تبیان، دستیار زندگی

كم خوني و فقر آهن

كـم خـونــي و يا آنمي(ANEMIA) زماني بروز مي كـنـد كـه سـطـح هـمـوگـلـوبـيــن(HEMOGLOBIN) خون شما كاهش مي يابد. هموگلوبين پروتئين گويچه هاي سرخ خون است كه اكسيژن را از ريه ها به تمام نقاط بدن حمل ميكند.رنگ قرمز خون نيز بخاطر وجود هموگلوبين ميباشد. سـلولـهاي قرمـز خون در مغز استخوان هاي بزرگ بدن (مثل استخوان لگن) توليد مي شـوند. مـغـز اسـتـخــوان بـــراي ســـــاخت هـمـوگـلـوبيـن و گـويچــه هاي قرمز به آهن، ويتامين B12 و اسـيـد فـولـيك نياز دارد. يك علت شايع كم خوني فقر آهن ميباشد.

علايم كم خوني:
1-ميتواند بدون علامت باشد.
2-رنگ پريدگي پوست، لثه ها و بستر ناخن ها.
3-خستگي و ضعف-كاهش بنيه-بي خوابي.
4-تنگي نفس غير معمول هنگام فعاليت بدني.
5-ضربان قلب تند.
6-دست ها و پاهاي سرد.
7-سردرد-سرگيجه-احساس سبك شدن سر.
8-ناخن هاي شكننده.
9-وزوز گوش و صداي زنگ در گوش.
10-تحريك پذيري-خواب آلودگي-كاهش توان يادگيري-كاهش تمركز.
11-التهاب و دردناك شدن زبان.
12-كاهش اشتها به ويژه در نوزادان و كودكان.
13-درد قفسه سينه.
14-عفونتهاي مكرر.
15-ويار نامتعارف به مواد غير غذايي مانند يخ، نشاسته و يا خاك.
16-دشوار شدن بلع.

علل كاهش سطح آهن خون:
1-فقدان آهن كافي در رژيم غذايي.
2-جهش رشد در كودكان زير 3 سال و نوجوانان.
3-بارداري: زنان حامله و يا شيرده به آهن بيشتري نياز دارند.
4-از دست رفتن خون در قاعدگي ماهانه.
5-از دست رفتن خون با اهداي خون.
6-از دست رفتن خون به علت خونريزي داخلي: زخم معده، سرطان و تومورهاي كليه و مثانه، مصرف زياد داروهاي ضد التهاب غير استروئيدي مانند آسپرين و ايبوپروفن (باعث خونريزي از معده و روده ها ميشوند)، هموروئيد(بواسير)، پوليپ روده بزرگ، فيبروئيد رحم، فتق هياتال و سرطان روده بزرگ ميتواند باعث خونريزي داخلي و فقر آهن گردند. خونريزي داخلي خود را بصورت حضور خون در ادرار و مدفوع (مدفوع سياه رنگ) نشان ميدهد.
7-ناتواني در جذب آهن: آهن از طريق روده كوچك جذب ميگردد.در برخي اختلالات روده اي همچون بيماري كرون CROHN جذب مواد غذايي در روده ها دچار اختلال گشته و فقر آهن ايجاد مي شود. همچنين برداشتن بخشي از روده توسط عمل جراحي نيز جذب آهن را كاهش ميدهد.
8-تداخل در جذب آهن از روده ها: مصرف همزمان برخي مواد غذايي با منابع غذايي آهن جذب آهن را كاهش ميدهند كه درادامه به آنها اشاره خواهيم كرد.
نكته:علت كم خوني در مردان سالم و زناني كه دوره يائسگي را پشت سر نهاده اند به احتمال زياد خونريزي داخلي ميباشد.

روشهاي تشخيصي:
1-آزمايش سطح آهن خون.
2-اندازه گيري سطح پروتئين ترنسفرين (TRANSFERRIN)(پروتئين حامل آهن از روده ها)
3-اندازه گيري سطح فريتين(FERRITIN)(پروتئين ذخيره كننده آهن)
4-اندازه گيري ميزان هماتوكريت (HEMATOCRIT)(درصد حجم خون كه توسط سلولهاي قرمز و هموگلوبين اشغال شده است و يا حجم گلبولهاي قرمز به كل خون )
5- آندوسكوپي و كولونسكوپي(ديدن درون روده بزرگ با دستگاه مخصوص)
نكته: سطح فريتين ميتواند گمراه كننده باشد، چراكه صدمه به كبد، التهاب، عفونت و سرطان سطح فريتين را بطور كاذب افزايش ميدهند.
نكته: كم خوني ناشي از فقر آهن به مرور زمان و به آهستگي بروز مي يابد. چراكه ممكن است چندين ماه طول بكشد تا ذخاير آهن بدن بطور كامل استفاده گردند. همانطور كه ذخاير آهن كاهش مي يابد مغز استخوان به تدريج گلبولهاي قرمز كمتري توليد ميكند. هنگامي كه ذخاير آهن بطور كامل مصرف ميگردند و هموگلوبين كافي ساخته نميشود، نه تنها سلولهاي قرمز خون از لحاظ تعداد كاهش مي يابند بلكه بطور غير طبيعي كوچك و رنگ پريده شده و قادر نيستند اكسيژن كافي به بافتها حمل كنند.

ميزان شيوع كم خوني:
بطور متوسط از هر 5 زن يكي به كم خوني ناشي از فقر آهن مبتلا است-نيمي از زنان باردار نيز دچار كم خوني فقر آهن ميباشند.

فاكتورهاي ريسك كم خوني:
1-خانمهايي كه خونريزي قاعدگي در آنها شديد است.
2-زنان باردار.
3-رژيم غذايي حاوي آهن ناكافي.
4-نوزادان و كودكان. نوزاداني كه آهن كافي از طريق شير دريافت نميكنند و كودكاني كه در دوران جهش رشد قرار دارند.
5-گياه خواران: از آنجايي كه اين افراد گوشت مصرف نميكنند و آهن موجود در دانه ها و گياهان به خوبي آهن موجود در گوشت جذب بدن نميگردد.
6-خانمها. چون بدنشان آهن كمتري ذخيره كرده و حين قاعدگي خون از دست ميدهند.
7-منشاء خونريزي داخلي: زخم معده، تومورها، فيبروئيد رحم، پوليپ قولون(روده بزرگ)، سرطان قولون، هموروئيد و خونريزي روده ها.

عوارض كم خوني درمان نشده:
1-مشكلات قلبي: كم خوني به ضربان نامنظم و سريع قلب و در بيماران كرونري به آنژين صدري منجر ميگردد.قلب براي جبران كاهش اكسيژن در خون بايستي خون بيشتري را پمپ كند.
2-مشكلات زايمان: فقر آهن شديد ميتواند به تولد نوزاد نارس و يا با وزن كم منجر گردد.
3-مشكلات رشد: در نوزادان و كودكان رشد را به تعويق مي اندازد.
4-مشكلات عمومي: افزايش ابتلا به عفونتها، كاهش توان يادگيري و حافظه، خستگي و بي حالي و غيره.

