تبیان، دستیار زندگی

غـیـبـت كـبـرى بـا درگذشت چهارمین سفیر امام زمان (عج) و بسته شدن باب مكاتبات و توقیعات آغاز شد.
از عـلى بـن مـحمّد سمرى آخرین سفیر حضرت ولى عصر(عج ) در روزهاى آخر عمرش خواستند تا جـانـشین خود را تعیین كند. وى گفت : (خدا مشیّتى دارد كه آن را انجام خواهد داد..(103)) آن گاه آخرین نامه اى را كه از ناحیه مقدّس ‍ آن حضرت در این زمینه رسیده بود، براى حاضران خواند:
به نام خداوند بخشنده مهربان . اى على بن محمّد سمرى ! خداوند پاداش برادرانت را در
سـوگ تـو افـزون كـنـد، تـو تـا شـش روز دیـگـر رحـلت خـواهـى كـرد؛ از ایـن رو به كارهایت رسـیـدگـى كـن و كـسـى را بـه جـانـشـیـنـى خـود بـر مـگـزیـن كـه غـیـبـت كامل فرا رسیده است . دیگر، تا زمانى كه خداى تبارك و تعالى بخواهد ظهورى نخواهد بود. و آن مدّتى بس دراز خواهد بود كه دلها را قساوت مى گیرد و زمین پر از ظلم و ستم خواهد شد. در این دوران در میان شیعیان من كسانى پیدا مى شوند كه ادعاى مشاهده خواهند نمود. آگاه باشید كه هر كس پیش از خروج سفیانى و وقوع صیحه ادعاى مشاهده كند، دروغگو و افترازننده است . و هیچ توان و قوه اى جز براى خداوند برتر و بزرگ نیست ..(104)
بـدیـن تـرتـیـب ، غـیـبـت كـبـرى آغـاز شـد و از آن تـاریـخ (نـیـمـه شـعـبـان سـال 329) تـا كـنـون كـه 1085 سال مى گذرد همچنان ادامه دارد تا زمانى كه موانع ظهور آن حضرت برطرف گردد.
مـا در ایـن درس ـ در حدّ گنجایش ـ مباحث زیر را مرور خواهیم كرد: نایبان امام عصر(عج ) در دوران غیبت كبرى، دوران حیرت و آزمایش ، انتظار فرج ، پایان غیبت .
 

نایبان امام عصر(عج ) در دوران غیبت كبرى
امـام عـصـر(عـج ) در دوران غیبت كبرى همچون دوران غیبت صغرى سفرا و نمایندگانى در میان امّت دارد. تـفـاوتـى كـه از ایـن جـهـت بـیـن دو دوران وجـود دارد، در خـاص و عـام بـودن نـمایندگان و چگونگى ارتباط آنان با آن حضرت است .
امـام زمـان (عـج ) در دوران غـیـبـت كـبـرى فـرد خـاصـى را به عنوان نایب خود تعیین نكرد، بلكه مـعـیـارهـایـى ارائه داد و از امـّت خـواسـت در مـشـكـلات دیـنـى و مسائل جارى خود به افراد واجد ملاكها و شرایط تعیین شده رجوع كنند.
امـام (ع ) ضـمن پاسخ به مسائلى كه توسط چهارمین سفیر آن حضرت در آخرین روزهاى حیاتش از مـحـضـر آن بـزرگـوار اسـتـفـسـار كـرده بـود، در مـورد حـوادث و مسائل جارى فرمود:
(اَمَّا الْحـَوادِثُ الْواقـِعـَةُ فـَارْجـِعـُوا فـیـهـا اِلى رُواةِ حَدیثِنا فَاِنَّهُمْ حُجَّتى عَلَیْكُمْ وَ اَنَا حُجَّةُ اللّهِ عَلَیْهِمْ.(105))
اما در مورد حوادث و پیشامدهایى كه رخ مى دهد، به راویان حدیث ما رجوع كنید، زیرا آنان حجت من بر شما هستند و من حجّت خدا بر آنان هستم .
امـام (ع ) در ایـن توقیع شریف (راویان حدیث ) را كه مصداق آن فقها و مجتهدان علوم دینى هستند، به عنوان (حجّت ) خود بر مردم معرفى كرد و بدین سان اركان فقاهت و مرجعیّت را در دوران غیبت كبرى استوار ساخت و ولایت و سرپرستى آنان را به ولایت خود گره زد.
