تبیان، دستیار زندگی

قانون حمایت از سازندگان پایگاههای داده

دبیرخانه شورای عالی انفورماتیك كشور
سیستم های جدید اطلاع رسانی دارای طبیعتی دوگانه هستند، از یك طرف برای تولید آنها منابع اقتصادی زیادی صرف می‌شود از طرف دیگر كپی برداری از آنها بسیار سهل و آسان است و ممكن است زحمات چندین ساله یك شركت در كسری از دقیقه به سرقت (ادبی) رود. اهمیت اقتصادی و اجتماعی- فرهنگی این سیستم ها به حدی زیاد است كه اگر آنها را از كل سیستم های كامپیوتری منتزع كنیم بسیاری از فعالیتهای مهم و قابل توجه فضای سیبرنتیك معطل خواهد ماند. این اطلاعات عمدتاً از طریق لوح فشرده و سیستم درون‌خط (آنلاین) یا آفلاین و یا خدمات ویدئو و ادیوتكس در دسترس عموم قرار می‌گیرد و امروزه بخش مهمی از ساز و كار هر جامعه پیشرفته است.
در ایران نیز سالهاست به طور جسته و گریخته از این توانایی استفاده می‌شود و بازار اقتصادی قابل توجهی برای گسترش آن وجود دارد، اما متأسفانه بدلیل فقدان یك سیستم حقوقی حمایت كننده، ضمانتی برای تأمین حقوق سازندگان این پایگاهها وجود ندارد و بالطبع انگیزه و زمینه ای برای شكوفا شدن استعدادهای بالقوه در ایران به وجود نمی‌آید، اثر مخرب آن به شكل نقض گسترده حقوق سازندگان داخلی و خارجی چهره می‌نمایاند كه در درازمدت به ضرر گسترش فن‌آوری و ورود نوآوریهای جدید جهانی در ایران است.
این پیش‌نویس تحت عنوان «لایحه قانون حمایت از سازندگان پایگاههای داده» برای تأمین نیازهای قانونی فوق تدوین شده و مكملی برای قانون حق تألیف نرم افزارها خواهد بود.

