تبیان، دستیار زندگی

استان خراسان شمالی یكی از جدید ترین استان های ایران است كه از تجزیه استان بزرگ خراسان (سابق) به وجود آمده است. این منطقه؛ شش شهرستان با نام های بجنورد, جاجرم, اسفراین, فاروج, شیروان, مانه و سملقان را دربرمی گیرد.
مركزاین استان؛ شهربجنورد است كه در مركز استان واقع شده است. كشاورزی این ناحیه از شرایط مساعدی برخوردار بوده و در برخی نقاط چون شهرستان اسفراین حالتی نیمه صنعتی دارد. استان خراسان شمالی از جاذبه های طبیعی و تاریخی با ارزشی برخوردار است كه بیش ترین آن ها در شهرستان اسفراین قرار گرفته و شامل قلعه های متعدد, امام زاده ها و شهرهای تاریخی می شود. شهرستان های شیروان و بجنورد نیز در برگیرنده جاذبه های متعدد تاریخی و طبیعی هستند و این منطقه را از ارزش های جهانگردی خاص خود برخوردار نموده است.

● مکان های دیدنی و تاریخی
استان خراسان شمالی از جاذبه های طبیعی و تاریخی با ارزشی برخوردار است كه بیش ترین آن ها در شهرستان اسفراین قرار گرفته و شامل قلعه های متعدد, امام زاده ها و شهرهای تاریخی می شود. شهرستان های شیروان, بجنورد و جاجرم نیز در برگیرنده جاذبه های متعدد تاریخی و طبیعی هستند كه در مجموع سبب بالا رفتن ارزش های جهانگردی ابن منطقه شده اند.

● صنایع و معادن
در استان خراسان شمالی صنایع؛ بیش تر به صورت دستی رواج دارد و صنایع ماشینی محدود به كارخانه های مواد غذایی و سنگ بری هستند. صنایع دستی این منطقه را انواع قالی, جاجیم و گلیم بافی تشكیل می دهد. دراین منطقه معادن مختلفی نیز وجود دارند كه كم تر به بهره برداری رسیده اند.

● کشاورزی و دام داری
كشاورزی اصلی ترین شغل ساكنان استان خراسان شمالی بوده كه به گونه سنتی و نیمه صنعتی رواج دارد. مهم ترین فرآورده های كشاورزی این استان؛ پنبه،‌ گندم، جو،‌ زیره، حبوبات، سبزیجات، گیاهان صنعتی، جالیزی و علوفه ای است. در این منطقه هم چنین انواع محصولات باغی چون: آلو، گیلاس، آلبالو، انگور و سیب نیز به عمل می آید.
به دلیل وجود مراتع غنی, دام داری این ناحیه نیز از رونق خاصی برخوردار بوده و انواع محصولات دامی جزو تولیدات اهالی به شمار می آیند. دام داری ساكن و دام داری نیمه كوچ نشینی در تمام نقاط استان خراسان شمالی رواج دارد و پرورش زنبورعسل، كرم ابریشم و طیور نیز در كنار دام داری صورت می گیرد. ‌فرآورده های دامی به ویژه روغن،‌ پشم, گوشت و پوست، علاوه بر تأمین نیاز داخلی،‌ به سایرنقاط نیز فرستاده می شود.

● وجه تسمیه و پیشینه تاریخی
بر اساس نظر محققین؛ واژه خراسان بازمانده گونه کهن واژه «خاور» و متشکل از دو جزء «خور» به معنای خورشید و «آسان» به معنی آمدن است. یعنی جایی که خورشید از آن برمی آید و چون این منطقه در خاورایران قرار گرفته, این وجه تسمیه به نظر درست می آید. واژه شمالی نیز به سبب جدا شدن از خراسان سابق و قرار داشتن در شمال ایران به ادامه آن داده شده است.
درباره تاریخ این خطه از ایران زمین بایستی گفت: به طور كلی خراسان جزء ساتراپی پهناور پرثوه بوده است.
این ایالت پهناور دردوره باستانی قرارگاه و کشور نیرومند اشکانیان شد و درآغاز تاریخ ایران باستان، مادها را به سوی خود کشانید. خراسان شمالی گذشته از جایگاه طبیعی، جغرافیایی و دارا بودن منابع سرشار زیر زمینی، از لحاظ تاریخی نیز از کهن سال ترین مناطق ایران به شمار می رود و از گذشته های دور دارای فرهنگی درخشان بوده است. هریك از شهرستان های این خطه؛ دارای سرنوشت تاریخی طولانی و شنیدنی هستند كه در قسمت های مربوطه به طور كامل آورده شده است.

● شهرهای استان:
بجنورد - شیروان - اسفراین - جاجرم - مانه و سملغان - فاروج.

استان خراسان شمالی
موقعیت
اطلاعات
مرکز استان:  • مختصات:	بجنورد مختصات: .N° .E°
مساحت :	۲۸٬۴۳۴ ک‌م۲
جمعیت(۱۳۸۵):  • پراکندگی :	۸۱۱٬۵۷۲  ۲۸ نفر/ک‌م۲
شمار شهرستان‌ها:	۷
منطقه زمانی:	IRST (UTC+۳:۳۰)
-تابستان (دی‌اس‌تی):	IRST (UTC+۴:۳۰)
زبان(های) اصلی:	فارسی، کردی کرمانجی، ترکی

استان خراسان شمالی به مرکزیت شهر بجنورد یکی از استان‌های کشور ایران است. این استان با مصوبه دولت در سال ۱۳۸۳ و پس از تقسیم استان خراسان به سه استان ایجاد شد.