جذب، حمل، ذخيره و دفع آهن از بدن:
1-جذب از طريق روده صورت ميگيرد. سلولهاي مخاطي روده با ساخت پروتئين آپوفريتين(APOFERRITIN) جذب آهن را كنترل ميكنند. (با كاهش ذخاير آهن ساخت اين پروتئين نيز كاهش مي يابد و در هنگام افزايش ذخاير آهن توليد اين پروتئين افزايش مي يابد.)
2- سپس پروتئين ترنسفرين(TRANSFERRIN) 75 درصد آهن را به مغز استخوان ها(براي ساخت گويچه هاي سرخ)،20-10 درصد آهن را براي ذخيره به فريتين(FERRITIN) و 15-15 درصد آهن را براي ساير فرايند ها در خون حمل ميكنند. هر پروتئين ترنسفرين قادر به حمل 2 يون آهن(بصورت فريك) است.
3- آهن در مولكولهاي فريتين(FERRITIN) ذخيره ميگردد. هر فريتين قادر به ذخيره 4 هزار اتم آهن ميباشد.
4- هنگامي كه ظرفيت ذخيره آهن فريتين كامل ميشود، هموسيدرين(HAEMOSIDERIN) آهن را در كبد ذخيره ميكند.
5- همانطور كه هموگلوبين حمل كننده اكسيژن در سلولهاي قرمز است، ميوگلوبين(MYOGLOBIN) نيز پروتئين ذخيره كننده و حمل كننده اكسيژن در سلولهاي عضلاني ميباشد.
6- بدن هيچگونه مكانيسم دفع فيزيولوژيكي آهن در اختيار ندارد. بنابراين جذب آن در روده ها تحت كنترل شديد قرار دارد. (با كاهش ذخاير آهن، جذب آهن افزايش مي يابد)
7-مقادير بسيار اندك آهن روزانه از طريق تعريق، ريزش سلولهاي پوست و پوشش مخاطي روده ها دفع ميگردد. اين ميزان دفع آهن با مصرف 1-2 ميلي گرم آهن از طريق رژيم غذايي جبران ميگردد.
نكته: بدن مردان حدود 4 گرم و بدن زنان حدود 3 گرم آهن دارد (به ازاي هر كيلوگرم وزن 36-60 ميلي گرم آهن).2/3 اين مقدار آهن در هموگلوبين و ميوگلوبين موجود بوده و مابقي در كبد(بصورت فريتين و هموسيدرين)، مغز استخوان و طحال ذخيره ميشوند.
نكته:بدن آهن را بازيافت ميكند.هنگامي كه گلبولهاي قرمز عمرشان به پايان ميرسد، آهن آنها به مغز استخوان بازگردانده شده تا مجددا در ساخت گويچه هاي سرخ مصرف گردند.
نكته:طول عمر متوسط گلبولهاي قرمز 120 روز ميباشد.

كاركردهاي آهن در بدن:
1-ساخت هموگلوبين و ميوگلوبين (حمل و ذخيره اكسيژن در خون و عضلات)
2-آهن در برخي آنزيمهاي سيستم ايمني يافت ميشود. بنابراين فقدان و يا كمبود آن سيستم ايمني را تضعيف ميكند.
3- وجود آهن در واكنشهاي شيميايي توليد انرژي از غذا ضروري ميباشد. بنابراين فقر آهن به كاهش انرژي در بدن منجر ميگردد.
4-آهن در تقسيم سلولي و ساخت انتقال دهنده هاي عصبي نقش دارد.
5-آهن در ساخت پروتئين كلاژن داراي اهميت است.

مقادير توصيه شده مصرف آهن:
1-مردان بزرگسال 10 ميل گرم در روز.
2-زنان 11-50 سال: روزانه 15-18 ميلي گرم.
3-زنان بالاي 50 سال: روزانه 10 ميلي گرم.
4-زنان باردار:روزانه 30 ميلي گرم.
5-نوجوانان پسر: روزانه 16 ميلي گرم.
6-نوجوانان دختر: روزانه 27 ميلي گرم.
7-كودكان 1-10 سال: روزانه 7-10 ميلي گرم.

مسموميت با آهن:
آهن بيش از نياز در سطح خون براي انسان سمي ميباشد. چراكه آهن فروس مازاد با پروكسيدهاي بدن واكنش داده و توليد راديكا ل هاي آزاد را ميكنند. هنگامي كه پروتئين هاي ترنسفرين از آهن اشباع ميشوند و بدن نيز هيچگونه مكانيسم فيزيولوژيكي براي دفع آهن اضافي در اختيار ندارد، مسموميت آهن ايجاد ميگردد. هنگامي كه دريافت آهن از 20 ميلي گرم به ازاي هر كيلوگرم بدن فراتر رود، مسموميت آهن و هنگامي كه از 60 ميلي گرم به ازاي هر كيلو گرم وزن فراتر رود مرگ بار خواهد بود.
نكته:معمولا در افراد بزرگسال مصرف 25-75 ميلي گرم آهن در روز قابل تحمل است.
نكته:مردان سالم و زناني كه يائسگي را پشت سر گذاشته اند و مبتلا به كم خوني نيز نميباشند نبايد از مولتي ويتامينهاي حاوي آهن استفاده كنند.

علل افزايش سطح آهن خون:
1-بيماري هموكروماتوز(HEMOCHROMATOSIS): يك اختلال ژنتيكي است كه جذب آهن از روده ها افزايش مي يابد.
2-مصرف بيش از اندازه مكمل هاي آهن.
3-دريافت خون مكرر.

علايم افزايش سطح آهن:
1-خستگي و ضعف.
2-كاهش وزن.
3-تنگي نفس.
4-تپش قلب.
5-درد مزمن شكم. .
6-تغيير در رنگدانه هاي پوست(لكه هاي خاكستري و يا زرد رنگ روي پوست).
7-درد و خستگي مفاصل.

عوارض تجمع اهن مازاد در خون:
1- آهن در كبد، پانكراس، غدد درونريز، قلب، پوست، مخاط روده و مفاصل رسوب كرده و انباشته ميگردد. تجمع آهن در اين اندامها آسيب به عروق كرونري، نارسايي قلبي، سرطان كبد، سيروز كبدي، سرطان روده بزرگ را در پي خواهد داشت.
2-مصرف بيش از اندازه مكملهاي آهن باعث استفراغ، اسهال و آسيب به روده ها ميشود.
3-مصرف قرصهاي آهن براي كودكان ميتواند بسيار خطرناك و مرگ آور باشد. بنابراين مكملهاي آهن را دور از دسترس كودكان قرار دهيد.