طرح موضوع و مشكلات
پایگاه داده مثال خوبی است از نگرش متفاوت سیستم های حقوقی حق تألیف در جهان. به عنوان مثال، همه كشورهای اروپایی در برقراری رژیم حمایتی حق تألیف از پایگاههای داده متفقند اما سطح حمایت قانونی را بسیار متفاوت اعمال می‌كنند. در انگلستان برای حمایت حق تألیف فقط كافی است كه اثر اصیل باشد یعنی از اثر دیگری كپی نشده باشد. بنابراین پایگاههای داده تحت حمایت این قانون خواهند بود مشروط بر این كه مستقیماً و به عنوان یك كل از پایگاه داده دیگری كپی نشده باشند. اقلام مجزا مندرج در پایگاه داده ممكن است كه آزادانه در دسترس باشند اما تجمیع آنها برای منظور حمایتی حق تألیف كفایت می كند. این امر به دكترین «عرق جبین» (sweat of the brow) معروف است.
اما در همه كشورها اینگونه نیست. به عنوان مثال برای آنكه اثری تحت حمایت قانون حق تألیف آلمان قرار گیرد باید سطح بالایی از اصالت را دارا باشد. اما سایر كشورها از آلمان سطح كمتری را برای حمایت قایل هستند گرچه هنوز هم به این اصل وفادارند كه اثر تحت حمایت حق تألیف باید شامل «نمودی از شخصیت نویسنده» باشد )در مورد مباحث نظری حق تكثیر/حق مولف به خبرنامه های شماره 75 و 76 مراجعه نمایید(.
یك پایگاه داده مثل فهرست تلفن، به سبب تنظیم الفبایی فهرست اسامی، شرط لازم را برای اجرای دكترین «عرق جبین» دارد اما هنوز وصف یا نمودی از شخصیت نویسنده آن نیست. این نوع پایگاه داده تحت حمایت قانون حق تألیف انگلستان قرار می‌گیرد اما در بسیاری از كشورهای اروپایی و حتی ایالات متحده امریكا با توجه به رأی دیوان عالی كشور Feist Publications Inc.V.Rural Telephone Service Co. Inc. (1991) تحت حمایت قرار نخواهد گرفت. در نتیجه همین ناهماهنگی ها، مسئله حمایت هماهنگ از پایگاه داده الكترونیكی برای اولین بار در گزارش سبز (Green Paper) سال 1988 كمیسیون جوامع اروپایی مورد توجه قرار گرفت. در سیزدهم می 1992 كمیسیون جوامع اروپایی پیشنهاد دستورالعمل شورا برای هماهنگی در حمایت قانونی از پایگاههای داده را میان كشورهای عضو ارائه كرد. این دستورالعمل حاصل 4 سال كار مداومی بود كه با كسب اطلاعات از بخشهای مختلف اقتصادی جامعه بدست آمد. كمیته اقتصادی و اجتماعی كمیسیون در 24 نوامبر 1992 نظر خود را راجع به این دستورالعمل اعلام داشت و متعاقب آن پیشنهاد اصلاحی در چهارم اكتبر 1993 COM(93) 464final-SYN393)) و در نهایت دستورالعمل 11 مارچ 1996(Directive 96/9/EC) تصویب شد. این دستورالعمل فقط پایگاههای داده را موضوع حمایت قرار داده و نرم‌افزارها را از شمول آن خارج ساخته است. 
WIPO نیز در كنفرانس دیپلماتیك سال 1996 راجع به مسایل خاص حق تكثیر و حقوق همجوار، معاهده ای راجع به مالكیتهای فكری در خصوص پایگاههای داده معرفی كرد. در این معاهده راجع به حقوق خاص (sui generis) مشابه با دستورالعمل اتحادیه اروپایی تمركز شده و هرچند هنوز این معاهده به اجرا درنیامده اما كشورهای شركت كننده تعهد كردند راجع به ادبیات آن كار بیشتری صورت دهند.
در امریكا نیز لایحه حمایت خاص مشابه حمایتهای قانونی در اتحادیه اروپا در می 1996 به كنگره ارائه شد كه در صورت تصویب نهایی، شاهد یك حمایت جهانی از پایگاههای داده خواهیم بود.
«تجمع و آرایش» ((selection and arrangement در صورتی تحت حمایت قرار خواهد گرفت كه «اصیل» باشد یعنی نتیجه خلاقیت فكری مولف باشد. اما اگر پایگاه داده جامع بوده و آرایش محتوای آن به وسیله نرم افزار مدیریتی آن انجام شود، حمایت از منافع صرفاٌ اقتصادی –هزینه های ورود و مطابقت اطلاعات و...- مورد انتظار خواهد بود كه با توجه به نو بودن این صنعت راه درازی برای رسیدن به سطح حمایتی مطلوب وجود خواهد داشت. 
رهیافت دستورالعمل اتحادیه اروپایی و آراء صادره در ایالات متحده و نگرش صریح كنوانسیون برن كه به اصالت «تجمع و آرایش » اهمیت داده، مبین یك اقدام هماهنگ حقوقی در حمایت از این پدیده نسبتاٌ جدید است.
برخی از منابع مهم برای تهیه این پیش‌نویس عبارتند از: دستورالعمل كمیسیون جوامع اروپایی (راجع به تفكیك اصولی دو سطح حمایت و همچنین دیباچه مفصل و مهم آن)، قانون حقوق مولفان، مصنفان و هنرمندان سال 1348 (بهره برداری منصفانه و مجازاتها)، كنوانسیون برن (مجوز قهری و مدت زمان حمایت، و گروه بندی آن)، ایالات متحده (در بخش ضمانتهای اجرا و تعیین خسارات قطعی و قضایی) و قانون حق مولف فرانسه سال 1997 (تفكیك اشخاص سازنده).
منتظر شنیدن نظرات اصلاحی خوانندگان این لایحه خواهیم بود و در آینده نزدیك شرح مفصل مواد قانونی را به اطلاع خواهیم رساند. لطفاً نظر خود را به آدرس زیر ارسال نمایید:
فاكس: 98212228022+
تلفن: 5-2250461 داخلی 301 (سیامك قاجار)
تهران- بلوار میرداماد، مابین پمپ بنزین و مسجد الغدیر، پلاك 1/167 سازمان مدیریت و برنامه ریزی كشور طبقه سوم، شورای عالی انفورماتیك كشور