مساحت این استان ۲۸۴۳۴ کیلومتر مربع است که از این نظر پانزدهمین استان ایران و جمعیت آن ۸۱۱۵۷۲ نفر می‌باشد.^[۱]

آمار جمعیتی

براساس آمار سرشماری سال ۱۳۸۵ مرکز آمار ایران، نرخ باسوادی در این استان برابر ۷۹٫۱۳ درصد، نرخ شهرنشینی برابر با ۴۸٫۳۶ درصد، نرخ بیکاری ۵٫۹ و نرخ مشارکت اقتصادی ۴۰٫۷ درصد بوده‌است.^[۱]

موقعیت جغرافیایی

این استان از نظر موقعیت جغرافیایی از شمال با کشور ترکمنستان (با ۲۸۱ کیلومتر مرز مشترک)، از شرق و جنوب با استان خراسان رضوی، از جنوب غربی با استان سمنان و از غرب با استان گلستان هم مرز است.

تقسیمات کشوری

این استان از ۷ شهرستان، ۱۶ شهر و ۱۶ بخش، ۴۰ دهستان و ۸۶۲ روستای دارای سکنه تشکیل شده‌است

شهرستان‌ها:

• شهرستان بجنورد ۳۳۴ هزار نفر
• شهرستان شیروان ۱۶۴ هزار نفر
• شهرستان اسفراین ۱۲۳ هزار نفر
• شهرستان مانه و سملقان ۹۲ هزار نفر
• شهرستان فاروج ۴۵ هزار نفر
• شهرستان جاجرم
• شهرستان گرمه ^[۲]

شهرها:

• بجنورد ۱۷۶ هزار نفر
• شیروان ۸۲ هزار نفر
• اسفراین ۵۱ هزار نفر
• آشخانه ۱۸ هزار نفر
• فاروج ۱۰ هزار نفر
• جاجرم
• گرمه

اقوام و زبان‌ها

اقوام ساکن در استان خراسان شمالی شامل فارس‏ها (بومی تات و غیره)، کرمانجها، ترکها، ترکمنها می‌باشند. زبان‌های رایج نیز فارسی، کرمانجی و ترکی می‌باشد.

فارس‌ها (در محل تات نامیده می‌شوند) بومیان این استان هستند.^[۳] گویش محلی فارسی ساکنان بومی خراسان شمالی تاتی نامیده می‌شود که در مناطق زیر هنوز رواج دارد: مردم روستاهای روئین، ارکان، کسرق، بیدواز، نیش‌کیش، گنجدان، کوران و قلعه‌نو در شهرستان اسفراین، ۱۴ درصد مردم شهر اسفراین، مردم شهر راز و روستاهای گیفان، طبر، محمدآباد در شهرستان بجنورد، و روستاهای مهرآباد، برزل‌آباد، حصار سه‌یک‌آب، فیض‌آباد، اسلام‌آباد، امان‌آباد، کارخانه قند، منصوران، امامزاده مشهد طرقی بالا و پایین، و گلیان و ورک در شهرستان شیروان.^[۳]

در دوران‌های بعد مردم ترک‌زبان گرایلی نیز به این مناطق کوچیدند و بعداً در زمان شاه‌اسماعیل و شاه‌عباس صفوی گروهی از مردم کرمانج (شاخه‌ای از کردها) از غرب ایران و برخی از ترک‌زبان‌های ایران نیز به خراسان شمالی کوچانده شدند.^[۳]

شرایط اقلیمی

استان خراسان شمالی یکی از استانهای متنوع در زمینه آب و هوا است. مناطقی مثل سقز و شیروان معتدل کوهستانی، مناطقی مثل غرب شهرستانهای «مانه و سملقان» و «راز و جرگلان» معتدل و دارای جنگل به قسمی که قسمتی از پارک جنگلی سرسبز گلستان در این استان قرار دارد و مناطقی مثل جاجرم که کویری هستند. آب و هواهای مختلف این استان را تشکیل می‌دهند.

پوشش گیاهی این استان با توجه به آب و هوای به طرز چشمگیری متنوع و متغیر است. به طوری که در این استان جنگل‌های برگ ریز و ارس، کویر، مراتع ضعیف و بسیار قوی و انواع دیگری از پوشش گیاهی به فاصله کمی از هم مشاهده می‌شود.

بلندترین قله استان سالوک نام دارد که ارتفاع آن نزدیک به ۳۰۰۰ متر است. از لحاظ زمین‌شناسی قسمتی از کوههای هزار مسجد در شرق استان قرار دارد و دو رشته کوه آلاداغ و کپه داغ که ادامه رشته کوه عظیم البرز هستند نیز در تشکیل عوارض زمین‌شناسی این استان دخیل اند. به همین دلیل استان خراسان شمالی یکی از مناطق با خطر بالای زلزله در نقشه‌ها به حساب می‌آید.

