی، نرسیده به پل یادگار امام ، مهدیه امام حسن مجتبی(ع) هیأت رزمندگان اسلام غرب
...........................................................................................................................
دانشگاه امام صادق
مداح: میثم مطیعی
زمان: از شب اول محرم، به مدت ۱۰ شب
ساعت: بعد از نماز مغرب و عشا
نشانی: بزرگراه چمران پل مدیریت دانشگاه امام صادق
..........................................................................................................................
دانشگاه تهران
سخنران: حجت الاسلام پناهیان
مداح: حاج سعید حدادیان
زمان: ازروزاول محرم،
ساعت: 10 صبح
نشانی: خیابان انقلاب مسجد دانشگاه تهران
........................................................................................................................
هیئت الرضا
مداح: حاج عبدالرضا هلالی
زمان: از اول محرم به مدت ۱۰ روز
ساعت: ساعت ۱۸
نشانی: خیابان خیام – ضلع شمالی پارک شهر – خیابان فیاض بخش – خانه کشتی شهدای هفتم تیر
.......................................................................................................................
هیئت خادمین اهل بیت
سخنران:حجت الاسلام غلامحسین جعفری
مداح:حاج محمدرضا مرجب،حاج سعید غضنفری
شعر خوانی: صابر خراسانی
زمان: از پنجشنبه 25/8/91 به مدت 11 شب ،از ساعت 19 تا 22
نشانی:یوسف آباد خیابان سید جمال الدین اسد آبادی خیابان 21،بوستان شفق،فرهنگسرای شفق
.....................................................................................................................
مراسم عزاداری هیئت هنر و حماسه
سخنران: حجت الاسلام پناهیان
مداح:
زمان: دهه ی اول محرم
ساعت: از ساعت ۲۰
نشانی: خیابان ولی عصر ، چهارراه ولی عصر، دانشگاه هنر تهران ، پردیس کاربردی
...................................................................................................................
هیئت مکتب الحسین(ع):
به مدت ۱۲ شب
مداح: کربلایی نریمان پناهی
میدان قزوین خیابان قزوین
انتهای خیابان شهید مرادی(استخر)/ فرهنگسرای رازی از ساعت ۲۱
...................................................................................................................
هیئت رزمندگان اسلام شرق تهران
حسینیه شهدای بسیج
اتوبان بسیج خیابان شهید رحیمی به مدت سیزده شب از ساعت 20
مداح:حاج سعید حدادیان،کربلایی محمد حسین حدادیان
.................................................................................................................
حسینیه پیروان حضرت مهدی(عج)
سخنرانان: دکتر حشمت الله قنبری (۵ شب اول)، حاج حسین سرخه‌ای (از شب ۶ تا شام غریبان)
مرثیه سرا: حاج محمدرضا طاهری
خیابان ۱۷ شهریور، نرسیده به میدان خراسان، خیابان عجب گل، حسینیه پیروان حضرت مهدی(عج)، از شب اول محرم به مدت ۱۱ شب (از ساعت ۱۹:۳۰)
................................................................................................................
مسجد الشهداء
مرثیه سرا: حاج ماشاالله عابدی
بزرگراه شهید محلاتی، مسجد الشهداء از روز اول محرم به مدت ۱۱ روز (از ساعت ۸ صبح)
..............................................................................................................
حسینیه آیت الله علوی تهرانی
قرائت زیارت عاشورا: حاج حسین ارضی
مرثیه سرا: حاج ذبیح الله ترابی
سخنران: حجت الاسلام و المسلمین شیخ حسین انصاریان
خیابان فاطمی غربی، خیابان اعتمادزاده، حسینیه آیت الله علوی تهرانی از روز اول محرم تا روز عاشورا (از ساعت ۱۵)
.............................................................................................................
شیخ حسین انصاریان
برنامه سخنرانی حجت الاسلام و المسلمین شیخ حسین انصاریان در دهه اول محرم به شرح زیر است:
میدان قیام، خیابان ری، كوچه شهید رقیب دوست، حسینیه هدایت از روز اول محرم تا روز عاشورا (از ساعت ۷ صبح)
خیابان فاطمی غربی، خیابان اعتمادزاده، حسینیه آیت الله علوی تهرانی از روز اول محرم تا روز عاشورا (از ساعت ۱۶ تا ۱۷)
كارگر شمالی، مسجد حضرت امیر(ع) از روز اول محرم تا روز عاشورا (بعد از نماز مغرب)
خیابان ری، حسینیه همدانی‌ها از روز اول محرم تا روز عاشورا (از ساعت ۲۰ تا ۲۱)
تهرانپارس، بالاتر از فلکه سوم، خیابان ۲۱۲ شرقی، حسینیه بیت الزهرا(س) از روز اول محرم تا روز عاشورا (از ساعت ۲۱ تا ۲۲)
..........................................................................................................
مسجد الشهداء
مرثیه سرا: حاج مهدی سماواتی
بزرگراه شهید محلاتی، مسجد الشهداء از روز اول محرم به مدت ۱۱ روز (از ساعت ۶:۳۰ صبح)

به گزارش گروه فرهنگ «تیتر یک» گروه برنامه هیئت های عزاداری استان تهران در ماه محرم الحرام به شرح زیر اعلام می گردد .

در صورت تمایل مخاطبان گرامی می توانند نام هیئت های عزاداری محل زندگی خود در استان و شهر محل سکونت را با ذکر زمان، مکان، نام سخنران و مداح از طریق بخش نظرات همین مطلب برای صراط ارسال کرده تا در آستانه محرم به صورت اختصاصی منتشر شود .