درمان:
1-مصرف قرصهاي دفروكسامين(DEFEROXAMINE) كه با اتصال به اتمهاي آهن آنها را از بدن دفع ميكند.
2-حجامت (در بيماري هموكروماتوز)

اشكال آهن:
1-آهن فروس(FERROUS) Fe+2
2-آهن فريك (FERRIC) Fe+3
نكته:جذب آهن فروس بهتر از آهن فريك صورت ميگيرد.
نكته:اكثر آهن فروس در آهن هم و اكثر آهن فريك در آهن غير هم يافت ميشود.
1-آهن هم(HAEM): در گوشت قرمز،مرغ،ماهي و جگر يافت ميشود.(از هموگلوبين و ميوگلوبين گوشت تامين ميشود)
2-آهن غير هم(NON HAEM): در سبزيجات، گياهان، لبنيات، ميوه ها، غلات، مغزها(آجيل) و تخم مرغ يافت ميشود.
نكته:هر چه گوشت قرمز تر باشد محتواي آهن آن نيز بيشتر است.
نكته: آهن هم به معني اتصال اتم آهن به مولكول هم، و آهن غير هم به معني عدم اتصال آهن به اين مولكول ميباشد.
نكته: مصرف مواد غذايي گوناگون همراه با منابع آهن هم در جذب آهن تداخل ايجاد نميكند. (بر خلاف آهن غير هم)
نكته:تنها 10-20 درصد آهن هم مصرفي و تنها 2-10 درصد آهن غيرهم مصرفي جذب بدن ميشوند.
نكته:آهن هم 10-25 درصد آهن دريافتي و آهن غير هم 75-90 درصد آهن دريافتي روزانه را تشكيل ميدهند.
نكته:آهن شير گاو و بز منابع خوبي از آهن نميباشند. چراكه حاوي آهن بسيار اندكي بوده و تنها 5 درصد آن جذب بدن ميگردد.
نكته: آهن موجود در شير مادر از اين قاعده مستثني است. با اينكه سطح آهن در شير مادر نيز اندك است، اما آهن آن مانند آهن هم عمل كرده و تا 50 درصد آن نيز جذب بدن ميگردد.
نكته:رژيم غذايي غني از آهن بايستي تركيبي از غذاهاي غني از آهن هم و غيرهم بطور توام باشد.

عوامل موثر در جذب آهن غير هم:
1-فاكتورهاي افزايش دهنده جذب آهن غير هم:
* ذخيره كم آهن در بدن.
* اسيد هيدروكلريك معده. (آهن غير هم را به هم تبديل ميكند)
* ويتامين C.
* شكر ها.
* مصرف منابع آهن هم (گوشت قرمز،مرغ وماهي)
* آمينو اسيدها.
* اسيد سيتريك.
2- فاكتورهاي كاهش دهنده جذب آهن غير هم:
* مصرف چاي، قهوه و كاكائو. (به علت وجود تانن و فنوليك)
* مصرف شير و پنير.
* كاهش اسيد معده(مصرف آنتي اسيدها)
* اسيد اكساليك(OXALIC) موجود در اسفناج.
* اسيد فيتيك(PHYTIC) موجود در سبوس غلات.
* كلسيم، مس، منيزيوم، منگنز و روي در جذب شدن با آهن رقابت ميكنند. بنابراين مصرف زياد هر كدام از آنها به فقر آهن منجر ميگردد.
* افزايش ذخاير آهن در بدن.
* مصرف آسپرين.
* زرده تخم مرغ.
* مصرف فيبر.
نكته:مصرف گوشت و يا ويتامين C همرا با سبزيجات و ساير منابع آهن غير هم،جذب آهن غير هم را 4 برابر ميكند.
نكته:چاي و قهوه را حداقل دو ساعت پس از غذا بنوشيد.
منابع ويتامين C:
كلم بروكلي-كيوي-گوجه فرنگي-مركبات (پرتغال ليمو ترش و نارنگي)-فلفل سبز-توت فرنگي.

غذاهاي غني از آهن:
1-جگر.
2-گوشت قرمز،ماهي و مرغ.
3-غذاهاي دريايي.
4-ميوه هاي خشك مثل زرد آلو؛آلو و كشمش.
5-سبزيجات (اسفناج و كلم بروكلي)
6-حبوبات و دانه ها كامل(سبوس دار)
7-نان و غلات غني شده با آهن.
8-مغزها.
نكته:به علت وجود مقادير زياد ويتامين A در جگر ( باعث آسيب به جنين ميشود ) زنان باردار نبايستي از جگر به عنوان منبع آهن استفاده كنند.

مكملهاي آهن:
در دو نوع فروس و فريك موجود ميباشند كه نوع فروس آن بهتر جذب بدن ميگردد.
1-فروس سولفات(FERROUS SULFATE)
2-فروس گلوكونات(FERROUS GLUCONATE)
3-فروس فومارات(FERROUS FUMARATE)
4-فروس سوكينات(FERROUS SUCCINATE)
5-كپسول هماتينيك(HEMATINIC):حاوي آهن+فوليك اسيد+ويتامين B12 و ويتامين C نيز ميباشد.
نكته:مصرف مكملهاي آهن باعث سياه شدن رنگ مدفوع ميگردند.

عوارض جانبي مكملهاي آهن:
1-سوزش سر دل.
2-يبوست و يا اسهال.
3-دل درد.
4-تحريك مجاري گوارش.
5-احساس تهوع.

نحوه مصرف:
نيم ساعت قبل از غذا ميل كنيد. چنانچه دچار يبوست ميشود همراه آن فيبر مصرف كنيد .
نكته:مصرف مكمل هاي آهن را از دوز پايين آغاز كنيد و به تدريج به ميزان توصيه شده توسط پزشكتان دست يابيد.
نكته:بهتراست مكملهاي آهن را همراه با منابع ويتامين C مصرف كنيد.
نكته:چنانچه مكملهاي آهن براي درمان كم خوني تجويز ميگردند، بايستي حداقل به مدت 3-6 هفته بطور پيوسته مصرف گردند.
نكته:تنها 20 درصد آهن موجود در مكملهاي آهن جذب بدن ميگردد.
كم خوني ماكروسيتي و يا مگالوبلاستيك(MEGALOBLASTIC):
فقر ويتامين B12 و فوليك اسيد (فولات) باعث ميگردد تا مغز استخوان گلبولهاي قرمز بزرگ تر از اندازه طبيعي توليد كند، كه به مقدار كافي هموگلوبين ندارند. در اين آنمي نيز تعداد گويچه هاي سرخ توليد شده كاهش مي يابد. علايم آن مشابه علايم آنمي فقر آهن ميباشد. علل بروز آن دريافت ناكافي اين دو ويتامين از طريق رژيم غذايي و يا اشكال در جذب روده اي آنها مي باشد. درمان آن نيز مصرف مكملهاي فولات و ويتامين B12 ميباشد.
منابع غذايي ويتامين B12:جگر-گوشت گاو-ماهي تون-قلوه-شير-پنير-تخم مرغ.
منابع اسيد فوليك: جگر-قلوه-گوشت-حبوبات(لوبيا قرمز و سفيد)-سويا-سبوس گندم-سبزيجات(اسفناج،كلم،كاهو،مارچوبه)-ميوه ها(آب پرتغال و موز)

آب و هوا

۱۰ گیگابایت فضا به همراه یک پهنای باند
۱۲ گیگابایتی رایگان !