صنعت ومعدن

مجتمع پتروشیمی، کارخانه سیمان وکارخانه‌های پلاستیک بجنورد، مجتمع فولاداسفراین، کارخانه آلومینای جاجرم، نیروگاه برق، کارخانه قند وکارخانه الیاف شیروان، کارخانه‌های متعدد پنبه پاک کنی، صنایع غذایی، کشاورزی، ساختمانی و... از صنایع برجسته این استان به شمار می‌روند.

براساس نتایج سرشماری کارگاه‌های صنعتی ۱۳۸۱ کشور، خراسان شمالی دارای ۳۶۰۰ کارگاه صنعتی با ۱۲۵۴۵ شاغل است که دارای ۸۷۳۶۱۰ میلیون ریال ارزش افزوده می‌باشد. تعداد۱۰۷ واحد صنعتی با ۱۰نفر کارکن وبیشتر درسطح استان فعال است. درحال حاضر ۳۰ معدن فعال ازجمله معادن اکسیدآلومینیوم، کلسیت، بنتونیت، باریت، ماسه سیلیسی، سنگهای تزئینی و.... درسطح استان بهره برداری می‌شود و به عبارتی۸۹/۰معادن فعال کشور دراین استان واقع می‌باشد.

آموزش وپرورش

در سال تحصیلی ۸۳-۸۲ تعداد کل دانش آموزا ن مقاطع مختلف تحصیلی درسطح استان ۱۷۴۳۳۳ نفر بوده‌است.که از این تعداد ۴۶٫۸ درصد در مقطع ابتدایی و ۲۷درصد در مقطع راهنمایی و ۱۵٫۹درصد در مقطع متوسطه و ۶٫۷ درصد در مقطع متوسه رشته‌های فنی و حرفه‌ای مشغول تحصیل هستند.

شاخص تراکم دانش آموز درکلاس دردو مقطع ابتدائی و راهنمایی وضعیت مطلوبتری را از متوسط کشور نشان می‌دهد اما در مقطع متوسطه درمقابل متوسط ۵/۲۵ نفر در کلاس وضعیت دراستان ۲۷ نفر می‌باشد.

آموزش عالی

در حال حاضر دانشگاه آزاد اسلامی، دانشگاههای غیرانتفاعی، دانشگاه علوم پزشکی، دانشگاه پیام نور و مرکز تربیت معلم در بجنورد ، همچنین دانشگاه آزاد اسلامی، دانشگاه پیام نور در شهر شیروان و همینطور دانشگاه آزاد اسلامی و دانشگاه پیام نور در شهر اسفراین فعال می‌باشد. در حال حاضر دانشگاه آزاد اسلامی بجنورد بیش از ۱۳۰۰۰ دانشجو دارد.

دانشگاه دولتی بجنورد در سال ۱۳۸۴ تاسیس شد و در حال حاضر در ۱۲ رشته در مقطع کارشناسی دانشجو می پذیرد. همچنین مرکز مشاوره و خدمات روانشناختی این دانشگاه که در سال ۱۳۸۶ تاسیس شده است در حال حاضر از مراکز مهم خدمات روانشناختی این استان می باشد. دانشکده کشاورزی شیروان اولین واحددانشگاه دولتی در استات خراسان شمالی از سال 1362 زیر نظر دانشگاه فردوسی مشهد مشغول فعالیت آموزشی وپژوهشی میباشد برای اطلاعات بیشتر به آدرس www.um.ac.ir مراجعه فرمائید

تفرج گاه‌ها

باباامان - بش قارداش - پی قو - کمپ گلستان - آبشار حمید - اسفیدان، غار درق، آبشار بیار. درهٔ جاج سست.، درهٔ بازخانه، درهٔ چناران- کفترخانه- درکش روستاهای زوارم و گلیان شیروان-کوهستان پارک شیرکوه شیروان

• آثار باستانی و تاریخی:

قلعه جلال الدین جاجرم- آیینه خانه مفخم -چهارطاقی تیموری-تپه ارگ باستانی شیروان- عمارت مفخم - کلیسای اسپاخو - خواجه مهزیار جاجرم - مسجد جامع جاجرم - کوه بابای جاجرم - تنگهٔ جاجرم- قلعه جلال الدین جاجرم

جستارهای وابسته

• جمعیت شهرهای استان خراسان شمالی

منابع

نگاهی کوتاه به شهرستان اسفراین

اسفراین یكی از شهرستان‌های استان‌خراسان‌شمالی است‌كه‌از‌قابلیت‌های بالای گردشگری برخوردار است. مردم اسفراین، نیكوكار، پاك اندیش و سخت كوش هستند. زكریا قزوینی، نویسنده «آثار البلاد و اخبار العباد» درباره اخلاق وعادت های مردم این شهر می گوید: «اسفراین شهری است مشهور در سرزمین خراسان، مردمانش خیراندیش و نكوكارند و مردم آزاری ندارند» مردم اسفراین پیرو دین اسلام و مذهب شیعه جعفری هستند، و از تیره های تات (فارس)، ترك و بربری تشكیل یافته‌اند. این شهرستان در سرشماری عمومی نفوس و مسكن سال 1375 هـ . ش 118.581 نفر جمعیت داشته،‌ و از این شمار 58.978 نفر مرد و 59.603 نفر زن بوده اند. مردم اسفراین به زبان های فارسی، تركی و كردی سخن می گویند. مهم ترین صنایع دستی اسفراین، پارچه‌بافی، قالی و قالیچه‌بافی، جاجیم و گلیم‌بافی است. 
گلیم بافی از هنرهای دستی پیشین مردم شهرستان اسفراین است. در بیش‌تر نقاط این شهرستان گلیم را پلاس می گویند. بافت آن به وسیله كارگاه‌های افقی و در روی زمین است. به‌واسطه رونق فرش بافی گلیم بافی و نمد مالی، رنگرزی هم رونق دارد. گلیم مرغوب از پشم و گونه نامرغوب از رشته پتوی كهنه با رنگ آمیزی استفاده می‌شود. آثار تاریخی و مكان های دیدنی متعددی در این شهرستان وجود دارند.