پیش‌نویس لایحه «قانون حمایت از سازندگان پایگاههای داده»

باب نخست - كلیات
فصل اول - محدوده حمایت
ماده 1- این قانون از «سازنده» پایگاه دادهای كه ممكن است در ساخت آن از روشهای ابداعی تجمع و آرایش و/یا سرمایه گذاری صرف اقتصادی استفاده شده باشد حمایت می‌كند.
ماده 2- حمایتهای این قانون شامل برنامه و نرم افزارهای رایانه ای كه برای ساخت یا عملیات پایگاه داده مورد استفاده قرار گرفته نخواهد شد.

فصل دوم - تعاریف
ماده 3- «پایگاه داده» مجموعهای از مطالب مستقل، داده یا اطلاعاتی است كه به طور منظم یا روشمند ترتیب یافته -كه در این قانون به آن اثر نیز اطلاق می‌شود- و توسط ابزارهای الكترونیكی یا هر واسط دیگر قابل دستیابی است.
ماده 4- «سازنده» پایگاه داده عبارت از هر شخص حقیقی یا گروهی از اشخاص حقیقی یا شخصیت حقوقی است.
ماده 5- «مطالب» پایگاه داده عبارت از آثار مستقلی است كه به وسیله سازنده پایگاه داده پدید نیامده.
ماده 6- «محتویات» پایگاه داده عبارت است از مطالب و سایر داده و اطلاعات تشكیل دهنده پایگاه داده.
ماده 7- «بخشهای غیراساسی» یعنی بخشهایی از پایگاه داده كه در دسترس عموم قرار گرفته به طوری كه تكثیر از آن موجب زیان به حقوق انحصاری سازنده پایگاه داده نشود.
ماده 8- «تغییر اساسی» به معنای اصلاح (اضافه، حذف یا تغییر) كمی و/یا كیفی در نحوه تجمع و آرایش محتویات پایگاه داده است به نحوی كه با یك پایگاه داده جدید مواجه شویم.
ماده 9- «تغییر غیراساسی» اقداماتی است كه صرفاً برای ادامه عملكرد و كارایی پایگاه داده ضروری باشد.
ماده 10- (رزرو)
ماده 11- (رزرو)

فصل سوم - حقوق سازنده
ماده 12- «سازنده» پایگاه داده دارای حقوق انحصاری به شرح زیر است:
1. تكثیر موقت یا دائم پایگاه داده به هر وسیله یا به هر شكلی جزئاً یا كلاً.
2. ترجمه، تطبیق، ترتیب یا هر نوع تغییر در پایگاه داده.
3. هر نوع تكثیر، توزیع، ارتباط، نمایش یا اجرای عمومی كه ناشی از اعمال فوق باشد.
4. هر شكل از توزیع عمومی پایگاه داده یا نسخه هایی از آن.
5. هر نوع ارتباط، نمایش یا اجرای عمومی پایگاه داده.
ماده 13- اثر زمانی مشترك محسوب میشود كه در خلق آن چند شخص حقیقی همكاری داشته باشند.
ماده 14- اثر زمانی مركب تلقی میشود كه بر مبنای اثر اصلی و بدون مشاركت مولف اثر اصلی به وجود آمده باشد.
ماده 15- اثر زمانی جمعی است كه به ابتكار یك شخص حقیقی یا حقوقی و تحت مدیریت یا نام وی ساخته و توزیع شده باشد. این اثر در مجموع ناشی از مشاركت اشخاص متعدد در ساخت آن است بدون آنكه به طور اختصاصی حق جداگانهای برای هر یك از آنها نسبت به مجموعه اثر ایجاد شده باشد.
ماده 16- اثر مشترك اصولاٌ در مالكیت مشاع سازندگان آن قرار دارد، مگر آنكه شركت هر یك از سازندگان به قصد اشتراك نبوده و بدون ایجاد زحمت در اثر مشترك، به طور جداگانه بتوانند از نتیجه مشاركت خود بهره مند شوند. 
ماده 17- اثر مركب در مالكیت سازندهای كه آنرا ساخته قرار خواهد گرفت مشروط بر آنكه حقوق اثر ابتدایی (اثر اصلی) را رعایت كرده باشد.
ماده 18- مالك اثر جمعی شخص حقیقی یا حقوقی است كه اثر به نام او انتشار یافته، مگر آنكه بر خلاف آن توافق شده باشد.