ما به ميهماني آمده‌ايم...

ماه رمضان هم از راه رسيد و همه آفريده‌هاي خدا را به ضيافت عشق و عشقبازي با معبود دعوت كرد.
سفره‌اي كه به وسعت بخشندگي خداست پهن شده و من تو اگه لايق باشيم، دعوت صاحبخانه را لبيك ميگيم و ريزه‌خوار اين خان پر نعمت الهي ميشيم.
ميگن ميهمان حبيب خداست و چه لذتي بيش از اين كه دوست و همنشين خالقت باشي، معبودي كه عاشق بنده‌هاش ِ و نعمتهاشو براشون تمام و كمال سر سفره مياره.
تا كه باشيم و چه باشيم... و " گر گدا كاهل بوَد ، تقصير صاحبخانه چيست"
رمضان يك تحولِ ، تحولي از خويش به او ، از منيّت به آدميت ، از بي‌قيدي به مسئوليت، مسئوليت انسان شدن، خدايي شدن، آسماني شدن ، پيدا كردن گمشده‌هاي درون، گمشده‌هايي كه اگر بشناسيمشان و پيدايشان كنيم واژه اشرف مخلوقات را درك كرديم و فهميديم.
به مرحمت خدا در روزها و شبهاي رمضان، وزنه هاي سربي معصيت و دنياخواهي كه زمينگيرمان كرده و حس پرواز در ملكوت خدا را از ما گرفته باز ميشه، ولي مشكل اينجاست كه بعضي از ما پرواز كردن را فراموش كرده‌ايم، ولي نبايد نا اميد بود، چون خودش گفته هر كه هستي و هرچه هستي منم كه از مادر بهت نزديكترم و مادر هرچه هم كه فرزندش اذيتش كنه محبتش نسبت بهش كم نميشه...
وقتي در ازل به نداي " أَلَسْتَ " ، " قَالُواْ بَلَى" (1) گفتيم و قبول كرديم پا در اين دنياي خاكي بگذاريم شايد فكرش را هم نمي‌كرديم كه راه را گم كنيم و سرگردان دنيا شويم، ولي خداي رحمان رمضان را به ما داد و از سرگرداني و پريشاني رهايي‌مان بخشيد.
و خدايا: " لاَ تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنَا وَهَبْ لَنَا مِن لَّدُنكَ رَحْمَةً إِنَّكَ أَنتَ الْوَهَّابُ " (2)
بارالها ، دل هاي ما را به باطل ميل مده پس از آنكه به حق هدايت فرمودي ، و به ما از لطف خويش اجر كامل عطا فرما كه همانا تويي بخشنده بي عوض و منت.

---------------------------------
پي‌نوشت:
1- سوره اعراف آيه172
2- سوره آل عمران آيه 8