مکان های دیدنی و تاریخی
آرامگاه شیخ آذری درجنوب شهر اسفراین، آرامگاه شیخ شاه علی اسفراینی، آرامگاه شیخ عبدالرحمان مجد الدین اسفراینی، امام زاده احمدرضا در 40 كیلومتری باختر اسفراین، امام زاده شاهزاده جعفر درروستای كوشكی، امام زاده عبدالله در 30 كیلومتری باختر اسفراین، امام زاده معصوم در شمال روستای گورپان، امام زاده موسی در شهر اسفراین، بند مهار در 2 كیلومتری جنوب خاور روستای كلاته سنجر و در جنوب شهرستان اسفراین، تپه سارمران در 500 متری جنوب روستای سارمران، حسین بن رضا و علی ابن حسن در شمال روستای جهان، خانقاه آردین، خانقاه ابوبكر، در دهیك، سید سلطان مظفر درشمال روستای چهاربرج، شاهزاده اسحاق در روستای رویین، شاهزاده زید در گوشه شمالی روستای توس در باختر اسفراین، شاهزاده قاسم، شهر بلقیس یا شهر خرابه در 3 كیلومتری شهر كنونی اسفراین، شیخ محمد رشید الدین در 32 كیلومتری شمال خاوری شهرستان اسفراین، كنار روستای بیدواز، غار نوشیروان، غار عبادتگاه شیخ احمد ذاكر درروستای گورپان، فقت دژ در شمال خاوری اسفراین، قلعه آردئین، قلعه ابدالی، قلعه صعلوك دردامنه های بلندی های آلاداغ، ‌در باختر اسفراین، قلعه قلی، قلعه قیصر در سه كیلومتر پایین تر از روستای بیدواز، قلعه كهنه حسن آباد در کنار رود حسن آباد، در شمال خاوری اسفراین، قلعه گبر حصار، گرمه بزنج و معصوم زاده در آبادی های فریمان برخی از نقاط دیدنی وتاریخی شهرستان اسفراین را تشكیل می دهند.

مشخصات جغرافیایی
شهرستان اسفراین، پا پهنه ای حدود 5.345 كیلومتر مربع، در شمال باختری استان خراسان، در دامنه‌های جنوبی كوه‌های آلاداغ و جنوب و جنوب باختری كوه شاه جهان، از نظر جغرافیایی در 40 درجه و 36 دقیقه تا 17 درجه و 37 دقیقه پهنای شمالی و 57 درجه و 56 دقیقه تا 7 درجه و 57 دقیقه درازای خاوری و بلندی 3032 تا 1000 متر از سطح دریا قرار دارد. بخش های شمالی ناحیه اسفراین به دلیل كوهستانی بودن، دارای آب و هوای معتدل كوهستانی است، اما بخش های جنوبی و جنوب باختری آن، به دلیل نزدیكی به كویر، تابستان های گرم و خشك و زمستان های سردی را داراست. بیش ترین بارندگی این ناحیه در فروردین ماه با 5/46 میلیمتر و كم ترین بارندگی در مرداد ماه با 7/1 میلی‌متر است. فاصله هوایی آن تا تهران، 575 كیلومتر است. این شهر تا مشهد 311، تا قوچان 176، تا بجنورد 63، تا تهران 772 و تا سبزوار 83 كیلومتر فاصله زمینی دارد. برابر با سرشماری سال 1375 جمعیت شهرستان اسفراین 118581 نفر برآورد شده است كه از این تعداد 41062 در مركز این شهرستان ساكن هستند. 

