تبیان، دستیار زندگی

منبع: http://pogoplug.com

برگرفته از روزنامه جام جم 

امسال با عرضه نسخه موبایل ویكی‌پدیا، حدود 700 میلیون بازدیدكننده از این وب‌سایت دیدن كردند. این آمار تن بزرگانی همچون گوگل را می‌لرزاند، اما از طرف دیگر، اهمیت در دسترس بودن دانش را برای بشریت به‌اثبات می‌رساند. ‌

منبع : روزنامه جام جم 

محور مباحث امام(ره) در دیوان اشعارشان، «عشق و عاشق و معشوق» است. عشق موضوع اشعار عرفانی است و امام خمینی(ره) نیز از نام‌آوران مكتب ابن عربی در قرن پانزدهم به شمار می‌رود. در دیوان اشعار امام(ره) تا آنجا كه پژوهش كرده‌ایم مطالب زیادی درباره این موضوع به چشم می‌خورد. بخشی از این موضوعات عبارتند از: «اهمیت عشق»، «مكتب عاشقی»، «حقیقت عشق»، «انواع عشق»، «مقام عشق در عالم معنا»، «نسبت عاشق و معشوق»، «برهان بر عشق»، «نسبت عشق و زیبایی»، «تضاد عقل و عشق»، «ترجیح راه عشق بر راه عقل»، «سریال عشق عشق در عالم» و «آثار عشق.» 


اهمیت عشق

عشق مظهر تمام صفات كمالی است. هم خالق است و هم قادر است و هم حی، عشق باعث گرمی است و سرسبزی و نشاط عالم وجود از پرتو عشق است. 

من چه گویم كه جهان نیست بجز پرتو عشق

ذوالجلالی است كه بر دهر و زمان حاكم اوست 

میكده كه در آثار امام همه جا مورد تایید واقع شده مقامی است كه صراط مستقیم حقیقت است با عشق یكی دانسته شده است. 

كوی نكوی میكده باب صفای عشق 

طاق و رواق روی تو كاشانه من است 

از روزی كه پرچم عشق برافراشته شده، تمام عوالم وجود به جوشش و غلغله‌ای وصف‌ناپذیر درآمده‌اند. به تعبیر مولانا «این همه آوازها از شه بود» 

وه چه افراشته شد در دو جهان پرچم عشق

آدم و جن و ملك مانده به پیچ و خم عشق

عرشیان ناله و فریاد كنان در ره یار

قدسیان بر سر و بر سینه زنان از غم عشق


سریان عشق در عالم

در آثار عرفا مطالب بسیار زیادی درباره سریان و جریان عشق در ذرات عالم وجود دیده می‌شود. امام نیز بدین مضمون ابیاتی در اشعارشان به چشم می‌خورد از نظر ایشان آتش افروخته عشق در همه روحها پدیدار است. 

عاشقم عاشق و جز وصل تو درمانش نیست 

كیست كاین آتش افروخته در جانش نیست 

عشق به حق امروزی نیست، بلكه از ازل با حقیقت ارواح سرشته است: 

ساكنان در میخانه عشقیم مدام 

از ازل مست از آن طرفه سبوئیم همه 

برای عشق بدایت و نهایتی وجود ندارد و امری ازلی و ابدی است: 

عشق جانان ریشه دارد در دل از روز الست

عشق را انجام نبود چون ورا آغاز نیست 


مرتبه عشق

مقام عشق، مرتبه واحدیت و اسماء و صفات است. عشق مظهر اسم‌الله است كه حاكم بر همه اسماء الهی است. 

من چه گویم كه جهان نیست بجز پرتو عشق

ذوالجلالی است كه بر دهر و زمان حاكم اوست 

اگر مرتبه جبرئیل و روح‌الامین را مرتبه عقل و عالم جبروت بدانیم، مقام واحدیت كه فوق جبروت و حاكم و موجود آن است، مقام و مرتبه عشق است. بنابراین عشق مرتبه ظهور همه اسماء الهی است و مساوی با مقام ظهور حقیقت محمدیه(ص) است. 