پـیـش از امـام زمـان (عـج ) پـدر بـزرگـوارش امـام عـسـكـرى (ع ) بـه نقل از امام صادق (ع ) براى فقهایى كه عنوان نیابت حضرت ولىّ عصر(عج ) را دارند و مردم مى بایست بدانان رجوع كنند، معیارها و شرایطى بیان كرده است :
(اَمـّا مـَنْ كـانَ مـِنَ الْفـُقـَهـاءِ صائِنًا لِنَفْسِه ، حافِظًا لِدینِه ، مُخالِفًا عَلى هَواهُ مُطیعًا لِاَمْرِ مَوْلاهُ فَلِلْعَوامِ اَنْ یُقَلِّدُوهُ).(106)
آن كـس از فـقیهان كه از نفسش مراقبت و از دینش نگهبانى كند و مخالف هوا و هوس و مطیع فرمان مولایش باشد، بر مردم لازم است كه از وى پیروى كنند.
تـفـاوت دیـگـر در چـگـونـگـى ارتـبـاط آنـان بـا امـام زمـان (عـج ) اسـت . نـایبان خاص ، افتخار شـرفـیابى به حضور امام (ع ) را داشتند و مشكلات و خواسته هاى شیعیان را به صورت كتبى یـا شـفـاهـى به آن بزرگوار منتقل كرده ، پاسخ لازم را از امام مى گرفتند؛ ولى نایبان عام از چـنـین افتخارى بى بهره اند و آنچه آنان را با مولایشان مرتبط مى سازد، همان علقه و رابطه معنوى و ولایى است .
دوران حیرت و آزمایش امّت
فترت دوران غیبت كبرى از دشوارترین فترتهایى است كه تا كنون امّتى در ارتباط با فقدان و غـیـبـت پـیـشواى خود دیده است . پیش از این به غیبت موقت انبیا و جانشینان آنان از امت خود اشاره كردیم ، ولى غیبت هیچ یك از آنان چه از نظر دامنه و چه از نظر حسّاسیت زمانى و مشكلات و زمینه هـاى انـحـرافـى كـه در پیش روى امّت قرار داشت به پایه غیبت آخرین وصىّ پیامبر(ص ) نمى رسد.
حـضـرت مـوسـى بـا اعلام قبلى به منظور دریافت تورات ، سى روز از امت خود غایب شد، ولى هـنـگـامـى كـه از سـوى خـدا مـاءمـوریـت یـافـت غیبت خود را ده روز دیگر تمدید كند، امّت وى دچار انـحـراف و گـمـراهـى شـد و بـر اسـاس نـقـل تاریخ ، هفتاد هزار نفر آنان در برابر گوساله سامرى سجده كردند با آنكه هارون به عنوان جانشین موسى و نایب خاص او در میان آنان بود و ایـشان را از گرایش به سامرى و گوساله او برحذر داشت ؛.(107) در صورتى كه از آغـاز غـیـبت كبرى تا كنون دهها، بلكه صدها تن از منحرفان و سامرى مسلكان ادعاى مهدویت یا نـیـابـت از حـضـرت مـهـدى (عـج ) كـرده انـد كـه بـرخـى از آنـان مثل (حسین بن منصور حلّاج ) همچون سامرىّ، شعبده باز و داراى كارهاى خارق العاده بودند.
رسـول گـرامـى اسـلام و جـانـشینان آن حضرت از پیش ، این دشوارى و وضعیّت استثنایى را در پـیـش روى امـت خـود مـى دیـدنـد و بـا تـعبیرهاى گوناگون ، خطر آن را گوشزد مى كردند. در سخنى از پیامبر اكرم (ص ) چنین نقل شده است :
(تَكُونُ لَهُ غَیْبَةٌ وَ حَیْرَةٌ تَضِلُّ فیهَا الْاُمَمُ).(108)
براى او غیبت و (براى امّت ) حیرتى خواهد بود كه جمعیّتهاى زیادى در آن گمراه خواهند شد.
امیر مؤ منان (ع ) فرمود:
(یَكُونُ لِغَیْبَتِه حَیْرَةٌ یَضِلُّ فیها اَقْوامٌ وَ یَهْتَدُونَ آخَرُونَ).(109)
بـراى غیبت او حیرتى است كه گروههایى در آن گمراه مى شوند و گروههایى دیگر از پرتو هدایتش بهره مى گیرند.