وجه تسمیه و پیشینه تاریخی
اسفراین از روزگار كهن تا كنون به نام های گوناگونی مانند «مهرگان»، «مهرجان»، «میان آباد»، «سپهرآیین»، «اسپرآیین»، «اسپراین»، «اسبراین»، و «زابرین» نامیده شده است. نام نخستین اسفراین را «مهرگان» خوانده اند که در عربی به «مهرجان» تبدیل شده است. عرب ها به خاطر زیبایی و شادابی كه اسفراین داشت و یادآور سرسبزی و خرمی یمن بود، آن را به نام كشور سبا، «بلقیس» نامیدند. اما این نام، نامی تشریفاتی بوده و اندك اندك فراموش گشت. شماری از نویسنده گان و تاریخ نگاران براین باورند كه این شهر را اسفندیار بنا نهاده و از این رو آن را اسفراین خوانده اند، که به نظر می رسد این داوری بر پایه روایت های اساطیری باشد. برخی از زبان شناسان نیز بر اساس ریشه های لغوی این نام را برگرفته از «سپهر آیین» به معنای آیین آسمانی می دانند.
اسفراین، مانند دیگر شهرهای خراسان جزو نخستین مراكز جمعیتی است، كه آریایی ها پس از ورود به ایران، در آن جا ساكن شده اند. این سرزمین بخشی از سرزمین پارت باستانی بوده و در روزگار اشكانیان، از آبادی های مهم «ابرشهر» یا نیشابور به شمار می آمده است. در دوران ساسانی شاهزاده گان این خاندان در آن رفت و آمد می كردند. در 31 هـ . ق در روزگار خلافت عثمان بن عفان، اسفراین به دست عبدالله بن عامرگشوده شد. در 205 هـ . ق، طاهر ذوالیمینین، فرمانروای خراسان شد و در 207 هـ . ق،‌ در مسجد جامع نیشابور، هنگام ایراد خطبه، از خلیفه نامی نبرد و نخستین حكومت مستقل ایرانی را در دوران اسلامی به وجود آورد. اسفراین در این زمان، بخشی از نیشابور شمرده می شد. یعقوب لیث صفاری، پس از گشودن بلخ، بامیان و گردیز در شعبان سال 259 هـ . ق، ‌از راه قهستان و قاین، رهسپار نیشابور شد و آن ناحیه و پیرامونش، از جمله اسفراین را به قلمرو حكومت خود افزود. اسفراین درزمان حكومت امیر نصر سامانی (301 – 331 هـ . ق) و جانشینانش تابع نیشابور و جزو حكومت آنان بود.
پس از چیره گی سلجوقیان بر خراسان، بیغو حكمران هرات، نیشابور و اسفراین شد. در این دوران، اسفراین مورد تاخت و تاز غزها قرار گرفت و در روزگار سنجر (548 هـ . ق) مورد چپاول این قوم قرار گرفت. در سال های 617 و 725 هـ . ق نیز به ترتیب مغولان و تیمور لنگ اسفراین را مورد هجوم و غارت قرار دادند.
جنبش سربداری در سال 737 هـ . ق، به دنبال مرگ ایلخان ابوسعید، نخست در سبزوار و به زودی اسفراین، جاجرم و بیارجمند پا گرفت. از این پس امیر عبدالرزاق، به نام خویش سكه زد و آیین شیعه دوازده امامی را استوار گردانید. اسفراین در دوران صفوی در قلمرو آنان بود و گاه توسط اوزبكان مورد تاخت و تاز قرار می گرفت. در ناملایمات پس از صفویه، مردم به محل كنونی شهر اسفراین كه در آن روزگار «میان آباد» نامیده می شد، كوچ كردند. در دوران قاجاریه، حكومت اسفراین از سوی شاهان قاجار، در دست بزرگان شادلو بود.

عمارات و محوطه های باستانی درشهرستان اسفراین

زادگاه نوشیروان (فقت دژ) اسفراین

در شمال خاوری‌اسفراین، روستای نوشیروان زادگاه سلطان انوشیروان واقع شده است. در قسمت خاوری آن حصاری محكم كه به نام «فقت دژ» معروف است، وجود دارد . بنای این محل را به قباد فیروز نسبت می‌دهند. آثار خرابه‌های آن در حال حاضر، بر روی تپه‌ای كه بین قریه نوشیروان و دنج قرار دارد ، به چشم می‌خورد و بین اهالی آن منطقه به نام «علیقیچ نوشیروان» معروف است. آثار مكشوفه ناشی از حفاری‌های انجام شده در این ناحیه به دوران‌های قرون اولیه اسلامی و مغول تعلق دارند. از آن جمله می‌توان به مجسمه بودا كه جنس آن از مفرغ است و هم چنین به كاسه عودسوزی كه با اشكال هندسی و خط كوفی تزیین شده ، اشاره نمود.
بازمانده‌های شهر بلقیس اسفراین
شهر بلقیس كه در حقیقت خرابه‌های شهر قدیمی اسفراین است ، در 3 كیلومتری شهر فعلی و سمت راست جاده سبزوار ـ اسفراین واقع شده است. در جریان حفاری‌هایی كه در این شهر خرابه صورت گرفته،‌‌سفال‌هایی به دست آمده است كه به دوران صفویان تعلق دارند. لیكن با توجه به این كه شهر قدیم اسفراین پیش از اسلام نیز وجود داشته و حتی پس از اسلام هم شهری آباد بوده است، به نظر می‌رسد كه شهر بلقیس بسیار پیش‌تر از دوران صفویه ساخته شده باشد. كشف آثار به دست آمده كه مربوط به دوره صفویه است ، نمی‌تواند دلیلی بر ساخت این شهر در دوران صفوی باشد. به احتمال زیاد ، در این دوره شهر مجدداً بازسازی شده و تا زمان نادرشاه به حیات خود ادامه داده است .