موج الحسین(ع)
سخنران: حجت الاسلام و المسلمین علی ثمری
مداح: حسین سازور
زمان: شب اول تا یازدهم محرم
ساعت: ۲۱:۳۰
نشانی: خیابان خراسان، نرسیده به میدان خراسان.
...................................................................................................................................
رایه العباس(ع)
سخنران: حجت الاسلام ریاضت
مداح: محمود کریمی
زمان: اول تا یازدهم محرم
ساعت: ساعت ۱۴:۳۰
نشانی: میدان تجریش، چیذر، بارگاه امام زاده علی اکبر (ع) چیذر
..................................................................................................................................
مدرسه نور
سخنران: آیت‌الله حاج آقا مجتبی تهرانی
زمان: اول تا یازدهم محرم
ساعت: ساعت ۱۸ با اقامه نماز مغرب و عشا
نشانی: خیابان مجاهدین اسلام، خیابان ایران، بن بست ملکی
................................................................................................................................
مسجد امام حسین (ع)
زمان: از روز اول محرم به مدت ۱۰ شب
ساعت: بعد از نماز مغرب و عشا
نشانی: میدان امام حسین، خیابان دماوند، نرسیده به بیمارستان بوعلی
................................................................................................................................
مهدیه تهران
سخنران شبهای محرم : آیت الله حاج شیخ کاظم صدیقی
سخنران روز تاسوعا و عاشورا :حجت الاسلام والمسلمین شیخ علیرضا پناهیان
پنجشنبه 25 آبان ( شب اول محرم ) : زیارت عاشورا توسط حاج مهدی خادم ، نوحه و عزاداری حاج سید محمد امام
جمعه 26 آبان( شب دوم محرم ) : زیارت عاشورا توسط حاج اکبر سلطانپور، نوحه و عزاداری حاج سید محمد امام
شنبه 27 آبان ( شب سوم محرم ) : زیارت عاشورا توسط حاج کاظم احمدی، نوحه و عزاداری حاج صادق آهنگران
یکشنبه 28 آبان ( شب چهارم محرم ) : زیارت عاشورا توسط حاج احمد زین العابدین ، نوحه و عزاداری حاج صادق آهنگران
دوشنبه 29 آبان ( شب پنجم محرم ) : زیارت عاشورا توسط حاج احمد زین العابدین ، نوحه و عزاداری حاج رضا طاهری
سه شنبه 30 آبان( شب ششم محرم ) : زیارت عاشورا توسط حاج احمد زین العابدین ، نوحه و عزاداری حاج رضا طاهری
چهار شنبه 1 آذر ( شب هفتم محرم ) : زیارت عاشورا توسط حاج احمد زین العابدین ، نوحه و عزاداری حاج حمید رمضانپور
پنجشنبه 2 آذر ( شب هشتم محرم ) : زیارت عاشورا توسط حاج احمد زین العابدین، نوحه و عزاداری حاج حمید رمضانپور
جمعه 3 آذر ( شب تاسوعای حسینی) : زیارت عاشورا توسط حاج حسین موحدی نیا، نوحه و عزاداری حاج مهدی منصوری
شنبه 4 آذر ( روز تاسوعای حسینی) : زیارت عاشورا توسط حاج مهدی فاطمی، نوحه و عزاداری حاج علی مشکینی و حاج مجید بادکوبه
شنبه 4 آذر ( شب عاشورای حسینی) : زیارت عاشورا توسط حاج احمد زین العابدین ، نوحه و عزاداری حاج مهدی منصوری
یکشنبه 5 آذر ( روز عاشورای حسینی) : زیارت عاشورا توسط حاج مهدی فاطمی، نوحه و عزاداری حاج علی مشکینی و حاج مجید بادکوبه
یکشنبه 5 آذر ( شب یازدهم محرم) : زیارت عاشورا توسط حاج احمد زین العابدین ، نوحه و عزاداری حاج مهدی منصوری
ساعت شروع مراسم : از ساعت 20
...............................................................................................................................
عباسیون
سخنران:حجت الاسلام انصاریان
مداح:حاج محمدرضا مرجب،حاج مهدی عرب،کربلایی علی زکریایی
زمان:از دهه اول محرم از 9 صبح تا اذان ظهر
نشانی:خیابان شریعتی نرسیده به قدس حسینیه عباسیون
...............................................................................................................................
روضه العباس
سخنران: حجت الاسلام مصطفی کرمی
مداح: حسین سیب سرخی
زمان: دهه اول محرم
ساعت: ساعت ۲۰:۳۰
نشانی: خیابان پیروزی، خیابان کریمشاهیان، حسینیه جوانان حسینی
...............................................................................................................................
مسجد ارک
سخنران:حجت السلام و المسلمین سیدحسین مومنی
مداح: حاج منصور ارضی
زمان: از شب اول محرم به مدت ۱۰ شب
ساعت: بعد از نماز مغرب و عشا
نشانی: مکان خیابان پانزده خرداد، خیابان ارگ، مسجد ارگ
..............................................................................................................................
ثارالله
مداح: حاج محمود کریمی
زمان:دهه اول به مدت ۱۱ شب
ساعت: ساعت ۲۰
نشانی: مجید‌یه شمالی، بالاتر از میدان ملت، کوی شهید صباح غربی.
..............................................................................................................................
صنف لباس فروشان
مداح: قرائت زیارت عاشورا توسط حاج منصور ارضی
مداحی حاج علی انسانی
زمان: از روز اول محرم
ساعت:از اذان صبح
نشانی: خیابان سعدی، پایین تر از چهار راه مخبرالدوله
............................................................................................................................
هیأت رزمندگان اسلام غرب
سخنران:حجت الاسلام سید مهدی حائری زاده
مداح: قرائت زیارت عاشورا توسط حاج سعید حدادیان
زمان: از روز اول محرم
ساعت: بعد از نماز صبح
نشانی: خیابان آزادی، نرسیده به پل یادگار امام ، مهدیه امام حسن مجتبی(ع) هیأت رزمندگان اسلام غرب
...........................................................................................................................
دانشگاه امام صادق
مداح: میثم مطیعی
زمان: از شب اول محرم، به مدت ۱۰ شب
ساعت: بعد از نماز مغرب و عشا
نشانی: بزرگراه چمران پل مدیریت دانشگاه امام صادق
..........................................................................................................................
دانشگاه تهران
سخنران: حجت الاسلام پناهیان
مداح: حاج سعید حدادیان
زمان: ازروزاول محرم،
ساعت: 10 صبح
نشانی: خیابان انقلاب مسجد دانشگاه تهران
........................................................................................................................
هیئت الرضا
مداح: حاج عبدالرضا هلالی
زمان: از اول محرم به مدت ۱۰ روز
ساعت: ساعت ۱۸
نشانی: خیابان خیام – ضلع شمالی پارک شهر – خیابان فیاض بخش – خانه کشتی شهدای هفتم تیر
.......................................................................................................................
هیئت خادمین اهل بیت
سخنران:حجت الاسلام غلامحسین جعفری
مداح:حاج محمدرضا مرجب،حاج سعید غضنفری
شعر خوانی: صابر خراسانی
زمان: از پنجشنبه 25/8/91 به مدت 11 شب ،از ساعت 19 تا 22
نشانی:یوسف آباد خیابان سید جمال الدین اسد آبادی خیابان 21،بوستان شفق،فرهنگسرای شفق
.....................................................................................................................
مراسم عزاداری هیئت هنر و حماسه
سخنران: حجت الاسلام پناهیان
مداح:
زمان: دهه ی اول محرم
ساعت: از ساعت ۲۰
نشانی: خیابان ولی عصر ، چهارراه ولی عصر، دانشگاه هنر تهران ، پردیس کاربردی
...................................................................................................................
هیئت مکتب الحسین(ع):
به مدت ۱۲ شب
مداح: کربلایی نریمان پناهی
میدان قزوین خیابان قزوین
انتهای خیابان شهید مرادی(استخر)/ فرهنگسرای رازی از ساعت ۲۱
...................................................................................................................
هیئت رزمندگان اسلام شرق تهران
حسینیه شهدای بسیج
اتوبان بسیج خیابان شهید رحیمی به مدت سیزده شب از ساعت 20
مداح:حاج سعید حدادیان،کربلایی محمد حسین حدادیان
.................................................................................................................
حسینیه پیروان حضرت مهدی(عج)
سخنرانان: دکتر حشمت الله قنبری (۵ شب اول)، حاج حسین سرخه‌ای (از شب ۶ تا شام غریبان)
مرثیه سرا: حاج محمدرضا طاهری
خیابان ۱۷ شهریور، نرسیده به میدان خراسان، خیابان عجب گل، حسینیه پیروان حضرت مهدی(عج)، از شب اول محرم به مدت ۱۱ شب (از ساعت ۱۹:۳۰)
................................................................................................................
مسجد الشهداء
مرثیه سرا: حاج ماشاالله عابدی
بزرگراه شهید محلاتی، مسجد الشهداء از روز اول محرم به مدت ۱۱ روز (از ساعت ۸ صبح)
..............................................................................................................
حسینیه آیت الله علوی تهرانی
قرائت زیارت عاشورا: حاج حسین ارضی
مرثیه سرا: حاج ذبیح الله ترابی
سخنران: حجت الاسلام و المسلمین شیخ حسین انصاریان
خیابان فاطمی غربی، خیابان اعتمادزاده، حسینیه آیت الله علوی تهرانی از روز اول محرم تا روز عاشورا (از ساعت ۱۵)
.............................................................................................................
شیخ حسین انصاریان
برنامه سخنرانی حجت الاسلام و المسلمین شیخ حسین انصاریان در دهه اول محرم به شرح زیر است:
میدان قیام، خیابان ری، كوچه شهید رقیب دوست، حسینیه هدایت از روز اول محرم تا روز عاشورا (از ساعت ۷ صبح)
خیابان فاطمی غربی، خیابان اعتمادزاده، حسینیه آیت الله علوی تهرانی از روز اول محرم تا روز عاشورا (از ساعت ۱۶ تا ۱۷)
كارگر شمالی، مسجد حضرت امیر(ع) از روز اول محرم تا روز عاشورا (بعد از نماز مغرب)
خیابان ری، حسینیه همدانی‌ها از روز اول محرم تا روز عاشورا (از ساعت ۲۰ تا ۲۱)
تهرانپارس، بالاتر از فلکه سوم، خیابان ۲۱۲ شرقی، حسینیه بیت الزهرا(س) از روز اول محرم تا روز عاشورا (از ساعت ۲۱ تا ۲۲)
..........................................................................................................
مسجد الشهداء
مرثیه سرا: حاج مهدی سماواتی
بزرگراه شهید محلاتی، مسجد الشهداء از روز اول محرم به مدت ۱۱ روز (از ساعت ۶:۳۰ صبح)