باب دوم – حق تالیف
فصل چهارم - حق تالیف پایگاه داده
ماده 19- تجمع و آرایش فكری و اصیل از محتویات یك پایگاه داده تحت حمایت حق تالیف قرار خواهد گرفت.
ماده 20- حمایتهای حق تالیف این قانون نسبت به مطالب مندرج در پایگاه داده اعمال نخواهد شد.
ماده 21- مطالب مندرج در پایگاه داده براساس مجوز دارنده حق در اختیار سازنده پایگاه داده قرار خواهد گرفت.
ماده 22- اعطای حق تألیف برای پایگاه داده نباید به حقوق مكتسبه مطالب مندرج در آن خللی وارد كند.
ماده 23- حمایت قانون حق تألیف از پایگاههای داده به نام صاحبان حق اعم از اشخاص حقیقی و حقوقی براساس قانون حاكم یا توافقهای بین المللی كه دولت جمهوری اسلامی ایران به آنها ملحق شده باشد به عنوان اثر ادبی- هنری اعطاء خواهد شد.

فصل پنجم - مدت حمایت در حق تالیف
ماده 24- مدت حمایت حق تألیف از پایگاه داده موضوع این قانون كه به موجب وصایت یا وراثت منتقل می‌شود از تاریخ فوت سازنده پنجاه سال است و اگر وارثی وجود نداشته باشد یا بر اثر وصایت به كسی منتقل نشود برای همان مدت به منظور استفاده در اختیار وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی قرار خواهد گرفت.
ماده 25- مدت حمایت اثر مشترك پنجاه سال پس از فوت آخرین سازنده خواهد بود.
ماده 26- مدت حمایت از اثر جمعی تا پنجاه سال از تاریخ ساخت متعلق به مالك حقیقی یا حقوقی خواهد بود.
ماده 27- در موارد انقضاء و یا فسخ حقوق انتقالی، در صورت حیات سازنده، استفاده از حق مذكور متعلق به خود او و در غیر اینصورت تابع ترتیب مقرر در ماده 24 خواهد بود.
ماده 28- تغییر اساسی در تجمع و آرایش محتویات، پایگاه داده جدیدی به وجود خواهد آورد كه می‌تواند از تاریخ جدید موضوع حمایت این قانون قرار گیرد. چنین حمایتی نباید زیانی به حقوق موجود در ارتباط با پایگاه داده اصلی ایجاد كند.
ماده 29- هر نوع تغییر غیراساسی در تجمع و آرایش محتویات پایگاه داده اثری در مدت حمایت ایجاد نخواهد كرد.

باب سوم - حقوق خاص مربوط به سازندگان پایگاه داده
فصل ششم - حقوق سرمایه گذاری
ماده 30- سازندگان پایگاه دادهای كه به نحو كمی و/یا كیفی سرمایه گذاری در تحصیل، تطبیق، و ارایه محتویات كرده اند در برابر «استخراج» و «كاراسازی مجدد» از همه یا بخشهای اساسی (كمی و/یا كیفی) محتویات پایگاه داده مطابق مقررات این باب حمایت خواهند شد.
ماده 31- حق مزبور در این فصل صرفنظر از اینكه پایگاه داده و/یا مطالب مندرج در آن تحت حمایت حق تألیف در این قانون یا حمایت سایر قوانین قرار دارد یا نه اعمال خواهد شد.
ماده 32- اجرای حقوق این فصل تاثیری بر حقوق مكتسبه مطالب مندرج در آن ندارد.