نگاهی کوتاه به شهرستان شیروان

شیروان‌در زمان اشکانیان در زمره قلمرو آنان‌قرار داشته و وجود گورهای زرتشتی و آثار تاریخی در نقاط گوناگون ناحیه شیروان، نه تنها بر شناخت رویدادهای تاریخی شیروان در پیش از تاریخ كمك می نماید، بلكه آبادی و اهمیت این شهر را در آن زمان نشان می دهد. مهم‌ترین صنایع دستی مردم شیروان را فرش‌بافی، خرسك، قالیچه، گلیم، جاجیم بافی، نمدمالی، پوستین دوزی، بافتن دست‌كش، جوراب، شال‌گردن، كلاه، پایتابه، چوخه، چوخا، كیسه حمام، خورجین و جوال تشكیل می‌دهد. فرش بافی و قالیچه بافی و خرسك نیز در میان مردم این شهرستان رایج است.قالی های بافته شده بیش‌تر با طرح قالی مشهد و نقش‌های ترنج عرضه می‌شود. كلاه یا عرقچین به گونه نیم‌كره است و نقش‌های مرتب و جالبی با ابریشم روی آن ایجاد می‌شود نقش‌های جودانه، علقیش، دندون موشی و گل جقه ای عرضه می‌شود. گلیم را در شیروان پلای هم می گویند بافت آن به وسیله كارگاه‌های افقی و در روی زمین است به واسطه رونق فرش بافی گلیم بافی رونق یافته است. در شیروان نوازندگان حرفه ای را بخشی می گویند . این نوازندگان محلی معمولا در صدر مجلس می نشینند و به عنوان مقدمه حتما شعری از شاعر معروف ترك زبان(نوایی) می خوانند. اماج كماج و عقیقه دو غذای معروف محلی شهرستان شیروان است
مکان های دیدنی و تاریخی
مكان های تاریخی و دیدنی شهرستان شیروان عبارت اند از آرامگاه بی‌بی حنیفه، آرامگاه تیموری در 6 كیلومتری شیروان، آرامگاه معصوم زاده امام یحیی، امام زاده حمزه در 6 كیلومتری شمال باختری شیروان، امام زاده محمد رضا، برج و باروی تیموری، تپه ارگ در جنوب باختری شهر كنونی شیروان، تپه (قلعه) اسرار، تپه زیارت، تپه ماسوره شیروان، حسنیه حاج آخوند، شهرپیشین، غار پوستین دوز، غار كافر، قزلرقلعه زیدر، قزلرقلعه زوارم، قزلرقلعه اوغار، قزلرقلعه تفتازان، گمرك تپه و گبرخانه.

مشخصات جغرافیایی
شهرستان شیروان با پهنه ای حدود 2279 كیلومتر مربع، در شمال استان خراسان، در مسیر راه مشهد – بجنورد قرار دارد. این شهرستان از سوی شمال به جمهوری تركمنستان، از باختر به شهرستان بجنورد، از خاور به شهرستان قوچان و از جنوب به شهرستان اسفراین محدود است. این شهرستان آب و هوایی كوهستانی با زمستان های سرد – خشك و آرام دارد. بیش ترین درجه حرارت این ناحیه از 38+ و كم ترین درجه حرارت نیز، 20- درجه سانتیگراد می باشد. شهر شیروان در مسیر راه آسفالته اصلی مشهد – گرگان، از نظر جغرافیایی در 37 درجه و 23 دقیقه و 30 ثانیه پهنای شمالی و 57 درجه و 54 دقیقه و 30 ثانیه درازای خاوری و بلندی ‌1160 متر از سطح دریا قرار دارد. شیروان از مركزیت ویژه ای برخوردار بوده و دارای راه هایی، به شرح زیر است:
1- راه شیروان – قوچان – مشهد، به درازای 200 كیلومتر
2- راه شیروان – بجنورد، به درازای 60 كیلومتر
3- راه شیروان – درگز، به درازای 180 كیلومتر