حوادث رمضان پيش از ظهور
 

1 ـ خورشيدگرفتگي‌ و ماه ‌گرفتگي‌ در زمان‌ غير عادي‌
يكي‌ از مظاهر قدرت‌ الهي‌ كه‌ در قالب‌ سنن‌ معجزات‌ جلوه‌نمايي‌ كرده‌ و اشارة‌ مخصوصي‌ را براي‌ توجه‌ آن‌ دسته‌ از مؤمنان‌ كه‌ مخلصانه‌ منتظر ظهور بوده‌اند به‌ ارمغان‌ مي‌آورد، كسوف‌ خورشيد در روز سيزدهم‌ يا چهاردهم‌ ماه‌ رمضان‌ و خسوف‌ ماه‌ در بيست‌ و پنجم‌ همان‌ ماه‌ است‌.
علت‌ پديد آمدن‌ اين‌ دو نشانه‌ پيش‌ از ظهور كه‌ خلاف‌ روال‌ عادي‌ بوده‌ و از اول‌ خلقت‌ آدم‌ تا آن‌ زمان‌ نمونه‌اش‌ ديده‌ نشده‌، از اين‌ قرار است‌:
الف‌) رسوخ‌ و عمق‌ يافتن‌ نظريه‌ مهدويت‌ و اعتقاد به‌ حضرت‌ در ميان‌ تمام‌ مسلمانان‌؛
ب‌) متوجه‌ كردن‌ مؤمنان‌ مخلص‌ به‌ نزديكي‌ ظهور.
«ثعلبة‌ ازدي‌» از امام‌ باقر(ع‌) نقل‌ كرده‌ كه‌ فرمودند:
دو نشانه‌ پيش‌ از ظهور قائم‌(ع‌) خواهد بود: خورشيدگرفتگي‌ در نيمه‌ ماه‌ رمضان‌ و ماه‌گرفتگي‌ در آخر آن‌.
به‌ حضرت‌ عرض‌ كردم‌: يابن‌ رسول‌الله خورشيد در انتهاي‌ ماه‌ كسوف‌ مي‌كند و ماه‌ در نيمة‌ آن‌ خسوف‌.
حضرت‌ فرمودند:
خودم‌ مي‌دانم‌ چه‌ مي‌گويم‌؛ اين‌ دو نشانه‌اي‌ است‌ كه‌ از زمان‌ فرود آمدن‌ آدم‌ (از بهشت‌ به‌ زمين‌) سابقه‌ نداشته‌ است‌. 1
«ورد بن‌ زيد اسدي‌» برادر «كميت‌» هم‌ از آن‌ حضرت‌(ع‌) نقل‌ كرده‌ كه‌ فرمودند:
پيش‌ از اين‌ امر (ظهور) ماه‌ گرفتگي‌ خواهد بود؛ كه‌ پنج‌ روز مانده‌ (به‌ انتهاي‌ ماه‌) و خورشيد گرفتگي‌ در روز پانزدهم‌ كه‌ هر دو در ماه‌ رمضان‌ خواهد بود و به‌ اين‌ ترتيب‌ حساب‌ منجمان‌ به‌ هم‌ مي‌ريزد.
ابوبصير هم‌ از امام‌ صادق‌(ع‌) نقل‌ مي‌كند كه‌ حضرت‌ فرمودند:
نشانة‌ قيام‌ حضرت‌ مهدي‌(ع‌) كسوف‌ خورشيد در بيست‌ و سوم‌ يا چهاردهم‌ ماه‌ رمضان‌ است‌. 2
خسوف‌ ماه‌ معمولاً به‌ جهت‌ قرار گرفتن‌ زمين‌ در ميان‌ خورشيد و ماه‌ رخ‌ مي‌دهد كه‌ زمان‌ آن‌ هم‌ در نيمة‌ ماه‌هاي‌ قمري‌ است‌. كسوف‌ خوشيد هم‌ غالباً زماني‌ مشاهده‌ مي‌شود كه‌ ماه‌ بين‌ زمين‌ و خورشيد قرار گيرد و زمان‌ آن‌
هم‌ در آخر ماه‌هاي‌ قمري‌ است‌. چنين‌ حادثه‌اي‌ (كه‌ دچار بدأ 3 هم‌ نخواهد شد) در زماني‌ غير از زمان‌ عادي‌ آن‌ ـ بنا برگفته‌ روايات‌ ـ با فرض‌ احتمالات‌ زير ممكن‌ مي‌شود:
احتمال‌ اول‌: اين‌ قضيه‌ معجزه‌گونه‌ و از طريق‌ يكي‌ از اسباب‌ و علل‌ عادي‌ (وناشناخته‌) انجام‌ شود.
البته‌ با اختلافي‌ ساده‌ و آن‌ هم‌ آگاهي‌ ما از زمان‌ وقوع‌ آن‌ است‌، كه‌ البته‌ طريقه‌ حدوث‌ اين‌ اعجاز يا كيفيت‌ شكل‌گيري‌ را نمي‌توانيم‌ تصور كنيم‌ و همين‌ قدر كافي‌ است‌ كه‌ بدانيم‌ اين‌ معجزه‌ انجام‌ مي‌شود و آن‌ هم‌ معجزه‌اي‌ كه‌ از زمان‌ هبوط‌ حضرت‌ آدم‌(ع‌) تا كنون‌ سابقه‌ نداشته‌ است‌ و لذا محاسبات‌ ستاره‌شناسان‌ را برهم‌ مي‌زند.
احتمال‌ دوم‌: به‌ واسطة‌ ممانعت‌ جسمي‌ بزرگ‌ رخ‌ مي‌دهد.
ممكن‌ است‌ يكي‌ از اشياء سرگردان‌ در فضا (بنا بر گفته‌ دانشمندان‌) به‌ منظومة‌ شمسي‌ نزديك‌ شده‌ و با قرار گرفتن‌ در مقابل‌ خورشيد مانع‌ رسيدن‌ آفتاب‌ به‌ زمين‌ شود و كسوف‌ پس‌ از ده‌ روز پيش‌ بيايد و همين‌ شي‌ء در اواخر ماه‌ هم‌ كه‌ ماه‌ به‌ شكل‌ هلال‌ ديده‌ مي‌شود در برابر آن‌ قرار گيرد و بر حسب‌ سرعت‌ و حجم‌ آن‌ شي‌ء خسوف‌ كلي‌ يا جزيي‌ رخ‌ دهد. از جمله‌ نشانه‌هايي‌ كه‌ براي‌ ظهور ذكر شده‌ است‌ و بي‌ارتباط‌ با اين‌ بخش‌ از مطالب‌ نيست‌ اين‌ است‌ كه‌ نور خورشيد از زمان‌ طلوعش‌ تا 23 از روز ناپديد مي‌شود كه‌ اين‌ به‌ جهت‌ آن‌ است‌ كه‌ شي‌ء فضايي‌ بين‌ خورشيد و زمين‌ قرار گرفته‌ و به‌ مدت‌ 23 از طول‌ روز مانع‌ رسيدن‌ آفتاب‌ 4 به‌ زمين‌ مي‌شود كه‌ بالطبع‌ با كسوفي‌ كه‌ از يك‌ تا سه‌ ساعت‌ طول‌ مي‌كشد، متفاوت‌ است‌.
احتمال‌ سوم‌: به‌ جهت‌ تغييرات‌ دروني‌ خود خورشيد.
تعبير علمي‌ اين‌ مطلب‌ از اين‌ قرار است‌ كه‌ ممكن‌ است‌ انفجارهاي‌ عظيم‌ يا تغييرات‌ فيزيكي‌ خاصي‌ در خورشيد پديد آيد طوري‌ كه‌ مدت‌ مشخصي‌
اشعه‌ خورشيد به‌ اطراف‌ پراكنده‌ نگردد و يا اينكه‌ انفجارهاي‌ پشت‌ سر هم‌ ماه‌ رمضان‌ در خورشيد، كسوف‌ اواسط‌ ماه‌ را به‌ دنبال‌ داشته‌ باشد و در آخر ماه‌ كه‌ از ماه‌ هلالي‌ بيش‌ پيدا نيست‌، خسوف‌ را؛ كه‌ اين‌ احتمال‌ نزديك‌ترين‌ و جدي‌ترين‌ احتمالات‌ است‌ خصوصاً اگر اين‌ دو را به‌ آيات‌ و نشانه‌هايي‌ كه‌ از آسمان‌ است‌ و در بحث‌ حوادث‌ ماه‌ رجب‌ به‌ آنها پرداختيم‌، ضميمه‌ كنيم‌، مي‌توان‌ آنها را هم‌ با اين‌ احتمال‌ توجيه‌ كرد: توقف‌ خورشيد در زمان‌ سفياني‌ ممكن‌ است‌ كه‌ ناشي‌ از انفجاري‌ قوي‌ در خورشيد باشد كه‌ مانع‌ حركت‌ كردن‌ خورشيد شود يا حركت‌ آرامي‌ كه‌ مانند بازگشت‌ عمل‌ آن‌ براي‌ مدت‌ دو يا سه‌ ساعت‌ باشد يا ظاهر شدن‌ بدني‌ نمايان‌ در قرص‌ خورشيد (از جمله‌ حوادث‌ ماه‌ رجب‌) هم‌ ممكن‌ است‌ ناشي‌ از انفجاري‌ قوي‌ در خورشيد باشد كه‌ وقتي‌ در سطح‌ خورشيد گسترش‌ يابد به‌ شكل‌ سينه‌ و صورت‌ انسان‌ به‌ نظر برسد. دانشمندان‌ متأخر به‌ حدوث‌ چنين‌ جرياني‌ در خورشيد كه‌ در حديث‌ هم‌ مي‌توان‌ تأكيد بر چنين‌ مطلبي‌ را يافت‌ اشاره‌ كرده‌اند. اميرالمؤمنين‌(ع‌) طي‌ حديثي‌ طولاني‌ پس‌ از ذكر صيحه‌ و نداي‌ آسماني‌ ماه‌ رمضان‌ (در بيست‌ و سوم‌ ماه‌) مي‌فرمايند:
از فرداي‌ آن‌، هنگام‌ ظهر خورشيد رنگارنگ‌ و سپس‌ زرد شده‌ و در نهايت‌ سياه‌ و تاريك‌ مي‌شود. 5
تاريكي‌ خورشيد خود دليل‌ روشني‌ است‌ براي‌ وقوع‌ خسوف‌ ماه‌ در روز (بيست‌ و پنجم‌ آن‌ ماه‌ رمضان‌)
و شايد اين‌ تفسير بهترين‌ تفسير علمي‌ و نزديك‌ترين‌ احتمال‌ به‌ واقعيت‌ باشد كه‌ احدي‌ پيش‌ از اين‌ بدان‌ اشاره‌ نكرده‌ است‌ و پس‌ از تفكر جدي‌ و عميق‌ در باب‌ نشانه‌هاي‌ ظهور و آيات‌ آسماني‌ كه‌ الزاماً نبايد اين‌ حوادث‌ معجزه‌ باشند، حاصل‌ شده‌ است‌. 6