فصل هفتم - مدت حمایت در حقوق خاص
ماده 33- حمایتهای قانونی این باب برای 15 سال از تاریخ ساخت پایگاه داده اجرا خواهد شد. این مدت از تاریخ اولین روز در دسترس قرار دادن عمومی و یا ایجاد تغییرات اساسی در پایگاه داده محاسبه خواهد شد.
ماده 34- شروع مدت حمایت از سازنده پایگاه داده مطابق مقررات فصل پنجم از باب دوم این قانون خواهد بود.

باب چهارم – بهره برداری منصفانه و مجوزهای قهری
فصل هشتم – بهره برداری منصفانه
ماده 35- هرگاه كاربر قانونی برای دسترسی به محتویات پایگاه داده ناگزیر از اجرای حقوق انحصاری سازنده مذكور در ماده 11 باشد نیازی به كسب مجوز از سازنده ندارد.
ماده 36- «استخراج» و/یا «كاراسازی مجدد» از بخشهای غیر اساسی محتویات پایگاه داده توسط كاربر قانونی به مقاصد علمی و فنی و آموزشی و تربیتی در حدود متعارف مجاز است.
ماده 37- كاربر قانونی پایگاه داده می تواند، بدون مجوز سازنده جهت استفاده شخصی از محتویات پایگاه داده به نحو غیر الكترونیكی تكثیر نماید.
ماده 38- كاربر قانونی در استفاده از امتیازات این فصل نباید به حقوق مشروع سازنده و صاحبان قانونی محتویات پایگاه داده خللی وارد كند.

فصل هشتم – مجوز قهری
ماده 39- به منظور رقابت مشروع در صنعت پایگاه داده و ایجاد مشاغل اطلاعاتی، امتیاز پایگاههای دادهای كه بر اساس شرایط زیر به وجود آمده اند    می تواند به منظور تجاری براساس شرایط منصفانه و بدون تبعیض بر اساس آیین نامه مخصوص به اشخاص متقاضی حقوق خصوصی واگذار شود:
1. مراجع یا مؤسسات دولتی و دوایری كه موظف شده اند اطلاعات را منتشر سازند و یا اصولاً وظیفه آنان انجام چنین كاری است.
2. شركتها و مؤسساتی كه دولتی نیستند ولی به موجب یك دستور اداری وظیفه انحصاری برای انتشار اطلاعات دارند.
ماده 40- كاربر قانونی پایگاه داده می تواند بدون مجوز سازنده پایگاه داده موضوع این فصل از بخشهای غیراساسی محتویات پایگاه داده به منظور تجاری استفاده كند مشروط برآنكه منبع آن را ذكر نماید.

باب پنجم – حقوق مشترك
فصل نهم – علامت
ماده 41- نام و عنوان و نشان ویژه و اسامی ملكی (domain name) در اینترنت كه معرف اثر است از حمایت این قانون برخوردار خواهد بود و هیچكس نمی‌تواند آن را برای اثر دیگری از همان نوع یا مانند آن به ترتیبی كه القا شبهه كند به كاربرد.
ماده 42- در انتهای نام، عنوان و نشانه ویژهای كه معرف اثر است و این قانون از آن حمایت می‌كند باید حرف لاتین c درون یك دایره حك شود.
ماده 43- سازندگان پایگاههای داده می‌توانند نام و عنوان و نشان ویژه و اسامی ملكی اثر خود را در مراكزی كه سازمان مدیریت و برنامه ریزی آگهی      می نماید به ثبت برسانند. چگونگی و ترتیب انجام تشریفات ثبت و همچنین مرجع پذیرش درخواست ثبت به موجب آیین نامه خواهد بود.