وجه تسمیه و پیشینه تاریخی
در مورد نام‌گذاری شهر شیروان، داوری هایی وجود دارد. برخی آن را به شیربانانی منسوب می دانند ه در سده های گذشته در جنگل های ناحیه شیروان به شكار و نگاهداری شیر اشتغال داشته اند. از سوی دیگر عده ای شیروان را به نقش شیری وابسته می دانند، كه شكل آن، در دامنه شمالی كوه «اغزقاپوقلی» دیده می شود. كوه های قراول، چنگه و اغزقاپوقلی در نزدیكی و جنوب شهر شیروان قرار دارند و روی هم رفته به شیركوه سرشناس هستند. سنگ تشكیل دهنده شكل شیر، با دیگر سنگ های كوه اغزقاپوقلی از نظر جنس، گونه و رنگ تفاوت دارد و هر بیننده ای، این وجه تمایز شكل شیر را می بیند. با توجه به آثار تاریخی و گورهای زرتشتی ای كه در این ناحیه وجود دارد، کهن بودن شهر تأیید گشته و این وجه تسیه درست تر به نظر می رسد. 
شیروان‌در زمان اشکانیان در زمره قلمرو آنان قرار داشته و وجود گورهای زرتشتی و آثار تاریخی در نقاط گوناگون ناحیه شیروان، نه تنها بر شناخت رویدادهای تاریخی شیروان در پیش از تاریخ كمك می نماید، بلكه آبادی و اهمیت این شهر را در آن زمان نشان می دهد. شهرهای خراسان، از جمله شیروان، بین سال های 31 و 32 هـ . ق، در روزگار خلافت عثمان، به دست مسلمانان افتاد. در زمان حكومت طاهریان، صفاریان و سامانیان، شیروان یكی‌از آبادی‌های پر‌جمعیت و آباد بوده است. سلطان محمود غزنوی در بازگشت از هندوستان از مسیر راه مشهد - طرقی - شیروان، یك شبانه روز در روستاهای دهستان گلیان شیروان،‌ اردو زده است؛ به طوری كه این محل را تخت سلطان محمود نیز می نامند. مغولان در 618 هـ . ق، شهرهای خراسان، از جمله شیروان را گشودند و به كشتار و چپاول پرداختند. شیروان در 874 هـ . ق، به دست تیمورلنگ افتاد.
شیروان در زمان صفویه از اعتبار و اهمیت ویژه ای برخوردار شد و در زمان شاه عباس بزرگ، كردان جنگجو به این ناحیه كوچ كردند. شاه عباس صفوی چند بار، از جمله در 1007 هـ . ق، به خراسان كه مورد تاخت و تاز مردمان گوناگون بود و هم چنین به شیروان، مركز حكومت ایلخانی سفر كرده است. نادرشاه افشار در 24 شوال 1148 هـ . ق، به پادشاهی رسید و رضاقلی میرزا، پسرش را فرمانروای خراسان، از جمله شیروان كرد.
در 1210 هـ . ق، آقا محمد خان قاجار هنگام رفتن به مشهد، از شیروان گذشت و امیر گونه خان، حاكم شیروان نسبت به وی اعلام وفاداری كرد. در روزگار محمد شاه قاجار، شیروان یكی از نواحی مهم درگیری های حاكمان محلی، از جمله حاكمان شیروان و بجنورد بود. ناصرالدین شاه قاجار، دوبار در سال های 1284 و 1300 هـ . ق، به خراسان سفر و از شیروان نیز دیدن كرد.

نگاهی کوتاه به شهرستان جاجرم

شهرستان جاجرم یكی از شهرستان های استان خراسان شمالی است. مهم‌ترین صنایع دستی این شهرستان‌قالی‌و قالیچه بافی است. تولید قالیچه در این منطقه با طرح‌های مشهدی، محلی در نقش‌های لچك و ترنج و … و رنگ‌های لاكی، قهوه ای و قرمز و …. انجام می شود. 
مشخصات جغرافیایی
شهرستان جاجرم با وسعت 7650 كیلومتر مربع در شمال باختری استان خراسان واقع شده است. از طرف شمال به شهرستان بجنورد، از طرف شمال باختری به استان گلستان، از طرف جنوب و باختر به شهرستان شاهرود ( استان سمنان) و از طرف خاور به شهرستان‌های اسفراین و سبزوار محدود می‌شود. شهرجاجرم مركز شهرستان در 5623 و طول جغرافیایی و 36 درجه و 57 دقیقه عرض جغرافیایی واقع شده است. جمعیت این شهرستان در سرشماری سراسری سال 1375 جزو جمعیت شهرستان بجنورد محاسبه شده است.
وجه تسمیه و پیشینه تاریخی
مستشرقینی چون راولینسون و پیگولوسكایا، هكاتم پولیس یا شهر صد دروازه را در حوالی جاجرم همان هكاتم پولیس باشد، پایتخت اشكانیان در پادشاهی تیرداداول است

درباره شهرستان مانه وسملقان
شهرستان مانه و سملقان یكی از شهرستان های استان خراسان شمالی است كه در خاور این استان واقع شده است. دشت مانه در این شهرستان در شمال دشت بجنورد واقع شده و به صورت ناودیسی است كه در جهت جنوب خاوری ـ شمال باختری امتداد یافته و دره بخشی میانه رودخانه اترك از این دشت می‌گذرد. این دشت از تپه‌ ماهورهای متعدد با قوس‌های منظم و به طور متوالی با شیب ملایم و متعدد به وجود آمده است. به علت كمی رطوبت و پوشش گیاهی تخریب مكانیكی در دشت شدید است كه به صورت عامل غالب در این ناحیه عمل نموده است و هم‌چنین وجود شن و تپه‌های ماسه‌ای در برخی از نواحی دشت دلالت بر فرسایش نوع بادی را دارد. دشت سملقان نیز در باختر شهرستان بجنورد و در قسمت جنوبی حوزه اترك میانی واقع شده است . این دشت از شمال به دره اصلی اترك و از خاور به دشت بجنورد و از جنوب به دشت شوقان و از باختر و شمال باختری به دشت قره‌میدان محدود است. شبكه هیدروگرافیك نظم معین دشت را از بین برده و آبراهه‌ها در یك‌یگر راه پیدا كرده‌اند و شكل كلی آن‌ها به صورت شبكه‌های موازی و یا به شكل بادبزن هستند. رودخانه سملقان از ارتفاعات باختری آلاداغ در حوالی شیرآباد سرچشمه می‌گیرد و در محل روستای پیش قلعه به اترك می‌ریزد. بخش مانه بخشی از بزرگ ناودیس خاور به شمال باختر است كه شیل‌های سیاه حاوی كنكرسیون رس آهن‌دار به ضخامت 700 الی 500 متر منطقه را پوشانده است. بخش سملقان شامل مارن و آهك‌های نازك لایه قیری و پیریتی آمونیست داراست و بخش قره میدان به صورت چاله‌ای است كه به علت دو گسل در حاشیه شمالی و جنوبی دشت، شكل گرابن (فروزمین) در امده است .