رسم و رسوم عزاداری ماه محرم در آذرشهر * چند روز مانده به ماه محرم الحرام در برخی مساجد شهر مراسم تشت گذاری برگزار می گردد. محبان اهل بیت عصمت و طهارت سیه پوش شده و به تدریج خود را برای عزاداری محرم مهیا می کنند. از اول ماه خون و قیام عزاداران حضرت سیدالشهدا موقع غروب تا پاسی از شب در خیابان های آذرشهر سینه زنی و سوگواری می کنند. * در روز هشتم ماه محرم الحرام بعد از اقامه نماز ظهر و عصر بازار شهر به تدریج تعطیل می گردد و مردم کوچه و بازار، پیر و جوان، همه سیاه پوشان در مساجد وتکایای شهر جمع می شوند. پس از آن روضه خوانان اهل بیت عصمت و طهارت با انجام مراسم عزاداری، هیئت عزاداری محله خود را تشکیل وانسجام می دهند. برای هماهنگی هرچه بیشتر و بهتر دستجات حسینی چند نفر از افراد میانسال آن محل به عنوان مسئولان آن هیئت امور لازم را انجام می دهند وهمه خود را موظف می دانند که در آن چارچوب مراسم عزاداری را به جای آورند. در آذرشهر حدود 20 محل وجود دارد که معمولا همه این محلات عزاداری دارند و بعضی از محلات هم به صورت مشترک هیئت عزاداری تشکیل می دهند. * در نهمین روز محرم که مصادف با تاسوعای حسینی و منتسب به باب الحوائج حضرت ابوالفضل(ع) صبحدم تمام هیئت های عزاداری، دستجات سینه و زنجیرزنی حسینی وعموم مردم در محله پازیکو (میدان مشهور طوق) جمع شده و تا طلوع آفتاب به یاد فداکاری ها و وفاداری قمر منیر بنی هاشم عزاداری و سینه زنی می کنند و بعد از مدتی عزاداری علم طوق را به میدان می آورند و موقع آوردن علم مخصوص طوق چندین راس گوسفند در جلوی این علم قربانی و ذبح می شوند.در این مراسم نوحه خوانان هیئت عزاداری محل پازیکو به عنوان میزبان برای سایر هیئت های عزاداری، مرثیه خوانی و نوحه خوانی می کنند. هیئت های عزاداری پس از پایان این مراسم جهت صرف صبحانه احسانی به خانه ها و مساجد می روند. * در آذرشهر از صبح روز نهم محرم تا غروب دوازدهم این ماه حدود 20 هیئت عزاداری در مساجد و تکایا و حتی بعضی از خانه ها به یاد شهدای صحرای خونبار کربلا تعزیه داری ومرثیه خوانی می کنند. در خود شهر آذرشهر حدود 50 باب مسجد وجود دارد که این مساجد در ماه محرم برای پذیرایی از عزاداران امام حسین(ع) و یاران باوفایش آماده می شوند. هیئت امنای این مساجد طوری برنامه ریزی کرده اند که دستجات حسینی در دو روز اول در نصف مساجد و در دو روز دیگر نیز در نصف بقیه مساجد حضور یافته و عزاداری می نمایند که در هر مسجد پس از عزاداری از سوی اهالی آن محله با نان و پنیر و چای و بعضی مواقع هم با غذای گرم پذیرایی می شوند. * ماه محرم در آذرشهر واقعا ماه احسان و سخاوت است. در این ماه در اکثر مساجد شهری و روستایی شهرستان آذرشهر از 10 الی 15 شب از سوی افراد خیر و از محل درآمد موقوفات مساجد خرج و احسان می دهند و در این ماه همه مساجد یکی می شوند حتی افراد محله دیگر خیلی علاقه دارند که ساکنان محله دیگر برایشان مهمان شوند . در روز عاشورا در اغلب روستاهای آذرشهر شبیه خوانی وجود دارد و مردم شهرها برای شرکت در شبیه خوانی روستایی به روستاها می روند. روزی که گل آدم و حوا بسرشتند بر نام حسین بن علی گریه نوشتن فرمود نبی در صفت گریه کنانش البته که آن طایفه از اهل بهشتند آذرشهر- رضا پوررضا منبع : www.magiran.com روزنامه رسالت شماره 6072 8/11/85 > صفحه 20: شهرستانها) > متن