فصل دهم – مجازاتها
ماده 44- هر كس حقوق انحصاری سازنده پایگاه داده را كه مورد حمایت این قانون است به نام خود یا به نام سازنده بدون اجازه او و یا عالماً یا عامداً به نام شخص دیگری غیر از سازنده به هر طریقی نشر یا پخش یا عرضه كند به حبس تأدیبی از شش ماه تا سه سال محكوم خواهد شد.
ماده 45- متخلفان از ماده 41 این قانون به حبس تأدیبی از سه ماه تا یك سال محكوم خواهند شد.
ماده 46- نسبت به متخلفان از مواد این قانون در مواردی كه به سبب سپری شدن مدت حق سازنده، استفاده از اثر با رعایت مقررات برای همگان آزاد است وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی عنوان شاكی خصوصی را خواهد داشت.
ماده 47- شاكی خصوصی می‌تواند از دادگاه صادر كننده حكم نهایی درخواست كند كه مفاد حكم در یكی از روزنامه ها به انتخاب و هزینه او آگهی شود.
ماده 48- مراجع قضایی می‌توانند ضمن رسیدگی به شكایت شاكی خصوصی نسبت به جلوگیری از نشر و پخش و عرضه آثار مورد شكایت و ضبط آن دستور لازم به ضابطین دادگستری بدهند.
ماده 49- اثرهایی كه پیش از تصویب این قانون پدید آمده از حمایت این قانون برخوردار است. اشخاصی كه بدون اجازه از اثرهای دیگران تا تاریخ تصویب این قانون استفاده یا بهره برداری كرده اند به هیچ نحوی نمی‌توانند حقوق انحصاری سازنده پایگاه داده را جز با اجازه سازنده و یا قائم مقام او با رعایت این قانون اعمال نمایند. متخلفان از حكم این ماده و همچنین كسانی كه برای فرار از كیفر به تاریخ مقدم بر تصویب این قانون اثر را به طور غیرقانونی مورد استفاده قرار دهند به كیفر مقرر در ماده 45 محكوم خواهند شد.
ماده 50- دعاوی و شكایاتی كه قبل از تصویب این قانون در مراجع قضایی مطرح گردیده، به اعتبار خود باقی است.
ماده 51- تعقیب بزه های مذكور در این قانون با شكایت شاكی خصوصی شروع و با گذشت او موقوف می‌شود.

فصل یازدهم – جبران خسارت
ماده 52- هرگاه متخلف از این قانون شخص حقوقی باشد علاوه بر تعقیب جزایی شخص حقیقی مسئول كه جرم ناشی از تصمیم او باشد خسارات شاكی خصوصی از اموال شخص حقوقی جبران خواهد شد و در صورتی كه اموال شخص حقوقی به تنهایی تكافو نكند ما به‌التفاوت از اموال مرتكب جبران می‌شود.
ماده 53- جبران خسارت ممكن است به صورت قانونی یا قضایی باشد.
ماده 54- خسارت قانونی معادل 100 میلیون ریال الی 950 میلیون ریال است.
ماده 55- خسارت قضایی براساس ضرر و زیان ناشی از دست دادن بازار یك اثر كه در نتیجه فعل ناقض حق به سازنده وارد می شود محاسبه خواهد شد. اثبات این امر به عهده مدعی است كه به طور نامحدود قابل تقویم به خسارت مالی است.
ماده 56- اگر اثر تحت حمایت این قانون مطابق آئین نامه مخصوص به ثبت نرسیده باشد جبران خسارت فقط به نحو قضایی صورت خواهد پذیرفت.
ماده 57- اگر سازنده اثر خود را مطابق قانون به ثبت رسانده باشد در انتخاب خسارت قضایی یا قانونی اختیار دارد و باید این مسأله را در دادخواست ابتدایی تصریح نماید.

فصل دوازدهم – متفرقه
ماده 58- آئین نامه های اجرایی این قانون از طرف سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی، وزارت دادگستری و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تهیه و به تصویب هیأت وزیران خواهد رسید.