تبیان، دستیار زندگی

 قلعه ماچوپیچو، یکی از مهم‌ترین آثار به جامانده از تمدن باستانی اینکا در کشور پرو که بر فراز کوهی با ارتفاع 2350 متر از سطح دریا ساخته شده‌است، از سال 1983 در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده‌است. قلعه ماچوپیچو در سال 1440 میلادی ساخته شده‌است و این قلعه و محوطه اطرافش تا سال 1532، یعنی سال فتح پرو توسط کریستف کلمب و نیروهای اسپانیایی، مسکونی بوده‌است.

بر اساس شواهد باستان‌شناسی، ماچوپیچو شهری معمولی نبوده و از آن به عنوان خلوت‌گاهی برای گذران اوقات فراغت بزرگان اینکا استفاده می‌شده‌است. این محوطه باستانی از یک قصر بزرگ، چندین معبد که در اطراف حیاط قصر برای خدایان اینکا ساخته شده و حدود 150 خانه برای خدمت‌گذاران تشکیل شده‌است.

تخمین زده می‌شود که حداکثر 750 نفر قادر به سکونت هم‌زمان در این شهر که در حدود 5 کیلومتر مربع وسعت دارد، بوده‌اند و به احتمال زیاد در فصل‌های بارانی که سفرهای بزرگان اینکا به ماچوپیچو قطع می‌شده‌است، جمعیت شهر بسیار کمتر از این تعداد می‌شده‌است.

اینکاها این محوطه را به خاطر موقعیت جغرافیایی و زمین‌شناختی استثنایی‌اش برای ساخت ماچوپیچو انتخاب کرده‌اند. بر اساس اعتقاد اینکاها، شبح سلسله جبالی که در پشت ماچوپیچو به چشم می‌خورد، نمایانگر چهره اینکا است که سر به آسمان برداشته است.

اینکاها اعتقاد داشتند که سنگ‌ها و صخره‌های استوار زمین نباید از سرجای‌شان خارج یا قطعه‌قطعه شوند و به همین خاطر کل بناهای ماچوپیچو را با قطعه سنگ‌هایی ساختند که به صورت منفرد در کوهستان پیدا می‌کردند. در ساخت بسیاری از عمارت‌های ماچوپیچو از هیچ نوع ملاطی استفاده نشده‌است و معماران اینکا با محاسبات دقیق و برش ظریف سنگ‌ها، موفق به ساخت دیوارهای عظیمی شده‌اند که درز میان سنگ‌هایش کمتر از یک میلی‌متر است.

دیگر ویژگی منحصر به فرد معماری ماچوپیچو، یکپارچگی و ترکیب عناصر معماری با ویژگی‌های محیطی است، چنان که معماران اینکا از بسیاری از دیواره‌ها و تخته‌سنگ‌های موجود در محوطه برای ساخت قسمت‌های مختلف ماچوپیچو استفاده کرده‌اند. مجموعه ماچوپیچو را می‌توان به سه بخش کشاورزی، مسکونی و مذهبی تقسیم کرد. ورودی اصلی این قلعه در قسمت جنوب غربی آن و در انتهای جاده‌ای موسوم به « مسیر اینکا » قرار داشته است.

اما ورودی فعلی که در جنوب شرقی این محوطه قرار دارد، به محوطه‌های کشاورزی ماچوپیچو منتهی می‌شود. در بخش‌های کشاورزی ماچوپیچو که از مزارع پلکانی و کانال‌های آبیاری تشکیل شده‌است، اینکاها محصولاتی چون سیب‌زمینی و ذرت می‌کاشته‌اند که با توجه به دورافتادگی این قلعه از دیگر نقاط امپراتوری اینکا، نقش مهمی در تأمین آذوقه ساکنانش داشته‌است.

بخش مسکونی ماچوپیچو که با دیواری از بخش کشاورزی آن جدا شده‌است، از خانه‌هایی با بام‌های شیب‌دار پوشالی و درهای ذوزنقه‌ای شکل تشکیل شده‌است. بعضی از این خانه‌ها دو طبقه هستند که احتمالاً دسترسی به طبقه دوم آن‌ها به کمک نردبان‌های طنابی میسر می‌شده‌است، چرا که در ارتفاعی که ماچوپیچو ساخته شده‌است درخت چندانی برای ساخت نردبان وجود ندارد.

‌بخش مسکونی ماچوپیچو با میدان بزرگی از بخش مذهبی آن جدا می‌شود. این بخش باشکوه‌ترین جلوه‌های هنر و معماری اینکاها را در خود جای داده که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به «معبد بزرگ مرکزی»، «معبد سه پنجره»، «معبد خورشید» و آرامگاه‌های سلطنتی تشکیل شده‌است.