 

ایران ‌‌سرزمین فرهنگ‌های گونه‌گون‌، سرزمین همزیستی فرهنگ‌ها‌، سرزمین كثرت و ‌وحدت‌ است‌. ایران به لحاظ گستردگی قلمرو و قرار گرفتن در موقعیت جغرافیایی خاص دچار گستردگی و پراكندگی فرهنگی و در نتیجه برخورد این فرهنگ‌ها دارای فرهنگی پویا‌، رو به گسترش و در مسیر تحول بوده است.صرف نظر از تغییراتی كه به دلیل ظهور و سقوط حكومت‌های گوناگون و بروز جنگ‌های مختلف در فرهنگ مردم ایران به وجود آمد‌، ایران و ایرانی همواره دارای جایگاه خاصی در عرصه جهانی بوده است.تعدد عناصر فرهنگی در ایران فرصت مناسبی را در اختیار پژوهشگران می‌گذارد تا در این میدان تحقیق به وسعت ایران زمین به بررسی ابعاد مختلف این عناصر و سیر تحول و تغییرات آن بپردازند.
یكی از این عناصر ارزشمند فرهنگی تعزیه و شبیه خوانی است كه طی سالیان جایگاه خود را در فرهنگ ایرانیان حفظ كرده است.
تعزیه‌(یا شبیه‌خوانی)، نوعی نمایش مذهبی و سنّتی ایرانی شیعی، عمدتاً درباره شهادت امام علی و امام حسین (ع) و مصائب اهل بیت است.
واژه تعزیه/ تعزیت در اصل به معنای توصیه به صبر کردن، تسلّی دادن و پرسش از بازماندگانِ درگذشتگان و در برخی مناطق ایران مثلاً در خراسان به معنای‌«مجلس ترحیم» است. در میان شیعیان غیر ایرانی (در عراق و شبه‌قاره هند) لفظ تعزیه با وجود ارتباط با شهادت حضرت علی (ع) و یا مصائب شهدای کربلا به معنای‌«شبیه‌خوانی» به کار نمی‌رود‌، بلکه آنان تعزیه را به مراسمی نمادین اطلاق می‌کنند که در آن دسته‌های عزاداری در طول مراسم، شبیه ضریح یا تابوت ائمه (علیه‌السلام) را بر دوش می‌کشند و هم در پایان روز عاشورا ، اربعین و... آن را به خاک می‌سپارند.
«آنه ماری شیمل» ‌در کتاب خود دراین باره می نویسد: در قرن سیزدهم/ نوزدهم در قلمرو سلطنت اَوَده در لکهنوی هند، تعزیه به منزله یکی از تماشایی‌ترین نمایش‌ها، در حضور سلاطین برگزار می‌شد.
به نوشته این کتاب : در ناحیه کارائیب، مثلاً در‌«جزیره ترینیداد‌» نیز تعزیه به مراسمی نمادین اطلاق می‌شود که به آن «تَجَه» می‌گویند. این قبیل مراسم نمادین در نواحی دیگر جهان، از جمله در اندونزی نیز با عنوان «تابوت» برگزار می‌شود.