دیوانگی عاشق خوبان ز باده است 

مستی عاشقان خدا از سبوی ماست 

ما عاشقان ز قله كوه هدایتیم

روح‌الامین به «سدره» پی ‌جستجوی ماست

گلشن كنید میكده را ای قلندران 

طیر بهشت می‌زده در گفتگوی ماست 

با مطربان بگو كه طرب را فزون كنند

دست گدای صومعه بالا به سوی ماست 

مقام عشق برتر از مقام عرش است. «پایه آن برتر از دروازه عرش برین است.» و فروتر از مقام باطنی انسان كامل است كه با غیب هویت سنخیت دارد.«دریای عشق قطره مستانه من است.» از این رو عشق به تعبیر مولانا ورای كفر و دین است و جنت عاشقان نسبتی با جنت ابرار ندارد. مرتبه عاشقان مطابق اشعار امام مرتبه «سابقون» و «مقربین» و «مخلصین» است:

به روز حشر كه خوبان روند در جنت

زعاشقان طریقت كسی نخواهد بود


حقیقت عشق

عشق همانند بسیاری از امور وجدانی نظیر آزادی و زیبایی «یدرك ولایوصف» است.

راز بیهوشی و مستی و خراباتی عشق

نتوان گفت كه از راهبران بی‌خبریم

از این‌رو بی‌نیاز از برهان است «آفتاب آمد دلیل آفتاب» چنان‌كه امام(ره) فرمودند:

عاشقم، جز عشق تو در دست من چیزی نباشد

عاشقم جز عشق تو، بر عشق برهانی ندارم

در آثار امام هر جا این كلمه به كار رفته، دلالت بر معانی عرشی می‌كند. از نظر امام ما وضع له الفاظ معانی عام هستند. چنان كه دلالت نور بر نور حسی مجازی و بر حقیقت نور كه «ظاهر بذاته و مظهر لغیره» است، حقیقی است. عشق، مستی، می، طرب و وجه و كثیری از الفاظ عرفانی نیز چنین‌اند. حقیقت عشق، در نزد كروبیان و عوالم اسماء و صفات است و مجازا به عشقهای زمینی عشق تلقی كرده‌اند. عارفان معتقدند كه حضرات خمس كه در نزد فیلسوفان به عوالم وجود تعبیر می‌شود بر یكدیگر متطابقند.

آنچه در عالم پایین قرار دارد نازله عالم بالاست و آنچه در عالم بالاست حقیقت چیزی است در عوالم پایین قرار دارد. قرآن كریم می‌فرماید: «آهن را نازل كردیم.» حقیقت آهن در ام‌الكتاب كه مخزن همه حقایق است قرار دارد. به این ترتیب عشق امری است معنوی كه عشق‌های جسمانی پرتوی از آن است. آنچه به نام عشقهای مجازی مذموم است و شارع مقدس از آن نهی نموده هوس است و نه عشق. عشق چه روحی و چه جسمانی پاك و مقدس است. چنان‌كه عرفا بر مبنای حدیث «من عشق و كتم و عف مات شهیدا» به این مطلب تصریح كرده‌اند.

عاكف كوی بتان باش كه در مسلك عشق

بوسه بر گونه دلدار خطایی نبود 

تفاوت عشقهای روحانی، با عشقهای جسمانی در آن است كه در اولی با وصال عطش عشق فزونی می‌یابد اما در دومی وصال مقدمه خاموشی عشق است. این مطلب را ابن‌عربی در ضمن شعری تبیین كرده است. او می‌گوید لبان معشوقم را می‌بوسم اما عطش عشقم بیشتر می‌شود. امام همین مطلب را با عبارات دیگری مطرح فرموده‌اند:

هزار ساغر آب حیات خوردم از آن

لبان و همچو سكندر هنوز عطشانم

خدای را كه چه سری نهفته اندر عشق

كه یار در بر من خفته، من پریشانم


نسبت عشق و زیبایی

آیا زیبایی تابعی از عشق است یا عشق

جلوه زیبایی است؟ این سوالی است كه عارفان پاسخ‌های گوناگونی بدان داده‌اند. برخی همچون حافظ معتقدند حسن و زیبایی موجد عشق است:

در ازل پرتو حسنت زتجلی دم زد

عشق پیدا شد و آتش به همه عالم زد

و برخی همچون مولانا در تمثیل مجنون و مذمت وی در انتخاب لیلی، زیبایی را به عاشق باز می‌گرداند.

