Farsça Şiir Söyleyen İlk Şair

Farsça şiir söyleyen ilk şair ya da şairler konusunda elimizde bulunan rivayetler, farklı ve çoğunlukla inandırıcılıktan uzaktır. Bu konuda elimizde bulunan en eski işaret, Târîh-i Sistân’da zikredilmiştir. Bu kitabın bölümleri, birkaç kez yazılmış. Fakat ilk bölümü, yani onun daha eski bölümü, yazı şeklinden de anlaşıldığı üzere, IV/X. yüzyıla ait olmalı ve en azından V/XI. yüzyıl başlarına ait olması gerekir. ‘Avfî’nin Lubâbu’l-Elbâb (VII/XIII. yüzyıl başlarında telif edilmiş), Şems-i Kays-i Râzî’nin el-Mu’cem’i (VII/XIII. yüzyıl başlarında yazılmış) gibi kitaplardaki tüm diğer rivayetler ve güvenilir olmayan diğer sözler, (Devletşâh-i Semerkandî’nin Tezkiretu’ş-Şu‘arâ’daki sözü, Hidayet’in Mecma’u’l-Fusahâ’daki sözü ve bunların benzerleri[1]) eski kaynaklardan kaynaklanmış olması uzak olmasa da kimi kitaplarda onların telif zamanının VII/XIII. yüzyıl başından itibaren olduğu görülmektedir.

Târîh-i Sistân’da zikredilen söze dayanacak olursak mevcut olan ilk yazılı Derî Farsçası şiiri, Yakûb b. Leys sarayındaki şairlerden biri olan Muhammed b. Vasîf-i Segzî yazmıştır. Meşhur beyitler olup şu beyitle başlamaktadır:

“Muhammed b. Vasîf”, Yakûb b. Leys’in vezirlerinden olup Sistânlı delikanlının ilk iktidar döneminin başlarından itibaren onunla birlikteydi. Yakûb’tan sonraki emirlerin dönemini de görmüş olup söz konusu bu kıtanın dışında daha akıcı ve daha anlaşılır başka şiir kıtaları da ondan geriye kalmıştır. Onun ilk şiiri, görüldüğü kadarıyla 251/865 yılından sonra yazılmış olmalı. Zira onun bu kıtadaki ibarelerinin anlam ve içeriğinden 251/865 yılında Yakûb’a yenilen ve öldürülmüş olan Sistânlı Hâricî Ammâr olayının bu beyitlerin esas konusu olduğu anlaşılmaktadır. Bundan dolayı şayet Târîh-i Sistân sahibinin söylediğine inanacak olursak Arapça kaside ve şiirleri taklit şeklinde yapılmış olan mevcut ilk yazılı Derî Farsçası şiiri, III/IX. yüzyıl ortalarına aittir. Yakûb sarayının Bessâm-i Kurd-i Sistânî ve Muhammed b. Muhalled-i Sistânî adındaki diğer iki şairin şiirleri de –ki Târîh-i Sistân’da aynı dönemde olduğu zikredilmektedir –III/IX. yüzyıl ortalarına ait olmalıdır.

Bundan önce sözünü ettiğimiz kimi Farsça kaynaklarda ilk Farsça şiir söyleyenler olarak başka kimselerin de zikredildiğini unutmayalım. Ancak onlarla ilgili rivayetler ya tamamen meçhul ya da şüphelidir. Bunlar şu kimselerden oluşmaktadır: Behrâm-i Gûr, Ebû Hafs Hekîm b. Ahves-i Soğdîyi Semerkandî, Ebû’l-Abbâs Hanûz el-Mervezî. Bu “İlk uydurulmuş şairler” ile ilgili sözlerin yanlışlığı noktasında bu kitabın ayrıntılı cildinde yani Târîh-i Edebiyât der İrân kitabının birinci cildinde (s.165-182) ayrıntılı bir şekilde açıklamalarda bulunduk. O konuları burada tekrar zikretmenin gereği yoktur.

Burada zikredilmesi gereken bir diğer konu da şudur: Tezkire ve edebiyat kitaplarında Farsça söyleyen başka şairlerin adı zikredilmiş olup hiçbirinin za­manı III/IX. Yüzyılın İlk yarısından daya öteye gitmemektedir ve genellikle III/IX. yüzyıl ortalarında ya da bu yüzyılın ikinci yarısında yaşamışlardır. Hanzala-i Badgîsî, Mahmûd-i Verrâk-ı Herevî, Fîrûz-i Maşrikî ve Ebû Suleyk-i Gurgânî bunlardandır.

Hanzala-i Badgîsî’yi, edebiyat kitapları sahipleri ve biyografi yazarları, Tâhirîler devletinin çağdaşı olarak zikretmişlerdir. ‘Avfî’nin Lubâbu’l-Elbâb’ında ve Nizâmîyi Arûzî’nin Çehâr Makâle’sinde kendisinden beyitler nakledilmiştir.

Mahmûd-i Verrâk-ı Herevî de Tâhirî padişahlarının çağdaşlarından sayılmış olup vefatı 221/836 yılı olarak belirtilmiştir.

Fîrûz-i Maşrikî, ‘Amr b. Leys-i Saffârî’nin (265-287/878-900) çağdaşlarından olup 283/896 yılında vefat etmiştir.

Ebû Suleyk-i Gurgânî, ‘Amr b. Leys’in çağdaşlarından olup aşağıdaki beyitler tezkire kitaplarında ona nisbet edilmiştir:

Yüz suyunu kenara dökeceğine kanını yere dökmen çok daha iyidir.

Puta tapmak insana tapmaktan çok daha iyidir. Öğüt al, işe koyul ve kulak ver.

[1] İlk şair konusunda bir başka kaynakta da söz edilmiştir, örneğin Ali b. Zeyd Behyakî’nin Târîh-i Beyhak’ında; ve ‘Alâeddîn Dede’nin Muhadaratu’l-Evâyil ve Musâmeretu’l-Avâhir kitabında...

Farsça ve Fars edebiyatı

Fars Şiiri Türleri Ve Konusu 2

Fars Şiiri Türleri Ve Konusu 1

Kısaca Fars Edebiyatı

Farsçayı ihmal etmeyelim -2