پیشینه:
برخی محققان، پیشینه تغزیه را به آیین‌هایی چون مصائب میترا، سوگ سیاوش، و یادگار زریران باز می‌گردانند و برخی پدید آمدن آن را متأثر از عناصر اساطیری بین‌النهرین و آناتولی و مصر، و کسانی نیز مصائب مسیح و دیگر افسانه‌های تاریخی در فرهنگ‌های هند و اروپایی و سامی را در پیدایی آن مؤثر دانسته‌اند. اما در هر حال از برپایی مجالس تعزیه به معنای امروزین آن تا پیش از پایان دوره صفویه اطمینان نداریم؛ تنها نکته آشکار این است که از زمان تسلط عرب‌ها بر ایران‌، ایرانیان همیشه فرصتی می جستند تا خود را از آن سلطه رها کنند. پیدایش ‌نهضت‌های مقاومت و فرقه‌های ایرانی که دشمنان دستگاه مرکزی قلمروی عربی اموی و بعدها عباسی بودند، از نتیجه‌های این کوشش بود. یکی از این مخالفت‌ها موضوع غصب خلافت توسط افرادی بود که از خاندان پیامبر (ص) نبودند‌. ایرانیان در برابر این خلفا‌، از افراد خاندان پیامبر(ص) و فرزندانشان حمایت کرده و باعث رشد و رونق همه ساله مجالس تعزیه و دسته های عزاداری در کشور شدند. اگر چه که بدیهی است تعزیه به معنای نمایشی امروزه آن طی زمان و به تدریح بر پایه پذیرش شرایط و مردمان به وجود آمده است و نه یک شبه و به امر و دستور یک نفر.
به این شکل که ابتدا تنها دسته‌هایی به کندی از برابر تماشاگران می گذشتند و با سینه زدن و زنجیر زدن و کوبیدن سنج و نظایر آن و حمل نشانه‌ها و علم هایی که بی شباهت به افزارهای جنگی نبود و نیز هم آواز‌ی و همسرایی در خواندن نوحه‌، ماجرای کربلا و شهادت امام حسین‌(ع) ‌و گاهی نیز امام علی (ع) را به مردم یادآوری می‌کردند. در مرحله بعدی آوازهای دسته جمعی کمتر شد و نشانه‌ها بیشتر‌ و یکی دو واقعه خوان نیز به آنان اضافه شدند‌که واقعه را برای تماشاگران نقل کرده و سنج و طبل و نوحه آن‌ها را همراهی می‌کرده است‌. چندی بعد به جای نقالان‌، شبیه چند تن از شهدا را به مردم نشان دادند که با شبیه‌سازی و نشانه‌های نزدیک به واقعیت می‌آمدند و مصائب خود را شرح می‌دادند. مرحله بعد گفت‌و‌شنید شبیه‌ها بود با هم و بعد پیدایش بازیگران‌.
تاورنیه – tavernier – یکی از مراحل تحول را در یادداشت‌هایش نشان داده است‌:
« در محرم 1046 خورشیدی در حضور شاه صفوی دوم در اصفهان شاهد مراسمی بوده است که پنج ساعت پیش از ظهر آغاز شده و تا ظهر ادامه داشته است‌. گفته او با مدرکی درشبیه سازی تمام می‌شود : در بعضی از این عماری ها طفل‌هایی شبیه نعش خوابیده بودند و آن هایی که دور عماری را احاطه کرده بودند گریه و نوحه و زاری می کردند. این طفلان شبیه دو طفل امام حسین (ع) هستند که بعد از شهادت امام ، خلیفه بغداد آنها را گرفت و به قتل رسانید.»