امام(ره) در برخی اشعار به مكتب حافظ رفته‌اند. چنان‌كه حسن را پدید آورنده عشق تلقی فرموده‌اند:

پرتو حسنت به جان افتاد و آن را نیست كرد

عشق آمد دردها را هر چه بد درمان نمود 

و در برخی ابیات، زیبایی را وابسته به عاشق می‌دانند:

معجز عشق ندانی تو، زلیخا داند

كه برش یوسف محبوب چنان زیبا شد

اما آنچه مسلم است آن است كه زیبایی اصالت دارد و زیبایی است كه سالك را عاشق و شیفته و دیوانه می‌كند. چه برای زیبایی معشوق واقعیت در نظر آوریم و یا در خیال عاشق مجسم شده باشد. به عبارت دیگر زیبایی مقدم بر عشق است و در همه حال زیبایی و جمال هدف و مقصود است و عاشق تابع و فرع او.

آن روز كه عاشق جمالت گشتم

دیوانه روی بی‌مثالت گشتم

دیدم نبود در دو جهان جز تو كسی

بیخود شدم و غرق كمالت گشتم

یا می‌فرماید:

آشفته‌ام از فراقت ای دلبر حسن

بر گیر حجاب من كه رسوای توام


نسبت عاشق و معشوق

در ادبیات عرفانی، توصیفات زیبایی درباره عاشق و معشوق شده است. بهترین این اشعار در دیوان حافظ جمع شده است. از نظر او عاشق محتاج معشوق است و معشوق مشتاق عشق عاشق این بحث ریشه‌های عمیقی در متون دینی دارد و خود تحقیقی مفصل می‌طلبد. 

امام (ره) در جای‌جای دیوانشان به این نسبت اشاره فرموده‌اند. از نظر ایشان عاشق مظهر نیاز است و معشوق سمبل ناز.

پرده بردار ز رخ، چهره‌‌‌گشا ، ناز بس است

عاشق سوخته را دیدن رویت هوس است


اكنون كه یار راه ندادم به كوی خود

ما در نیاز خویشتن و او به ناز خویش


شب هجران تو آخر نشود رخ ننمایی

در همه دهر تو در نازی و ما گرد نیازیم

بلبل و گل هم از توصیفات شایعی است كه عارفان به آن توجه كرده اند:

بلبل به باغ ناله كند همچون عاشقان

گویی كه یاد از غم فصل خزان كند

عاشق سوداگر جمال است و معشوق، زیبایی كه از عاشق دل می‌برد.

ما به سوداگری خویش روانیم همه

او به دلبردگی خویش روان است هنوز

عاشق طلب سایه سرو معشوق می‌كند تا در سایه آن بیارامد:

ما پی سایه سروش به تلاشیم همه

او ز پندار من خسته نهان است هنوز

عاشق خود مجازی است و معشوق خود حقیقی:

سر و جانی نبود تا كه به او هدیه كنم

او سراپای همه روح و روان است هنوز

عاشق پروانه و معشوق شمع وجود اوست:

من دل سوخته پروانه شمع رخ او

رخ زیباش عیان بود و عیان است هنوز

ویژگی‌های راه عشق

عارفان همگی معتقدند كه راه عشق راهی پر بلا و سخت است. برخی مانند مولانا آن راه را «سركش و خونی» نامیده‌اند:

«عشق از اول سركش و خونی بود»

و بعضی چون حافظ فرموده‌اند كه عشق اگر چه پر خون است اما ابتدا در ذهن عاشق «آسان» جلوه می‌كند «كه عشق اول نمود آسان ولی افتاد مشكل‌ها.»