امام باقر(ع ) مى فرماید:
(یَخْرُجُ بَعْدَ غَیْبَةٍ وَ حَیْرَةٍ لایَثْبُتُ فیها عَلى دینِه اِلا الُْمخْلِصُونَ الْمُباشِرُونَ لِرُوحِ الْیَقینِ، اَلَّذیـنَ اءَخـَذَ اللّهُ مـیـثـاقـَهـُمْ بـِوِلایـَتـِنـا وَ كـَتـَبَ فـى قـُلُوبـِهـِمُ الْایـمـانَ وَ اَیَّدَهـُمْ بـِرُوحـٍ مِنْهُ).(110)
بـعد از غیبت و حیرتى ظهور مى كند. در این فترت تنها افراد مخلصى كه همراه و برخوردار از روح یـقـیـن هستند، بر دین خود استوار مى مانند؛ كسانى كه خداوند از آنها درباره ولایت ما پیمان گـرفته و ایمان را در دلهاى آن نوشته و مستقر ساخته و آنان را با روحى از خود تاءیید كرده است .
ایـن روایـات از یـكسو خطر حیرت و سردرگمى امّت در دوران غیبت را كه متاءسفانه گریبانگیر بـیـشـتـر مردم مى شود گوشزد مى كند و از سوى دیگر، ثابت قدمان در راه ولایت آن حضرت را بـشـارت مـى دهـد كـه ایـمـان و اخـلاص در عـمق وجود آنان رسوخ پیدا كرده و ایشان از سوى خدا همواره مورد تاءیید هستند.
بـدیـهـى است مقام چنین مردمى كه نه پیامبرشان را دیده اند و نه امام زمانشان را ولى ـ برغم آن هـمـه راهـهاى انحرافى و دامهاى شیطانى كه در برابرشان گسترده شده ـ بدانان ایمان راسخ پـیـدا كرده و در راه ولایتشان استوار مانده اند، بمراتب بالاتر از مقام كسانى است كه محضر آن بـزرگـواران را درك كـرده و پـس از دیـدن مـعـجـزه یـا كـرامـتـى بـه ایـشـان گـرویـده انـد. رسول خدا(ص ) فرمود:
(اِنَّ اَعـْظـَمَ النـّاسِ یـَقـیـنًا قَوْمٌ یَكُونُونَ فى آخِرِ الزَّمانِ لَمْ یَلْحَقُوا النَّبِىَّ وَ حُجِبَ عَنْهُمُ الحُجَّةُ فَاَّمَنُوا بِسَوادٍ فى بَیاضٍ).(111)
والاترین مردم از نظر یقین ، قومى هستند در آخر الزمان كه پیامبر(ص ) را درك نكرده اند و حجّت خـدا از آنـان پـوشـیـده داشـتـه شـده است . آنان به (صرف دیدن ) مركّب سیاه روى كاغذ سفید، ایمان آورده اند.
در روایت دیگرى كه از رسول اكرم (ص ) نقل شده ، براى هر یك از آنان پاداشى پنجاه برابر پاداش یك فرد در زمان رسول خدا(ص ) منظور شده است :
(سَیَاءْتى قَوْمٌ مِنْ بَعْدِكُمْ الرَّجُلُ الْواحِدُ مِنْهُمْ لَهُ اَجْرُ خَمْسینَ مِنْكُمْ ...
قالُوا: یا رَسُولَ اللّهِ! نَحْنُ كُنّا مَعَكَ بِبَدْرٍ وَ حُنَیْنٍ وَ اُحُدٍ وَ نَزَلَ فینَا الْقُرْآنُ. فَقالَ: اِنَّكُمْ لَوْ تَحْمِلُوا لِما حَمَلُوا لَمْ تَصْبِرُوا صَبْرَهُمْ).(112)
پـس از شـمـا قـومـى خـواهـنـد آمد كه پاداش هر یك از آنان برابر پاداش پنجاه نفر از شماست . گفتند: اى رسول خدا! ما در نبردهاى بدر، حنین و احد در محضر شما شركت كردیم و قرآن در میان مـا نـازل شـد (چـگـونه آنان از ما برترند؟) فرمود: اگر آنچه برآنان روى خواهدداد، بر شما روى مى آورد، نمى توانستید چون آنان شكیبایى پیشه كنید.
امام خمینى رضوان اللّه علیه در وصیّت نامه سیاسى الهى اش در همین ارتباط مى فرماید:
(من با جراءت مدّعى هستم كه ملّت ایران و توده میلیونى آن در عصر حاضر بهتر از ملّت حجاز در عهد رسول اللّه (ص ) و كوفه و عراق در عهد امیرالمؤ منین و حسین بن على صلوات اللّه و سلامه عـلیـهـمـا مـى بـاشـنـد ... در صـورتـى كـه نـه در مـحـضـر مـبـارك رسول اكرم (ص ) هستند و نه در محضر امام معصوم صلوات الله علیه .)