اوج تکامل تعزیه در دوره ناصرالدین‌شاه (1264- 1313) بود. چرا که به تعزیه علاقه فراوانی داشت.
تکیه دولت، که به دستور ناصرالدین‌شاه ساخته شد، در ترویج تعزیه بسیار مؤثر بود. تعزیه‌خوانانِ آن‌جا که در حقیقت تعزیه‌خوانِ دولتی بودند زیر نظر "مُعین البُکا" در برابر شاه و درباریان تعزیه می‌خواندند.
صرف‌نظر از تعزیه‌هایی که موضوع و محتوای آن‌ها به زنان مربوط می‌شد مثل مجلس بی‌بی‌شهربانو، در دوره قاجار مجالس تعزیه زنانه نیز برپا می‌شد. که همه تعزیه‌خوانان و تماشاگران، زن بودند.
تعزیه زنان، به سبب تنگناهای عرفی، گسترش نیافت و به منازل ثروتمندان و شاهزادگان محدود شد.
تعزیه‌های درباری در زمان قاجاریان، به‌ویژه در دوره ناصرالدین شاه، از یک‌سو شاه را سرگرم می‌کرد و از سوی دیگر سبب عوام‌فریبی و دین‌دار نمایی او می‌شد و شاید به همین دلیل است که از دیدگاه تاریخی شکوفایی تعزیه در این دوران تنها مرهون توجه شاه و اشراف به تعزیه نبوده است ، بلکه بیشتر مدیون وجود تعزیه گردانهایی است که با ابتکار و خلاقیت خود لباس تازه ای را به قامت تعزیه دوختند؛ بدون آنکه در اصول آن تغییری ایجاد کنند. «خواجه حسینعلی خان» معاصر «فتحعلی شاه» و «محمد شاه»، «میرزا محمد تقی» تعزیه گردان دوران «محمد شاه» و «ناصرالدین شاه» و پسرش «میرزا باقر» ملقب به «معین البکا» و فرزند «معین البکا»، «ناظم البکا» از تعزیه گردانانی بودند که در این دوره معروف بودند.
در این میان «میرزا محمد تقی» تعزیه گردان، رکود و یکنواختی را که تعزیه با آن مواجه شده بود، از آن گرفت و به آن جنبه ای از تفنن و نمایش بخشید.
پسرش «معین البکا» در ادامه راه پدر، سطح اجرایی تعزیه را بالا برد و تعزیه جدیدی را پی ریزی کرد.
او به همراه پسرش دسته های بزرگ تعزیه را با اقتدار رهبری می کردند و با اشارات و حرکات خود بر همه عوامل اجرایی صحنه تسلط داشتند.براساس مدارک موجود معلوم است که در دهه اول ما ه های محرم عهد ناصرالدین شاه تقریبا سیصد مجلس « شبیه خوانی » د ر نمایش خانه های موقت و دائم یعنی تکیه ها و حسینیه ها برپا می شد. اما اوضاع به همین ترتیب باقی نماند.
با افول سلطنت قاجار و روی کار آمدن «رضاخان میرپنج» (1304-1320ش) ، به ویژه در دهه دوم سلطنتش، دوران شکوفایی تعزیه هم به سر آمد. سوگواری‌های ماه محرّم محدود شد و ممنوعیت‌های متعددی به‌وجود آمد و به‌تدریج برگزاری رسمی مجالس تعزیه متوقف شد، اما اجرای آن در روستاها کمابیش ادامه یافت. رضاخان به دلایل سیاسی و شاید کینه‌ای که به سنت‌های مذهبی ایران داشت، برگزاری تعزیه و هر نوع مراسم مذهبی را در ایران ممنوع اعلام کرد تا تعزیه از تکیه دولت و دیگر حسینیه ها و نمایشخانه‌هایی با آن عظمت و شکوه به پهنه روستاها و شهرهای کوچک رانده شود‌.
در دوره پهلوی دوم (1320-1357ش)، پرویز صیاد از 1338ش تا 1349ش چند مجلس تعزیه را بر روی صحنه نمایش (تئاتر) آورد. در 1355ش، «مجمع بین‌المللی تعزیه»، با شرکت و سخنرانیِ بسیاری از صاحب‌نظران و تعزیه‌شناسان ایرانی و خارجی در شیراز برگزار شد و در آن مجمع، تعزیه‌هایی نیز به اجرا در آمد.

تعزیه‌نامه (یا «مجلس»، «نسخه»، «شبیه‌نامه»، «نسخه تعزیه»):
صرف‌نظر از كتاب‌های تاریخ و مَقتَل، منظومه‌های حماسی – مذهبی درباره شهادت امام علی ، امام حسین و مصائب اهل بیت (علیهما ‌السلام)، از مهم‌ترین منابع تعزیه‌نامه‌هاست. برخی از منظومه‌های مهم حماسی – مذهبی را می توان نسخه های زیر نا م برد:
1. خاوران نامه از ابن‌حسم قهستانی خوسفی كه سرودن آن در 830 خاتمه یافت است،
2. حمله حیدری سروده میرزا محمد رفیع‌خان باذل مشهدی (متوفی 1124)،
3. سروده‌های مذهبی محتشم كاشانی، وصال شیرازی شمس‌الدین محمدكاتبی.
ظاهراً مهم‌ترین منبع تعزیه‌نامه‌ها كتاب منثور روضة‌الشهداء نوشته كمال واعظ كاشفی سبزواری (متوفی 910) است، زیرا مطالب برخی از تعزیه‌نامه‌ها شباهت‌‌های فراوانی با مطالب این كتاب دارد.
تعزیه‌نویس‌ها در آغازِ كار اشعار تعزیه را در "بیاض " می‌نوشتند. هر دفتر شامل یك یا چند "مجلس" تعزیه بود. تعزیه‌خوانان معمولاً به تناسب ایام ‌برای هر روز موضوع و مجلس ویژه‌ای داشتند. در بعضی نقاط، برای امامزاده‌های محلی نیز مجالس تعزیه نوشته و اجرا می‌شده است. تعزیه‌گردانان برای اجرای تعزیه، متن هر یك از تعزیه‌خوانان را در نسخه‌‌ای جداگانه می‌نوشتند. این نسخه‌ها را " فرد " نیز گفته‌اند.
در نسخه‌های تعزیه، گاه شیوه گفتگو و نحوه ورود و خروج تعزیه‌خوانان به میدان تعزیه مشخص شده است.
كاتبان تعزیه‌نامه‌ها معمولاً نسخه‌ها را با التماس دعا و طلب فاتحه از تعزیه‌خوان به پایان می‌رساندند. گاه تعزیه‌نویس نام خود را   "كلب آستان علی(علیه‌السلام)"، "كاتب الحروف"، "حَرَّرَهُ..." و "رَقَمَ…" می‌نوشت.
تعزیه‌نامه‌ها منظوم بوده و اشعار آن‌ها در انواع قالب‌های شعری و بیشتر وزن‌های عروضی و به ندرت بحر طویل، سروده شده‌اند. در آغاز، زبان این متون گاه عامیانه و محاوره‌ای بود،‌اما به‌تدریج ارزش‌های ادبی یافت.
خاورشناسان و نمایندگان دولت‌های اروپایی در ایران، بیشترین سهم را در شناسایی و گردآوری تعزیه‌نامه‌ها داشته‌اند.
برخی احتمال داده‌اند كه "جُنگ شهادت" قدیمی‌ترین تعزیه‌نامه تاریخ‌دار است. اگر تاریخ مكتوب برخی از نسخ تعزیه‌نامه‌ها قابل اعتماد باشد،‌می‌توان گفت كه یكی از كهن‌ترین نمونه‌های آن‌ها در 1133 نوشته شده است.