در اشعار امام (ره) راه عشق راهی پر خطر توصیف شده است:

گفته بودی كه ره عشق ره پر خطری است

عاشقم من كه ره پر خطری می‌جویم

ریشه سخن امام و عارفان حقیقی به قرآن و روایات متعددی بازمی‌گردد.

در منطق دین میان ابتلاء و مقامات معنوی نسبتی مستقیم وجود دارد. اهل ولایت بیش از سایرین گرفتار ابتلاء هستند. اساسا طریق ولایت كه به اعتقاد نگارنده با طریق عشق یكی است و اختلافشان به اعتبار لفظ است، راهی است به عنایت دشوار كه انبیاء مرسل و ملائكه مقرب در خم آن مانده‌اند. این راه با فناء رخ می‌نماید و كسی كه از پوسته انانیت و انیت خارج نشده است، هنوز بر این وادی قدم نگذارده است:

وادی عشق كه بی‌هوشی و سرگردانی است 

مدعی در طلبش بوالهوس و مغرور است

راه عشق «سر مستتر مقنع به سر» است كه غیرت حق آن را از نامحرمان پوشیده است:

سر عشق از نظر پرده‌دران پوشیده است 

ما ز رسوایی این پرده‌دران بی‌خبریم 

راز بیهوشی و مستی و خراباتی عشق 

نتوان گفت كه از راهبران بی‌خبریم

آگاهی از سرالاسرار و حقایق قضا و قدر الهی تنها با عاشقی به دست می‌آید. خداوند موهبت تجلی ذاتی خویش را جز بر عاشقان حرام كرده است:

كوركورانه به میخانه مرو ای هشیار

خانه عشق بود جامه تزویر بر آر

عاشقانند در آن خانه همه بی‌سر و پا 

سر و پایی اگرت هست در آن پا نگذار

تو كه دلبسته تسبیحی و وابسته دیر

ساغر باده از آن میكده امید مدار

پاره كن سبحه و بشكن در این دیر خراب 

گر كه خواهی شوی آگاه ز سرالاسرار

گر نداری سر عشاق و ندانی ره عشق

سر خود گیر و ره عشق به رهوار سپار

امیرالمومنین (ع) فرمودند كه حق در گمان انسان شیرین است، وای به روزی كه بخواهد تحقق یابد كه تحملش بسیار سخت است. راه عشق نیز اگرچه شیرین می‌نماید، اما راهی است كه سالك بعد از سالها ابتلائات و رنجها بدان نائل خواهد شد. این راه از راه اهل فلسفه، عرفان، ایمان، شهود و معرفت جداست. اگرچه كسی كه كلید عشق را در اختیار دارد در اعلی مراتب ایمان و شهود و معرفت و حكمت و عرفان هم هست. این راه از منظر امام به تبعیت از حافظ شیرازی اختصاص به رندان دارد و تا آنجا كه نگارنده تحقیق كرده است. تنها مكتبی كه در صراط مستقیم قرار دارد و ترجمان كلمه «مخلصین» است كه از ازل تا ابد از دسترسی شیطان درون و بیرون خارج است، مكتب رندی است. 

رند در اشعار امام با «اهل ولایت و محبت و عشق» یكی دانسته شده است:

سالها باید كه راه عشق را پیدا كنی

این ره رندان میخانه است ، راه ساده نیست 

در این مرتبه عبادت خداوند از روی ترس و طمع شرك جلی نیست بلكه عبادت عاشقان فوق بهشت و جهنم است:

در حقیقت بهشت و جهنم مراتبی از مراتب وجود عاشق است. بهشت و جهنم نازله انسان كامل است و این است سخن آن عارف كه فرمود: در راه عشق صدها منزل است كه قیامت از جمله آنهاست. 