2 - نداى آسمانى صيحه
اين نشانه يكى از پنج مورد نشانه حتمى ظهور است.
»صيحه« به صدا و ندا اطلاق مى‏شود و در اينجا منظور ندايى است كه شب بيست و سوم ماه رمضان كه همان شب قدر است از آسمان شنيده مى‏شود. هر جمعيتى آن را به زبان خويش مى‏شنود و از آن حيران و سرگردان مى‏گردد؛ از شنيدن اين ندا خوابيده بيدار مى‏شود؛ ايستاده مى‏نشيند؛ نشسته بر سر جاى خود ميخكوب مى‏شود نوعروسان از شدت ترس از خلوتگاه‏هاى خويش بيرون مى‏آيند. اين ندا از جبرئيل امين است، كه به زبانى رسا چنين اعلام مى‏كند:
»صبح نزديك شد7. بدانيد كه حق با مهدى(ع) و شيعيان اوست«.
پس از آن در بعدازظهر (نزديك مغرب) شيطان لعين در ميان زمين و آسمان ندا مى‏دهد كه: »آگاه باشيد كه حق با عثمان و شيعيان اوست«. ظاهراً مراد از »عثمان«، »عثمان بن عنبسه« يا همان سفيانى است.
ابوحمزه مى‏گويد: از امام باقر(ع) پرسيدم: آيا شورش سفيانى از علايم حتمى ظهور است؟ حضرت فرمودند: آرى ندا هم حتمى است... از حضرت پرسيدم: اين ندا چگونه خواهد بود؟ فرمودند:
يك منادى اول روز ندا مى‏دهد كه حق با آل على(ع) و شيعيان اوست و در انتهاى روز شيطان ندا مى‏دهد كه حق با عثمان و شيعيان اوست و در اين زمان ياوه‏گويان (باطل‏گرايان) دچار ترديد مى‏شوند.8
دليل برخاستن اين صداى آسمانى از اين قرار است:
الف) توجه دادن مردم به نزديكى ظهور؛
ب) به وجود آوردن آمادگى درونى در ميان مؤمنان مخلص.
توجه به زمان وقوع اين نشانه؛ يعنى با فضيلت‏ترين ماه و شب سال - كه اقبال و رويكرد دينى مسلمانان به حد اعلاى خود مى‏رسد - اهميت آن را ثابت مى‏كند.
ابوبصير از امام باقر(ع) چنين روايت مى‏كند:
صيحه حتماً در ماه رمضان، خواهد بود؛ چرا كه ماه رمضان ماه خداوند است و آن هم نداى جبرئيل است براى خلق.
سپس فرمودند:
منادى از آسمان به نام قائم(ع) ندا سر مى‏دهد و از مشرق تا مغرب صدايش را مى‏شنوند. از ترس آن صدا هيچ خوابيده‏اى نمى‏ماند؛ مگر اينكه بيدار مى‏شود و ايستادگان همگى مى‏نشينند و نشستگان هم بر دو پاى خويش برمى‏خيزند. خداوند بيامرزد هر كه از اين صدا عبرت بگيرد. صدا، صداى جبرئيل روح‏الامين است كه در شب جمعه بيست و سوم ماه رمضان بر خواهد خاست. پس از آن شكايتى نداشته باشيد و گوش فرا دهيد و اطاعت كنيد. در انتهاى روز صداى ابليس ملعون (شنيده مى‏شود) كه ندإ؛ مى‏دهد آگاه باشيد كه فلانى مظلومانه كشته شد تا مردم را به شك بيندازد و آنها را مبتلا به فتنه كند. چقدر شك‏كنندگان متحير در آن روز زيادند كه در آتش افكنده شده‏اند. وقتى صدا را در ماه رمضان شنيديد از آن شكايت نكنيد كه آن صداى جبرئيل است و نشانه آن اين است كه به نام قائم و پدرش(ع) ندا مى‏دهد. به طورى كه حتى دوشيزگان در خلوتگاه‏هايشان در خانه آن را مى‏شنوند و پدر و برادر خويش را براى خروج (و قيام) تشويق مى‏كنند.
و فرمودند:
به ناچار اين دو صدا بايد پيش از قيام قائم(ع) باشد: صدايى از آسمان كه صداى جبرئيل است و به نام صاحب اين امر و نام پدرش و صدايى كه از زمين شنيده مى‏شود و آن صداى ابليس است كه به نام فلانى ندا مى‏دهد كه مظلومانه كشته شد ولى با آن به دنبال فتنه است. پس شما نداى اول را اجابت و اطاعت كند و از دومى و از اينكه به فتنه‏اش افكنده شويد، بپرهيزيد.
سپس پس از بيان بخش زيادى از حديث فرمودند:
وقتى كه بنى‏فلان در ميان آنها اختلاف افتاد؛ در آن زمان چشم انتظار فرج باشيد و فرج شما تنها در اختلاف بنى‏فلان است. پس وقتى دچار اختلاف شدند منتظر صيحه در ماه رمضان باشيد و (پس از آن) قيام قائم(ع) كه خداوند هر چه را بخواهد به انجام مى‏رساند.9
عبداللَّه بن سنان مى‏گويد: نزد امام صادق(ع) بودم كه شنيدم مردى از ديار هَمدان به حضرت عرض كرد: عامه (اهل سنت) ما را سرزنش مى‏كنند و مى‏گويند شما گمان مى‏كنيد كه منادى از آسمان به نام صاحب اين امر ندا درمى‏دهد. حضرت كه تكيه داده بودند خشمگين شدند، جلوتر آمدند و نشستند. سپس فرمودند:
آن را از من روايت نكنيد و از پدرم روايت كنيد كه ديگر هيچ عيبى براى شما نخواهد داشت. شهادت مى‏دهم كه از پدرم(ع) شنيدم كه مى‏فرمودند: واللَّه! اين مطلب در قرآن به وضوح بيان شده است آنجا كه مى‏گويد:
إن نَشاء نفنَزّفل عَلَيهفم مفنَ السَماءف آيةً فَظَلَّت أعناقفهم لَها خاضفعينَ.10
اگر بخواهيم از آسمان معجزه‏اى بر ايشان مى‏فرستيم كه گردن‏هايشان را براى هميشه به زير افكنند.
آن روز در زمين احدى باقى نمى‏ماند كه به عنوان خضوع گردنش را كج نكرده باشد. اهل زمين ايمان مى‏آورند، آن زمان كه اين صدا را از آسمان بشنوند كه: »آگاه باشيد حق در ميان على‏بن ابى‏طالب(ع) و شيعيان اوست«.
سپس فرمودند:
فرداى آن روز شيطان در هوا بالا مى‏رود به طورى كه از زمين متوارى گشته و دور مى‏شود و در پس آن ندا مى‏دهد كه بدانيد حق در عثمان بن عفان و پيروان اوست. او مظلومانه كشته شد (بياييد) و قصاص خونش را طلب كنيد.
حضرت ادامه دادند:
خداوند آنها را كه ايمان آورده‏اند؛ با اقرار (هميشه به يك شكل) پابرجا و ثابت قدم مى‏كند و اين همان نداى اول است. آنها هم كه در دل‏هايشان مرض است آن روز به شك مى‏افتند كه اين مرض واللَّه، عداوت اهل‏بيت(ع) است. بنابراين در آن زمان از ما بيزارى مى‏جويند در عين حال كه به ما متمايل مى‏شوند؛ مى‏گويند آن صداى اول جادويى از سحرهاى اهل بيت(ع) بود سپس امام صادق(ع) اين آيه را تلاوت كردند كه:
وَ إن يَرَوا آيةً يفعرفضفوا وَ يَقولفوا سفحرٌ مفستَمَرٌ.11
اگر آنها معجزه‏اى را مشاهده كنند از آن روى گردانده، مى‏گويند اين همان جادوى هميشگى (آنها) است.12
زرارة بن اعين از امام صادق(ع) روايت كرده كه فرمودند:
منادى از آسمان ندا مى‏دهد كه: »فلانى فرمانرواست« و منادى (ديگرى) هم ندا مى‏دهد كه: »همانا على و شيعيان او رستگارند«.
پرسيدم: چه كسى پس از اين با مهدى(ع) مى‏جنگد؟ فرمودند:
مردى از بنى‏اميه كه شيطان ندا مى‏دهد همانا فلانى و پيروان او رستگار مى‏شوند.
گفتم: پس چه كسانى راستگو را از دروغگو تشخيص مى‏دهد؟ فرمودند:
آنها كه احاديث ما را روايت مى‏كنند و پيش از وقوع اين اتفاقات مى‏گويند چنين مى‏شود و مى‏دانند كه آنها راستگويند و حق دارند.13
اين ندا مصداق اين آيه است كه:
أفَمَن يَهدى إلَى الحَقّ أحَقف أن يفتَّبَع أمَّن لا يَهفدّى إلاّ أن يفهدى فَما لَكفم كَيفَ تَحكفمونَ.14
آيا آنكه به سوى حقيقت هدايت مى‏كند شايسته‏تر است كه تبعيت شود يا آنكه هدايت نمى‏پذيرد جز آنكه هدايت شود؛ شما را چه مى‏شود، چگونه قضاوت مى‏كنيد؟
لذا اين ندا و صيحه آسمانى (صداى جبرئيل) مانند پيشامد بزرگ غير منتظره‏اى است كه جنبه‏اى اعجازى دارد و در دل دشمنان خدا ترس و هراس مى‏افكند و بشارت بزرگى براى مؤمنان است كه از نزديكى ظهور حكايت مى‏كند و اين مصداق آيه‏اى از قرآن كريم است كه مى‏گويد:
افن نَشَاء نفنَزّفل عَلَيهفم مفن السَماء آيةً فَظَّلت اَعناقفهفم لَها خاضفعين.15
و آيه ديگرى كه مى‏گويد:
وَ استَمع يَوم يفنادى المفنادى مفن مَكانف قَريبف يَومَ يَسمَعفونَ الصَّيَحَةَ بفالحَقّف ذلفكَ يَومف الخفروجف16.
و آن روزى كه منادى از جايى نزديك ندا مى‏دهد، گوش فرا ده. آنها زمانى كه صيحه را به حق بشنوند آن روز زمان خروج است.
وظايف مؤمنان در هنگام پيشامد اين صيحه:
در احاديث اهل بيت(ع) در اين زمينه چنين آمده است:
الف) پس از شكر و ستايش خداوند: به جا آوردن نماز صبح جمعه مورد بحثمان، به خانه‏هايتان برويد و درها را قفل كنيد و دريچه‏ها و روزنه‏ها را ببنديد و خودتان را در ميان چيزى بپوشانيد و گوش‏هايتان را بگيريد (در حديث آمده است كه از آثار اين صيحه اين است از شدت و قوت اين صدا 70/000 نفر كر و 70/000 نفر لال مى‏شوند)، هرگاه صدا را شنيديد پس به سجده بيفتيد و بگوييد:
سبحان ربنّا القدّوس.
پروردگار مقدس ما منزه است
هر كه چنين كند نجات مى‏يابد و هر كه از اين عمل روى گرداند هلاك مى‏شود.17
اين از جمله مواردى است كه هر كس خداوند متعال بر آن توفيقش داد تا نعمت درك آن عهد مبارك را با ظهور حضرت مهدى(ع) بيابد، واجب است بر آن شكرگزار باشد.
ب) انبار كردن غذاى يكسال خود و خانواده‏اش: امام باقر(ع) فرمودند:
نشانه حادثه‏ها در ماه رمضان، نشانه‏اى است در آسمان كه مردم پس از آن دچار اختلاف مى‏شوند. هرگاه آن را درك كردى غذايت را بيشتر كن.18
پس از شنيده شدن نداى آسمانى ميان مردم اختلاف، جنگ و فتنه (نبرد قرقيسيا) پديد آمده و به دنبال آن قحطى و گرانى خوراكى‏ها پيش مى‏آيد و از اين رو ائمه(ع) به شيعيان مؤمن خويش و مسلمانان سفارش كرده‏اند كه غذا و نيازمنديهاى خود و خانواده‏هايشان را براى مدت يك سال ذخيره كنند. شما را به خدا، ببينيد چقدر اين امامان بزرگوار(ع) تيزبين بوده‏اند و به چه ميزان به شيعيان و دوستداران خويش محبت مى‏ورزيده‏اند. ما در طول سال‏هاى عمر خود چگونه به اين محبت‏هاى ايشان جواب داده‏ايم و چقدر در صدد جبران محبت‏هايشان بوده‏ايم؟ آرى! هر كس كه به آنها عشق ورزيده و با آنها ارتباط دارد؛ مى‏تواند به محبت ايشان نسبت به خود مباهات و افتخار كند.