تعزیه و موسیقی:
چون شیوه بیان حوادث در تعزیه مبتنی بر آواز بود، معمولاً تعزیه‌خوانان با مقام‌ها و گوشه‌های موسیقی ایرانی آشنایی داشتند.از این رو تعزیه را یکی از مهم‌ترین عوامل حفظ بخشی از نغمات موسیقی ایرانی دانسته‌اند. در هر تعزیه ممكن بود اشعار در گوشه‌ها و دستگاه‌های متعددی خوانده شود، البته در سؤال و جواب‌ها لازم بود كه تناسب مقام‌ها رعایت شود.

ارتباط میان تعزیه و موسیقی تنها از طریق آواز نبوده است، بلكه سازهای موسیقی نیز در مجالس تعزیه به‌كار می‌رفت، چنان‌كه گاه پیش از آغاز تعزیه و به جای " پیش‌خوانی " با نواختن برخی سازها، مانند شیپور، طبل، دُهُل، كَرنا، سُرنا، نی‌لبك، نی، قره‌نی، نقاره و سِنج، تماشاگران را برای شنیدن و دیدن تعزیه آماده می‌كردند.
در صحنه‌های فاقد گفتگو، مثل صحنه‌های مسافرت یا نبرد یا در وقفه‌های میان جریان نمایش (آكسیون‌ها)، نیز از ساز استفاده می‌شد. در تعزیه معمولاً هر یك از سازها كاربرد خاصی داشتند، مثلاً هنگام ورود اشخاص و شروع جنگ‌ها طبل می‌زدند و هنگام وقوع صحنه‌های حزن‌آلود شیپور و قره‌نی می‌نواختند.
موسیقی تعزیه موجب حفظ و تداوم بسیاری از نغمه‌ها و قطعات موسیقی سازی و آوازی ایران شد و از سوی دیگر، این موسیقی را در مراتب مختلف تحت‌تأثیر عمیق موسیقی تعزیه وجود دارد.

غم نامه تعزیه :
اگر تعزیه غمنامه باشد، این است غمنامه تعزیه، که به سیر عامیانه و مذهبی خود برگشت.
در دوران «محمدرضاشاه» نیز اگر چه تعزیه باز به میان شهرهای بزرگ بازگشت، ولی هرگز نتوانست جایگاه از دست رفته خود را بازیابد.
«تکیه دولت» در پی بازیهای سیاسی، ویران شده بود و مردم گرفتار سرگرمی های تازه و پرهیاهو شدند و دیگر تعزیه را از یاد بردند و اگرچه پس از پیروز ی انقلاب اسلامی ، اندکی تلاش برای اجرای این نمایش‌ها‌، در گوشه و کنار شهر به چشم می خورد اما هرگز تعزیه به جایگاه بلند و شکوهمند گذشته خود باز نگشت. تعزیه خوان ها ، یک به یک در تنهایی و فراموش شدگی‌و از همه مهم تر فقر شدید مالی، دار فانی را وداع می گویند و تنها خاطره ای از گذشته‌ها‌ی تاریخی این هنر اصیل و روحانی آن درذهن ها باقی می گذارند. زیرا که به گفته معین‌البکاء تعزیه ایران‌، مرحوم هاشم فیاض‌:‌« این حقیقت تلخی است كه خارجی‌ها بیشتر به تعزیه ما اهمیت می‌دهند . در این جا گویی تعزیه‌خوانان دشمن دارند. تعدادی می‌خواهند این هنر بومی را از بین ببرند و کوچکترین غفلتی باعث از دست رفتن آن خواهد شد».

نویسنده مقاله : صبا رادمان

 منبع مقاله:

http://www.theater.ir/article.aspx?id=16612    

پی‌نوشت:
1- ‌ Trinidad
2- بلوکباشی، 1381ش، ص4.
3- Anne Marie Schimmel ص 297.
4- Trinidad
5- تاریخ طبری ترجمه پاینده - نشر اساطیر- 1362
6- تعزیه در ایران- صادف همایونی- نشر نوید- 1368
7-تعزیه در ایران؛ تعزیه هنر بومى پیشرو در ایران؛
8- دایرة المعارف فارسى (1 و 2)
9-کتاب دایرة المعارف تشیع، ج 4، ص 440
10- سفرنامه تاورنیه ، ترجمه ابوتراب نوری – با تجدید نظر دکتر حمید شیرانی – چاپ دوم – 1336- ص414
11- نمایش در ایران – بهرام بیضایی – چاپ دوم – 1379- نشر روشنگران- ص 114و 122
12- Benjamin-persia and Persians- چاپ لندن – 1887
13- خبرگزاری قرآنی ایران- گفت و گو با مرحوم هاشم فیاض – 14 و15 بهمن

علم عزاداری

عَلم یا جریده یکی از وسیله‌های نمادین بکار رفته در آیین سوگواری عاشورا در میان شیعیان است. این وسیله معمولاً چوبی بلندی به ارتفاع پنج شش متر که سر آن پنجه‌ای برنجین می‌‌گذارند و پارچه‌های رنگین قیمتی به چوب می‌‌بندند. علم از فلز ساخته شده، توسط علم دار حمل می‌شود.

علم معمولاً در پیشاپیش صف سوگواران حرکت داده می‌شود. علم‌های قدیمی تر معمولاً پایه‌ای دارند که واژه‌های دینی بر روی آن برنگاشته شده است و دو اژدها با دهان باز از آن پاسداری می‌کنند. گاهی پهنای علم‌ها به ۳ متر هم می‌‌رسد و غالباً‌ ۱۱ زبانه دارد که زبانه میانی بزرگ تر از بقیه می‌‌باشد. حد فاصل زبانه‌ها را هم با اشیاء فلزی که به شکل کبوتر و طاووس و لاله و گنبد و بارگاه و ... ساخته شده بود، پر می‌‌کردند. به کسی که علم را با خود حمل می‌کند، علم‌کِش می‌گویند. این شخص پایه علم را که از چوب ساخته شده، داخل بند تسمه‌ای که به کمر و شانه خود بسته، قرار می‌‌دهد و با آن حرکت میکند. علم و لواء از وسائلی است که در جنگها از اهمیت اساسی برخوردار بود. البته بین علم و لواء تفاوتهایی وجود داشته است و از نظر اهمیت هم درجه بندی شده اند. علم صفحات شمال با علم قسمت‌های مرکزی ایران اختلاف دارد.