مبانی تفكر امام (ره) و عشق

مبانی تفكر امام (ره) در دو دسته از اشعار ایشان قابل تحقیق است:

دسته اول، ابیاتی است كه ناظر بر ترجیح روش اشراق و عشق بر روش فلسفه و علوم رسمی است، اگرچه این ترجیح به معنای نفی فلسفه نیست، بلكه فلسفه مقدمه ورود به مسلك اشراقی است. سالك تا حجاب فلسفه را پاره نكند به مقام عرفان و اشراق نائل نمی‌آید. 

دسته دوم اشعاری است كه نشان می‌دهد مكتبی كه از نظر امام منطبق بر صراط مستقیم حقیقت است، صراط عشق است و سبیل‌های حكمت، عرفان، معرفت و شهود، فقه و كلام، زهد و اخلاق اگرچه با صراط مستقیم نسبت دارند، اما با این یكی نیستند. 


مبنای اول: تضاد عقل و عشق

آنچه در متون عرفانی با عنوان عقل و عشق مطرح است، ناظر به تضاد عشق و عقل عافیت‌اندیش یا عقل جزوی و عقل معاش است. عقل در این مرتبه بستگی تامی به خودخواهی دارد. بدیهی است كه عارف نفی دوئیت می‌كند و تنها خدا را مصداق وجود می‌داند و با حجاب خودخواهی اعم از نورانی و ظلمانی در ستیز است. در حقیقت آنچه را كه عارفان مذمت كرده‌اند، عقل نیست و به تعبیر امیرالمومنین(ع« )نكرا» نامیده شده است.

عقل در لسان روایات، همه جا مورد مدح قرار گرفته؛ از جنود رحمان به شمار آمده. برخلاف جهل كه فرمانده لشگر شیطان است. به این ترتیب فلسفه كه با علوم عقلی سروكار دارد و اعم از آن علوم رسمی از كلام و فقه و اخلاق و تفسیر، مقدمه‌اند برای سیر انسان به سوی حق، اما اگر خود اصالت یابد و عالم، در فلسفه و حتی تفسیر قرآن و حدیث توقف نماید و ورای آن را انكار نماید. اینجاست كه در حجاب انكار كه ضخیم‌ترین حجاب‌هاست، واقع می‌شود و دشمن حقیقت می‌گردد.

اما اگر فلسفه به مثابه پل عبور عرفان و شهود گردد، عرفا با این فلسفه و عقل نه‌تنها ستیز نكرده‌اند كه آن را در جای خویش بسیار نیكو دانسته‌اند. برای عارف، حفظ مراتب مبنایی مهم به شمار می‌آید. این مطالب برای آن نگاشته شد تا آنها كه عمیقا با افكار امام آشنا نیستند، از ظاهر اشعار امام، خیال‌ خام‌ نپرورند و فلسفه را رمی به بیهودگی ننمایند. بهترین گواه بر این مدعا، سخنان امام و سیره علمی ایشان است. امام اگر به فلسفه اعتقادی نداشتند، سالها وقت شریفشان را مصروف تدریس اسفار و شفا نمی‌كردند. امام در بیاناتشان حتی دیدگاه بسیار مثبتی به حكمت یونان و فلسفه ارسطو ابراز كرده‌اند. نكته‌ای كه امام بر آن تاكید می‌كنند، در نظر گرفتن اعتبارات علوم است. حد فلسفه را به عرفان دادن و درهم آمیختن مراتب حجاب‌ها، با ناموس خلقت در تضاد است. با این بیان، شروع به سیر در اشعار امام(ره) كنیم.

1 - دلیل امام بر تضاد عشق و عقل یا روش اشراق و روش فلسفه در تضادی است كه در ثمرات این دو نحوه سلوك پدید می‌آید. ثمره روش عاشقانه «مستی و بیخودی» است و میوه درخت فلسفه «هوشیاری و بیداری.»

عشق با جنون نسبت دارد و فلسفه با عاقلی:

راه علم و عقل با دیوانگی از هم جداست

بسته این دانه‌ها و این دامها دیوانه نیست

از عبارت «بسته دانه‌ها و دامها» برمی‌آید كه مقصود از عقل مذموم در نزد امام، توقف در فلسفه و محصولات علم و عقل است.