 

انتظار فرج
از جـمـله تـكـلیـفـهاى مهمّ امت اسلامى در دوران غیبت كبرى ، انتظار فرج حضرت مهدى (عج ) است . حـقـیـقـت انـتـظـار فـرج در مـفـهـوم اسـلامـى خـود عـبـارت اسـت از آمـادگـى كـامـل و هـمـیـشـگى فرد منتظر براى تحقق بخشیدن حكومت اسلامى جهانى به رهبرى آخرین ذخیره الهى بر روى زمین . این آمادگى وقتى حاصل مى شود كه شخص منتظر علاوه بر بعد اعتقادى در بعد نفسانى و رفتارى نیز به اصلاح خود همّت گمارده باشد.
از نظر درونى و نفسانى به حدّى از آمادگى روحى و خودسازى و تزكیه نفس رسیده باشد كه در هـر لحـظـه آمـادگـى لبـیـك گویى به نداى آن حضرت را داشته باشد، بگونه اى كه هیچ وابستگى اى نتواند او را از پیوستن به سپاه حضرت مهدى (عج ) باز دارد.
از نـظـر رفـتـارى نـیـز در طـول زنـدگـى خـود بـه هـمـه وظـایـف فـردى و اجـتـمـاعـى خـویـش عمل كرده ، در تمامى زمینه ها الگوى یك انسان كامل باشد.
بدیهى است وصول به چنین مرتبه اى از كمال نفسانى و رفتارى كارى بس دشوار است و تنها انـسانهایى بدان دست مى یابند كه به تعبیر بعضى از روایات ، خداوند دلشان را به ایمان آزموده است ..(113)
انـتـظـار فـرج ، تبلور همه اصول اعتقادى و مسائل عملى اسلام است ؛ از یكتایى خدا گرفته تا رسالت پیامبر، امامت امامان معصوم و التزام عملى به تمامى احكام و دستورات اسلامى .
انـتـظـار فـرج ، انـتـظار ظهور امامى است كه جهان را پس از آنكه از ظلم و جور آكنده شده پر از عدل و داد مى كند.
انـتـظـار فـرج بـا چـنـین محتوایى ، سازنده و حركت زاست . از این رو، در میان عبادتهاى فردى و اجتماعى ، جایگاه ویژه اى دارد و در بیان رسول اكرم (ص ) برترین عبادت دانسته شده است :
(اَفْضَلُ الْعِبادَةِ اِنْتِظارُ الْفَرَجِ).(114)
برترین عبادت ، انتظار فرج است .
عـلّت آن شـایـد ایـن بـاشـد كـه انـتـظـار فـرج تـبـلور ولایـت اسـت ؛ ولایـتـى كـه صـحـّت هـمـه اعـمـال مـنـوط بـه آن اسـت و بـدون آن هـیـچ عـمـلى پـذیـرفـتـه نـیـسـت . از امـام صـادق (ع ) چـنین نقل شده است :
(اَفـْضـَلُ البِقاعِ مابَیْنَ الرُّكْنِ وَ الْمَقامِ، وَ لَوْ اَنَّ رَجُلاً عَمِرَ ما عَمِرَ نُوْحٌ فى قَوْمِه اَلْفَ سَنَةٍ اِلاّ خـَمـْسینَ عامًا، یَصُومُ النَّهارَ وَ یَقُومُ اللَّیْلَ فى ذلِكَ الْمَكانِ، ثُمَّ لَقىَ اللّهَ بِغَیْرِ وِلایَتِنا لَمْ یَنْفَعْهُ ذلِكَ شَیْئًا).(115)
بـرترین نقطه روى زمین بین ركن و مقام (ابراهیم ) است . اگر كسى به اندازه عمر نوح ـ یعنى 950 سـال ـ در مـیـان قـومـش زنـدگـى كـنـد و هـمـه ایـن مـدت را در مـكـان یـاد شـده بـه عـبـادت مشغول باشد، روزها را به روزه و شبها را به شب زنده دارى سپرى نماید، ولى بدون ولایت ما خدا را دیدار كند، این عبادتها سودى به وى نخواهد رساند.
 

پایان غیبت
آخرین مساءله اى كه در بحث غیبت كبرى لازم است بدان اشاره كنیم ، مساءله زمان پایان غیبت كبرى است . بدون شك ، خورشید وجود حضرت مهدى (عج ) براى همیشه در پس ابر غیبت باقى نخواهد مـانـد. و بـه تـعـبـیـر بعضى از روایات حتّى اگر از دنیا بیش از یك روز باقى نمانده باشد، خداوند آن روز را آن قدر دراز خواهد كرد تا حضرت مهدى (عج ) ظهور كند..(116)
آنـچه در اینجا مطرح است ، زمان پایان غیبت آن حضرت است. براى پاسخگویى به این مساءله چند نكته را یادآور مى شویم .