3 - بيعت كردن 30/000 نفر از قبيله بنى‏كلب با سفيانى
سفيانى در ماه رجب شورش كرده و به مبارزات نظامى و سياسى و جنگ‏هاى خويش جامه عمل مى‏پوشاند و محدوده نفوذ خويش را گسترش مى‏دهد و در اين زمان ديگران هم به او پيوسته و مجموعه‏ها و قبايل غير دينى به دنبال او راه مى‏افتند. پيامبراكرم(ص) در اين رابطه فرمودند:
سفيانى با 360 سوار شورش مى‏كند تا اينكه به دمشق مى‏رسد و در ماه رمضان هم 20/000 نفر از قبيله بنى‏كَلَب با او بيعت مى‏كنند.19
قبيله بنى‏كَلَب، عمو زادگان سفيانى؛ يعنى همان قبايل دروز14 مى‏باشند كه در آينده او را همراهى مى‏كنند. اين قبيله در عصر معاويه نصرانى بودند و معاويه از آنها با مادر يزيد (عليهم‏اللعنة) قاتل سيدالشهدا(ع) ازدواج كرد. بنابراين، سفيانى از اولاد يزيد بن معاوية بن ابى‏سفيان (عليهم‏اللعنة) مى‏باشد. پيروان اين آيين در منطقه رمله (در بيابان برهوت شرقى فلسطين و غربى اردن و جنوب غربى سوريه دمشق) تا چند كيلومتر در اطراف آن سكنى گزيده‏اند.