مستی ضد هوش است:

مستی نچشیده‌ای اگر هوش تو راست

در جای دیگر به دلبستگی و اصالت دادن به فلسفه اشاره می‌كنند:

ما ز دلبستگی حیله‌گران بی‌خبریم

از پریشانی صاحبنظران بی‌خبریم

عاقلان از سر سودایی ما بی‌خبرند

ما ز بیهودگی هوشوران بی‌خبریم

راه و رسم عشق بیرون از حساب ما و توست

آن كه هوشیار است و بیدار است مست باده نیست

ثمره عاشقی بیخودی و مستی است و ثمره خود هوشیاری و بیداری و جهاندیدگی:

مستم از باده عشق تو و از مست چنین

پند مردان جهاندیده و هشیار مخواه

2 - ترجیح روش اشراق بر فلسفه را در «حد عقل» باید جستجو كرد. حافظ عقل را چو شبنمی می‌داند كه بر بحر می‌زند رقمی. امام از علوم رسمی و فلسفه تعبیر به «دكه» كرده‌اند:

دكه علم و خرد بست در عشق گشود

آن كه می‌داشت به سر علت سودای تو را

فلسفه دارای چارچوب‌های مشخص است و از اصول خاصی پیروی می‌كند. ازاین‌رو نیازمند به علم منطق و یادگیری روشهای مشخص استدلال است. اما راه عشق چارچوب‌بردار نیست. «راه و رسم عشق بیرون از حساب ما و توست»

3 - فلسفه علم به حقایق است و عرفان و اشراق رسیدن و محو شدن در حقیقت و میان این دو مقام فرسنگ‌ها فاصله است. فیلسوف به ماهیت موجودات آگاهی حاصل می‌كند اما عارف حقیقت موجودات را می‌شناسد. فلسفه از پی بردن به حقیقت وجود عاجز است. ازاین‌رو عارف ابزار فیلسوف را ناتمام می‌داند. فیلسوف از طریق حواس مادی به ادراك خیالی و عقلی نائل می‌آید. برای یافتن حقیقت نیازمند چشمی دیگر و گوشی دیگر است و چون فیلسوف این گوش و چشم را فاقد است، پس از نظر عارف، فلاسفه كوران و كران نامیده شده‌اند. اصطلاح «كوران» در مثنوی بارها و بارها نسبت به فلاسفه به كار رفته است. امام نیز بارها از این واژه استفاده كرده‌اند:

با فلسفه ره به سوی او نتوان یافت

با چشم علیل كوی او نتوان یافت

این فلسفه را بهل كه با شهپر عشق

اشراق جمیل روی او نتوان یافت

4 فلسفه با بخشی از وجود آدمی سروكار دارد و آن ذهن است، اما عرفان با حقیقت هستی انسان مربوط است. عالم ذهن، عالم ثبات است اما هستی انسان دائما در صیرورت. ازاین‌رو فلاسفه و صاحبان علم حصولی غالبا ساكن، ثابت، خونسرد و با احتیاط هستند. در مقابل عرفان و اهل حضور و عاشقان اهل قیام، حركت، درد، جوشش، گرمی و ریسك و قمارند:

عاقلان از سر سودایی ما بی‌خبرند

ما ز بیهودگی هوشوران بی‌خبریم


در زمره آشفته‌دلان زار و نزاریم

در حوزه صاحبنظران چون یخ سردیم


مبنای دوم: مكتب عاشقی

مكتب عاشقی در مسلك امام (ره) اخص از مكتب اشراقی و عرفانی است و نسبت آن نظیر نسبت كعبه و مسجدالحرام است. آن كه در كعبه است، در مسجد هم هست اما هر كه وارد مسجدالحرام شد، لزوما به كعبه نرسیده است.

امام در ضمن ابیاتی همه مسلكها را مورد انتقاد قرار می‌دهد و تنها مكتب عاشقی را به عنوان حق مطلق برمی‌گزیند.

