تبیان، دستیار زندگی

 پس از آن كه عمرسعد همراه سپاهش، كربلا را به مقصد كوفه ترك كرد، قبیلة بنی‎اسد كه ساكن قریه غاضِریّه بودند، پس از یك روز از شهادت امام و یاران باوفایش(1)،‎ به كربلا آمده و بر بدن امام† و یارانش نماز گذاردند(2) و آنان را دفن كردند. تفصیل دفن شهدا را چنین آورده‌اند:

چون عمرسعد (از كربلا) رفت، قومی از بنی‎اسد كه در غاضِریّه ساكن بودند، به سوی امام حسین† و یارانش آمده و بر آنان نماز خوانده و پیکر پاک امام حسین† را همان جایی كه اكنون قبرش است، دفن كردند. پسرش علی بن‌الحسین (حضرت علی‌اكبر) را پایین پای او به خاك سپردند.* برای شهدای اهل‌بیت و اصحاب امام† كه در اطراف او افتاده بودند، گودالی را كنده و همه را جمع كرده و با هم در آن دفن كردند. عباس بن‌علی† را در جایی كه كشته شده بود، سر راه غاضِریّه همان جایی كه اكنون قبرش است، دفن كردند.(3) عمادالدّین طبری می‌گوید: بنی‎اسد بر قبایل عرب افتخار می‎كردند كه ما بر حسین نماز خواندیم و او و یارانش را به خاك سپردیم.(4)

سبط ابن‌جوزی (عالم و نویسنده معروف اهل سنت) می‎نویسد: [هنگام دفن امام] مشاهده كردند كه آثار سیاهی بر پشت امام† هست. از علّت آن پرسیدند، گفته شد: (علّت این سیاهی از آن روست كه) حضرت، شب‎ها بر پشتش طعام برای فقرای مدینه حمل می‎كرد.(5)

شیخ مفید (فقیه, متفکر, دانشمند و نویسنده بزرگ جهان تشیع) پس از اشاره به تفصیلی که ذکر شد، می‎افزاید:

همگی آنان [شهدا] در پایین پای امام حسین† دفن هستند. برای آنان گودالی کنده شد و همه را در آن دفن کرده وبر آنان خاک ریختند، جز عباس بن‌علی† که او را در قتلگاهش بر روی بلندی بر سر راه غاضِریّه دفن کردند و قبر او آشکار است. برای قبرهای برادران و خاندانش كه نامشان را بردیم، هیچ نشانه‎ای نیست... گفته می‎شود كه مدفن علی بن‌الحسین نزدیك‎تر به مدفن [امام] حسین† است. امّا یاران حسین† كه با وی كشته شدند، در اطراف آن حضرت دفن شدند و قبرهای آنان به تحقیق و تفصیل معلوم نیست، جز آن كه تردیدی نیست كه حائر،* آنان را در بردارد.(6)

از برخی گزارش‎ها استفاده می‎شود كه هنگام دفن، بدن مطهّر امام† بر بوریایی قرار داده شده است. چنان كه وقتی ابراهیم دیزج در عصر متوكّل مأمور ویران كردن قبر مطهّر امام حسین† می‎شود، هنگام نبش قبر، بوریای تازه‌ای می‎بیند كه بدن مطهّر امام† بر روی آن قرار گرفته است.(7) این امر حاكی از آن است كه گویا بدن مطهّر امام† پس از تحمّل آن همه تیر، نیزه و ضربة شمشیر و در نهایت لگدمال شدن آن توسط اسبان لشكر عمرسعد، دیگر به صورت عادی، قابل حمل و دفن نبوده است.

نكتة دیگر در این باره آن است كه روایاتی داریم كه تصریح دارند بر اینکه امور غسل، كفن و دفن امام† را تنها امام† متكفّل می‎شود.(8) **بر این اساس، امام سجّاد مأمور دفن پدر بزرگوار خود بوده است. چنان كه علامة مجلسی پس از نقل گزارش شیخ مفید ـ که گذشت ـ، می‎نویسد:

به حسب ظاهر چنین بود، امّا در واقع، امام را به غیر از امام دفن نمی‎كند. حضرت امام زین‌العابدین† به اعجاز امامت آمد و جسد مطهّر آن حضرت و بلكه سایر شهدا را دفن كرد.(9) چنانکه در جریان شهادت امام رضا† که در طوس به شهادت رسید، امام جواد† به قدرت الهی از مدینه به طوس آمد و امور غسل و کفن امام را خود عهده‌دار شد.(10)

البته دربارة دفن سایر شهدا توسط امام سجّاد، سندی وجود ندارد. و چنانکه گذشت بنابر برخی از روایات، تنها دفن بدن امام حسین† توسط امام سجّاد†، صورت پذیرفته است.

پی نوشت:

1. تاریخ‌نامه طبری، ج4، ص 712

2. خوارزمی، مقتل‌الحسین، ج2، ص39، و نزدیك به این تعابیر: ابن‌نما، مُثیرالاحزان، ص85 و ابن‌طاووس، الملهوف‌علی‌قتلی‌الطفوف‌، ص190.

*. ابن‌قولویه قمی در آغاز زیارت حضرت علی اكبر، به این نكته اشاره كرده است. (كامل الزیارات، ص 415: ثم صر الی قبر علی بن الحسین فهو عند رِجْلَی الحسین بن علی...)

3. شیخ مفید، الارشاد، ج2، ص 114؛ طبرسی، إعلام الوری بأعلام الهدی، ص 246.

4. عمادالدّین طبری، کامل بهایی، ج2، ص287- 288.

5. تذكرة الخواص، ج2، 170؛ و قریب به این گزارش: ابن‌شهراشوب، مناقب‌آل ابی‌طالب، ج4، ص 73.

*. آن مقداری كه دیوار مشهد [حسینی] و مسجد، آن را احاطه كرده است. (ابن‌ادریس حلی، السرائر، ج1، ص342). جهت آگاهی بیشتر دربارة حائر، تاریخچه و حدّ آن، ر.ك: عبدالجواد كلیدار، تاریخ كربلاء و حائر الحسین؛ و فضل‌علی قزوینی، الامام الحسین†و اصحابه، ص 207 ـ 216.

6. الارشاد، ج2، ص 126.

7. شیخ طوسی، الامالی، ص 326، ح 653.

8. علی بن‌حسین مسعودی، اثبات الوصیة، ص 207 ـ 208؛ شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج2، ص 464 ـ 463، ح 883.

**. مرحوم صدوق در توجیه و تفسیر روایات مربوط به غسل امام توسط امام بعدی می‌نویسد: توسط ائمه† نهی شده است که امام را جز امام غسل دهد، امّا اگر کسی این کار را کرد، امامت امام بعدی باطل نمی‌شود و هرگز ائمه نفرموده‌اند که حتماً هر کس امام قبلی را غسل داد، او امام است. (عیون اخبار الرضا، ج1، ص97). برای آگاهی بیشتر در مسأله لزوم غسل و دفن امام به وسیلة امام بعدی، و سیر تاریخی این مسأله در میان متکلّمان و محدّثان بزرگ شیعه، رجوع شود به: دمع‌السجوم ترجمة نفس المهموم، مرحوم آیت‌الله میرزا ابوالحسن شعرانی، ص347 ـ 345.

9. جلاء العیون، ص380.

10. علی بن‌عیسی‌ اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، ج3، ص168.