الف ـ وقت ظهور از اسرار الهى است
روایـات زیـادى تـصـریـح دارد كـه وقـت ظـهـور حـضرت مهدى (عج ) از اسرار الهى است و تنها خـداونـد از آن آگـاهى دارد و هر كس ‍ براى آن وقت تعیین كند، دروغگوست . امام صادق (ع ) در این باره مى فرماید:
(اِنَّ مـَنْ وَقَّتَ لِمـَهـْدِیِّنـا وَقـْتـًا فـَقـَدْ شـارَكَ اللّهَ فـى عـِلْمـِه وَ ادَّعـى اَنَّهُ ظـَهـَرَ عـَلى سـِرِّه ).(117)
كـسى كه براى (ظهور) مهدى ما وقت تعیین كند، خود را در علم خدا شریك پنداشته و (به دروغ ) ادّعا كرده كه بر اسرار الهى واقف است .
فضیل مى گوید:
از امـام بـاقـر(ع ) پـرسـیـدم : آیا براى ظهور مهدى (عج ) وقتى هست ؟ حضرت سه بار فرمود: دروغ مى گویند كسانى كه (براى ظهور) وقت تعیین مى كنند..(118)
ب ـ نشانه هاى ظهور
در بـرخـى از روایـات براى ظهور حضرت مهدى (عج ) نشانه هایى بیان شده است . ابوبصیر مـى گـویـد: بـه امـام صادق (ع ) عرض ‍ كردم : فدایت شوم ! ظهور مهدى قائم چه زمانى است ؟ فرمود:
اى ابـا مـحـمـّد! مـا خـاندانى هستیم كه براى آن وقتى تعیین نمى كنیم . پیامبر(ص ) فرمود: وقت تعیین كنندگان ، دروغگو هستند.
اى ابا محمّد! پیش از ظهور پنج نشانه رخ مى دهد: صیحه در ماه رمضان ، خروج سفیانى ، خروج خراسانى ، كشته شدن نفس زكیّه و فرو رفتن زمین در بیداء..(119)
در روایـات ، نـشـانـه هـاى دیـگـرى نـیـز بـراى ظـهـور نقل شده است ..(120) این نشانه ها بطور كلّى به چند بخش ‍ تقسیم مى شوند. برخى از آنـهـا نـشـانـه هـاى دور بـه حـساب مى آیند كه بسیارى از آنها تحقق پیدا كرده است و برخى دیگر نزدیك به دوران ظهور هستند.
در تقسیم بندى دیگر، بعضى از نشانه ها حتمى هستند و برخى دیگر غیر حتمى ، با توجه به ایـن تـقسیمها نمى توان از نشانه هاى ظهور پى به زمان دقیق آن برد، زیرا هیچ ملازمه اى بین تحقق یكى از نشانه ها ـ حتى نشانه هاى حتمى ـ و ظهور در فاصله زمانى معیّن وجود ندارد.
ج ـ سال ظهور
از روایـات چـنـین برداشت مى شود كه سال ظهور حضرت مهدى (عج ) فرد است . امام صادق (ع ) فرمود:
(لا یـَخـْرُجُ الْقـائِمُ اِلاّ فـى وِتـْرٍ مـِنَ السِّنـیـنَ ، سـَنـَةِ اِحـْدى ، اَوْ ثـَلاثٍ ، اَوْ خـَمْسٍ، اَوْ سَبْعٍ، اَوْ تِسْعٍ).(121)
قـائم عـلیـه السـّلام خـروج نـمـى كـنـد، مـگـر در سـالهـاى فـرد، سال اول ، سوم ، پنجم ، هفتم یا نهم .
د ـ روز ظهور
روز ظـهـور آن حـضرت ـ طبق آنچه كه از روایات استفاده مى شود.(122) ـ روز عاشورا است . از امام صادق (ع ) نقل شده است :
(یـُنـادى بـِاسـْمِ الْقـائِمِ فـى لَیـْلَةِ ثـَلاثٍ وَ عـِشـْریـنَ مـِنْ شـَهـْرِ رَمـَضـانَ وَ یـَقـُومُ فـى یـَوْمِ عاشُورا).(123)
درشب 23 ماه رمضان (از آسمان ) به نام قائم (عج ) ندامى شود و در روز عاشورا قیام مى كند.