ما زاده عشقیم و فزاینده دردیم

با مدعی عاكف مسجد به نبردیم

با مدعیان در طلبش عهد نبستیم

با بی‌خبران سازش بیهوده نكردیم...

در میكده با می‌زدگان بیهش و مستیم

در بتكده با بت‌زده هم عهد چو مردیم

در حلقه خود باختگان چون گل سرخیم

در جرگه زالو صفتان با رخ زردیم

در زمره آشفته دلان‌زار و نزاریم

در حوزه صاحبنظران چون یخ سردیم

با صوفی و درویش و قلندر به ستیزیم

با می‌زدگان، گمشدگان بادیه گردیم

باكس ننمائیم بیان، حال دل خویش

ما خانه بدوشان همگی صاحب دردیم

در بیتی امام اشاره می‌كنند كه تنها بنیانی كه اصیل است، عشق است:

غمزه كردی، هر چه غیر از عشق را بنیان فكندی

غمزه كن بر من كه غیر از عشق بنیانی ندارم


رهرو عشقی اگر خرقه و سجاده فكن

كه به جز عشق تو را رهرو این منزل نیست

اگر از اهل دلی صوفی و زاهد بگذار

كه جز این طایقه را راه در این محفل نیست

این نقدها به دو مطلب مهم اشاره می‌كنند. اول آن كه عرفان امام با طریقه اهل تصوف و عرفان اصطلاحی متفاوت است اگرچه در بسیاری موارد نیز مشابهت دارند.

دوم آن‌كه امام، عارف اهل كشف و شهود را همرتبه با عاشق نمی‌گیرد.

عشق دلدار چنان كرد كه منصورمنش

از دیارم به در آورد و سر دارم كرد

عشقت از مدرسه و حلقه صوفی راندم

بنده حلقه بگوش در خمارم كرد

در بیتی به طور مشخص به مراحل سه‌گانه فلسفه، عرفان و عشق اشاره می‌فرمایند:

علم و عرفان به خرابات ندارد راهی

كه به منزلگه عشاق ره باطل نیست

در بیتی دیگر از سه مقام حكمت، عرفان و عشق به عاقلی و حیله‌گری و هوشوری، صاحبنظری و حیرت، و سودائیان و مستان تعبیر می‌فرمایند:

ما ز دلبستگی حیله‌گران بی‌خبریم

از پریشانی صاحبنظران بی‌خبریم

عاقلان از سر سودایی ما بی‌خبرند

ما ز بیهودگی هوشوران بی‌خبریم

در ابیاتی دیگر با لحن تندتری مقصود را ادا می‌فرمایند:

با صوفی و با عارف و درویش به جنگیم

پرخاش‌گر فلسفه و علم كلامیم

از مدرسه مهجور و ز مخلوق كناریم

مطرود خردپیشه و منفور عوامیم

از نظر امام، ‌عارف با سالك تناسب دارد و عاشق با واصل. مرتبه واصلین كجا و مرتبه سالكین كجا! از این رو نگارنده معتقدم مراتب معرفت در نزد امام دارای سه مرحله؛ معرفت فلسفی و حكمی، ذوقی و شهودی و معرف ولایی و عشقی است. در مرحله عشق، فناء حقیقی و بقاء پس از فناء حاصل می‌شود.

ما عاشقان ز قله كوه هدایتیم

روح‌الامین به «سدره» پی جستجوی ماست


فرهادم و سوز عشق شیرین دارم

امید لقاء یار دیرین دارم.

در برخی اشعار بطور مشخص از ولایت به مكتب عاشقی تعبیر كرده‌اند:

سر خم باد سلامت كه به من راه نمود

ساقی باده بكف جان من آگاه نمود

خادم درگه میخانه عشاق شدم

عاشق مست مرا خادم درگاه نمود

سر و جانم به فدای صنم باده‌فروش

كه به یك جرعه مرا خسرو جم‌جاه نمود...

با كه گویم غم آن عاشق دلباخته را

كه همه راز خود اندر شكم چاه نمود


علی تاجدینی

منبع روزنامه جام جم