تاریخچه

در زمان شاه عباس بزرگ برگزاری مراسم عزاداری و روضه خوانی‌ها قدغن بود، ولی در زمان شاه عباس دوم برگزاری مراسم عزاداری آزاد شد.

علم هم در آغاز جزئی از لوازم جنگ به شمار می‌‌آمده، ولی از هنگامی که به تشریفات عزاداری راه پیدا کرد، تغییراتی در آن به وجود آمد و به این صورتی که امروزه ما مشاهده می‌کنیم درآمد.( اصل علم هم گویا از مشهد بوده است)و مردم قم از آنها اقتباس کرده اند. البته علم‌هایی به این صورت هنوز هم وجود دارد.

قدیمی‌ترین علم‌های ایرانی در موزه توپکاپی استانبول نگهداری می‌شود. شاید این علم ها که نمونه‌ای از علامت و نشان قبایل مختلف ایرانی است در عصر حکومت ترکمنهای آق قویونلو و قره قویونلو وجود داشته و دسته‌های سیاسی و مذهبی از آنها استفاده می‌‌کرده اند. این علمها از غنایم جنگی است و پس از تصرف شهر تبریز توسط سپاهیان عثمانی، شاه سلیم آنها را به استانبول منتقل کرد که پس از رواج تشیع در زمان شاه اسماعیل مورد استفاده دسته‌ها قرار می‌‌گرفت، از صفحه‌ای آهن به صورت تیغه‌ای باریک و بلند ساخته می‌‌شد. در راس آن علامت و نشان سنتی و قومی قبیله و در شیعه مذهبان نام الله یا نام الله و محمد و علی و یا نام الله و پنج تن نقره کاری(نقره کوبی) یا کنده کاری می‌‌شد. تیغه باریک و بلند آهنین با صفحه‌ای مدور و بزرگ‌تر در انتهای تیغه که دارای قابی از فلز بود خاتمه می‌‌یافت. دور این قاب را با سرهای اژدها که از هنرهای چینی و ژاپنی اقتباس شده بود، می‌‌آراستند. تصویر این علمها در مینیاتورهای قرن ۱۵ میلادی هم دیده می‌شود.

این علمها برروی دسته‌ای چوبی یا فلزی قرار می‌‌گرفت و پیشاپیش دسته‌ها حمل می‌‌شد.

در سالهای بعد، بخصوص در دوران زندیان و قاجاریه، تزئینات دیگری به علمهای دسته اضافه شد و عزاداران مذهبی در ایام سوگواری یا بزرگداشت و تشریفات دیگر آنها را به کار می‌‌برند.

نگاره‌های علم

علم را پیشاپیش صف سوگواران حرکت می‌‌دهند، علمهای قدیمیتر معمولاً پایه‌ای دارند که کلمات مذهبی بر روی آن منقوش است و دو اژدها با دهان باز از آن حفاظت می‌کنند و صورت آن‌ها نیز سوراخ شده است.

برخی علم‌ها نگاره طاووس، پرنده، چهار گلدان و یک جفت طوطی در دو طرف علم دارد. گاه دو شمعدان به میله‌ای که قاب بر آن تکیه دارد متصل است.

شکل علامت‌ها و سرعلم‌های عزاداری امام حسین (ع) به صورت نقش  تجریدی درخت سرو (سرو سرخمیده) است که در دو طرف آن نقش طاووس قرار گرفته و از لابه لای آن سرهای اژدها بیرون آمده است.در هنر ایران«درخت زندگی» همراه با نقش طاووس از جایگاه مهمی برخوردار است و از نمادهای اصیل و قدیمی ایرانی است.به اعتقاد پیشینیان طاووس نابود کننده مار و اژدهاست و مار نماد اهریمنی است که درصدد تسلط بر درخت زندگی برآمده است.

دراین نماد قدیمی سلطه مار بر درخت زندگی سبب خشکسالی می‌شود و آب‌های شیرین، شور می‌شوند. هنرمندان ایرانی اسلامی با ذوق خود به شکلی مناسب از درون مایه نماد درخت زندگی با شکلی نو جهت بیان معنای فاجعه کربلا سود جسته‌اند و این بار در طراحی شکل علم‌ها حضور اژدها را بر فراز این درخت به نشانه سلطه یزیدیان بر شجره طیبه ولایت و یادآوری عطش و تشنگی و قطع آب روز عاشورا پدیدار کردند.

در گذشته علم‌ها یک زبانه بودند و تزییناتی به آن متصل می‌‌کردند. این علم کم کم تبدیل به علم سه تیغ، پنج تیغ، هفت تیغ و… تا بیست و یک تیغ شد.

اصطلاحات علم

علم بندی: علم بستن پارچه‌های رنگین و با ارزش به بدنه چوبین علم که در روز معین و با آدابی ویژه انجام می‌شود.

علم واچینی: عمل باز کردن پارچه‌های رنگین و قیمتی از چوبه علم که آن نیز آدابی دارد و در روز معین انجام می‌شود.

نخل، چوب بسیار بلند، همانند درخت تبریزی متوسط که در تعزیه خوانی پیشاپیش دسته‌ها برند و بر سر آن گاه شکل پنجه‌ای از فلز باشد، و گاه پارچه سیاه بر آن پوشانند.

منبع: دانشنامه آزاد ویکی پدیا

http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B9%D9%8E%D9%84%D9%8E%D9%85