در این بخش همچنین قطعه سنگی موسوم به «سنگ اینتیهواتانا» وجود دارد(عکس زیر) که اطلاعات باارزشی درباره دانش نجوم و ستاره‌شناسی اینکاها در اختیار کارشناسان گذاشته است. این سنگ به طور دقیق نقاط اعتدال پاییزی و بهاری (زمانی که روز و شب طول یکسانی پیدا می‌کنند) و دیگر پدیده‌های نجومی را نشان می‌داده‌است.

شیوه کارکرد این سنگ که بر فراز ستونی قرار دارد به این ترتیب است که در ظهر روز 21 مارس (اعتدال بهاری) و 21 سپتامبر (اعتدال پاییزی) خورشید درست بر فراز ستون و روی سنگ اینتیهواتانا قرار می‌گرفته است، به طوری که سنگ و ستون هیچ سایه‌ای تشکیل نمی‌داده‌اند.

کشف ماچوپیچو

از آن جا که تنها گروه کوچکی از بزرگان اینکا از وجود ماچوپیچو اطلاع داشتند و در اسناد و مدارک به جا مانده از اینکاها هم نامی از این شهر به میان نیامده ‌است، فاتحان اسپانیایی هیچ‌گاه به وجود این قلعه که به صورت منفرد بر فراز کوه‌های آند ساخته شده‌است و 70 کیلومتر با نزدیک‌ترین شهر، یعنی شهر کوسکو فاصله دارد، پی نبردند.

به همین خاطر تا سال 1911 هیچ کس از وجود ماچوپیچو اطلاع نداشت. در این سال هیرام بینگهام، کاشف آمریکایی و استاد تاریخ دانشگاه ییل که مشغول مطالعه جاده‌های قدیمی به جا مانده از اینکاها در منطقه بود، به طور اتفاقی و با راهنمایی یکی از سرخپوستان بومی، ماچوپیچو را کشف کرد. بینگهام پس از کشف ماچوپیچو چند بار دیگر به آن سفر کرد و تا سال 1915 در این محوطه به حفاری و مطالعات باستان‌شناسی پرداخت.

بینگهام چندین کتاب و مقاله در مورد ماچوپیچو نوشت که کتاب مشهورش با عنوان « شهر گمشده اینکاها » تا مدت‌ها در فهرست کتاب‌های پرفروش قرار داشت. اما شهرت ماچوپیچو هنگامی عالم‌گیر شد که مجله نشنال جئوگرافیک کل شماره آوریل 1913 خود را به معرفی این محوطه باستانی اختصاص داد.

ماچوپیچو در دوران معاصر

در سال 1981، دولت پرو بیش از 32 هزار هکتار از زمین‌های اطراف ماچوپیچو را به عنوان منطقه حفاظت شده تاریخی اعلام کرد. این محوطه علاوه بر ارزش‌های تاریخی و فرهنگی، گونه‌های گیاهی و جانوری متنوعی، از جمله چندین گونه کمیاب از خانواده ارکیده را در خود جای داده‌است.

در حال حاضر، به رغم راه صعب‌العبور و دورافتادگی نسبی ماچوپیچو، سالانه در حدود 700 هزار توریست از این محوطه باستانی دیدن می‌کنند. اما فشار ناشی از بازدید این تعداد جهانگرد از ماچوپیچو، باعث شده‌است تا آسیب‌های جبران‌ناپذیری به این محوطه وارد شود.

روزانه هزاران گردشگر از پله‌های این شهر بالا و پایین می‌روند، در نقاط مختلف آن می‌نشینند و تفریح می‌کنند و ناخواسته آسیب بسیاری به این شهر باستانی می‌زنند، به شکلی که سرعت متخصصان مرمت همیشه کمتر از سرعت تخریب بناها است. یونسکو سال گذشته به دولت پرو هشدار داد که در صورت عدم اتخاذ تدابیری جهت حفاظت از ماچوپیچو در برابر گردشگران، این قلعه را در فهرست میراث جهانی در خطر قرار می‌دهد.

اما دولت پرو با عکس‌العمل مناسب و تدوین یک طرح جامع 10 ساله برای حفاظت از ماچوپیچو از این اقدام تنبیهی یونسکو جلوگیری کرد. هدف از این طرح حفظ ماچوپیچو و مجموعه‌ای از مسیرهای دشوار اینکاست که بسیاری از گردشگران برای رفتن به شهر از آن استفاده می‌کنند. در این برنامه افزایش بهای بلیت ورودی برای گردشگران خارجی، محدودیت تعداد 2500 گردشگر در روز و حفاظت از آثار باستانی، حیات وحش و پوشش گیاهی منطقه پیش‌بینی شده‌است.