-----------------------------------
پي نوشت‌ها:
1 . الارشاد، شيخ‌ مفيد، ج‌2، ص‌374؛ الغيبة‌، نعماني‌، ص‌181، اعلام‌الوري‌، ص‌429؛ الغيبة‌ شيخ‌ طوسي‌، ص‌270، بشارة‌الاسلام‌، ص‌96؛ يوم‌الخلاص‌، ص‌516؛ تاريخ‌ مابعدالظهور، ص‌118.
2 . الغيبة‌، نعماني‌، ص‌182؛ بشارة‌الاسلام‌، ص‌97؛ تاريخ‌ الغيبة‌الكبري‌، ص‌479؛ يوم‌الخلاص‌، ص‌517.
3 . به‌ زودي‌ در همين‌ مجموعه‌ به‌ مسأله‌ بدأ خواهيم‌ پرداخت‌.
4 . الممهدون‌ للمهدي‌(ع‌)، ص‌37.
5 . بحارالانوار، ج‌52، ص‌275؛ بشارة‌الاسلام‌، صص‌59 و 70.
6. البته‌ بايد توجه‌ داشته‌ باشيم‌ كه‌ خود مؤلّف‌ در نهايت‌ آن‌ را احتمال‌ مي‌شمرد و هر چند هم‌ كه‌ احتمال‌ قوي‌ باشد باز يقين‌آور نيست‌ بدين‌ معنا كه‌ الزاماً نبايد چنين‌ باشد و امكان‌ معجزه‌ بودن‌ اين‌ جريانات‌ خالي‌ از وجه‌ نيست‌؛ چرا كه‌ اگر بنا بود به‌ هر حال‌ اين‌ مطالب‌ به‌ زودي‌ تفسير علمي‌ آنها توسط‌ دانشمندان‌ آن‌ عصر بيان‌ شود كه‌ ديگر تعبير كردن‌ از آن‌ به‌ آيه‌ (قرآن‌ از معجزه‌ به‌ آيه‌ تعبير ياد مي‌كند) چندان‌ موجه‌ نمي‌باشد و مردم‌ با اتكاء به‌ گفته‌ دانشمندان‌ هيجان‌ خود را نسبت‌ به‌ اين‌ جريان‌ از دست‌ داده‌ و مسلمانان‌ هم‌ به‌ عنوان‌ يك‌ حادثه‌ دهشتناك‌ نماز آياتي‌ خوانده‌ و از آن‌ روي‌ مي‌گردانند و اين‌ با آنچه‌ در ابتداي‌ سخن‌ دربارة‌ دو دليل‌ حدوث‌ اين‌ دو حادثه‌ گفته‌ شد متناقض‌ است‌. به‌ طور خلاصه‌ بايد گفت‌ اگر بنا بود كه‌ اين‌ جريان‌ فوراً تفسير علمي‌ آن‌ بيان‌ شود نخواهد توانست‌ آيه‌ يا علامتي‌ براي‌ ظهور شمرده‌ شود يا حداقل‌ در احاديث‌ ديگر لازم‌ نبود اين‌ همه‌ روي‌ آنها تكيه‌ شود و گذرا به‌ آن‌ اشاره‌اي‌ مي‌كردند. واللهعالم‌ (مترجم‌).
7 . بحارالانوار، ج52، ص274.
8 . الارشاد شيخ مفيد، ج2، ص371؛ الغيبة، شيخ طوسى، ص266؛ اعلام‏الورى، ص429.
9 . الغيبة، نعمانى، ص170، بحارالانوار، ج52، ص231؛ النجم الثاقب، ج1، ص126، تاريخ مابعدالظهور، ص125.
10 . سوره شعراء (26)، آيه4.
11 . سوره قمر (54)، آيه2.
12 . الغيبة، نعمانى، ص173، بحارالانوار، ج52، ص292.
13 . الغيبة،نعمانى، ص176، بحارالانوار، ج52، ص295.
14 . سوره يونس (10)، آيه35.
15 . سوره شعراء (26)، آيه4.
16. سوره ق (50)، آيه42 و 41.
17. يوم‏الخلاص، ص1542.
18. يوم‏الخلاص، ص542.
19. يوم‏الخلاص، ص671، بيان‏الائمه، ج2، ص586.
120. طريقه دروزيه، طريقتى است دينى، فلسفى، اخلاقى و اجتماعى در سوريه و لبنان. اين طايفه منسوبند به »دَرَزَىّ« كه وى بعدها از اعتقاد خويش برگشت. عنوان اصلى اين طريقت موحدون است كه اساس عقيده‏شان بر حلول و تناسخ روح است. لغتنامه الرائد، ج1، ص787. [م.]