قلعه جلال الدین جاجرم
این بنای سنگی تقریباً در میانه گرمه و جاجرم( كمی نزدیكتر به گرمه) بر بالای كوه مرتفعی قرار گرفته است كه اطراف آن را دشتهای وسیع احاطه كرده است. از فاصله های دور حالت مخروطی بودن كوه و موقعیت قلعه روی آن نظر هر بیننده را به خود جلب می كند . برای دسترسی به این اثر عظیم بجز یك راه از حاشیه چشمه كه مستقیماً به ورودی قلعه منتهی می شود. راه دیگری وجود ندارد وبجز به صورت پیاده و یا بااستفاده از چهار پایان امكان دسترسی به آن ممكن نیست.طرح كلی این بنا شش ضلعی است و در هر ضلع آن یك برج دایرهای شكل وجود دارد در دیواره های خارجی و بلند این بنا و در بعضی از قسمتهای شمالی از ناهمواریهای كوه نیز استفاده شده است. سنگهای بكار رفته در نمای خارجی بنا تقریباً از سنگهای صاف می باشد. ارتفاع دیوار خارجی در برج ها از بیرون حدود 15 متر و قطر آن 5 متر است.

نگاهی کوتاه به شهرستان بجنورد

شهرستان بجنورد یكی از مهم ترین شهرستان های استان خراسان شمالی است كه دارای مردمانی سخت كوش، پاك اندیش، مهمان نواز و از نژاد آریایی هستند. همه آن ها مسلمان و پیرو مذهب شیعه جعفری بوده و به‌فارسی،كردی و تركی سخن می گویند. شهرستان بجنورد در سرشماری عمومی نفوس و مسكن 1375 هـ . ق دارای 415،321 نفر جمعیت بوده است. مهم‌ترین صنایع دستی این شهرستان فرش و قالیچه بافی است با طرح‌های كردی، تركمنی، گلیم و جاجیم بافی (پلای بافی) است. فرش و قالیچه بافی از مهم‌ترین صنایع دستی این شهرستان است اغلب قالی‌ها و فرش‌های این شهرستان با طرح‌های كردی و تركمنی بافته می‌شوند. گلیم‌این‌منطقه‌به‌نام پلای معروف است بافت آن به وسیله كارگاه‌های افقی و در روی زمین بوده و‌ به واسطه‌ی رونق فرش بافی گلیم بافی و نمد مالی، رنگرزی هم رونق دارد. گلیم مرغوب از پشم و گونه نامرغوب از رشته پتوی كهنه با رنگ آمیزی استفاده می‌شود. جاجیم بافی نیز به یك گونه پارچه زبر كه جنبه فرش دارد، گفته می شود. 
آرامگاه سلطان سیدعباس، تالار آیینه، شهر تاریخی جرمگان و نارین قلعه مهم ترین بناهای تاریخی و مكان های دیدنی شهرستان بجنورد را تشكیل می دهند.

مشخصات جغرافیایی
شهرستان بجنورد، با پهنه ای حدود 17.245 كیلومتر مربع، در شمال باختری خراسان، از نظر جغرافیایی بین 20 درجه و 38 دقیقه تا 42 درجه و 36 دقیقه پهنای شمالی و 50 درجه و 57 دقیقه تا 2 درجه و 56 دقیقه درازای خاوری، در بلندی 1210 متری از سطح دریا قرار دارد. این شهرستان از شمال به كشور تركمنستان، از خاور به شهرستان های شیروان و اسفراین، از جنوب به شهرستان های اسفراین، سبزوار و استان سمنان، و از باختر به شهرستان های گنبد كاووس استان گلستان و شاهرود استان سمنان محدود است. فاصله مركز این شهرستان (شهر بجنورد) تا مشهد از طریق راه آسفالته 244 كیلومتر است. آب و هوای این شهرستان نیمه معتدل و مرطوب با زمستان های سرد و تابستان های گرم است. ریزش باران از اواخر مهرماه آغاز و تا میانه آذر ماه ادامه دارد و ریزش برف از میانه آذر ماه تا پایان اسفند ماه هر سال صورت می گیرد. به این ترتیب بیش ترین درجه حرارت در تابستان 40 درجه بالای صفر و كم ترین آن در زمستان ها 15 درجه زیر صفر است. میانگین باران سالیانه آن به 250 میلی متر می رسد. مسیرهای دسترسی به شهرستان بجنورد عبارت اند از:
1- راه آسفالته درجه یك بجنورد – مشهد، به درازای 244 كیلومتر
2- راه آسفالته درجه یك بجنورد – تهران به درازای 700 كیلومتر
3- راه شنی بجنورد – اسفراین، به درازای 63 كیلومتر

وجه تسمیه و پیشینه تاریخی
نام قدیم بجنورد در اصل «بیژن گرد» كه نامی باستانی است،‌ بوده است. از آن جا که «گرد» به معنی شهر و آبادی است، بجنورد به «شهر بیژن» معنی می شود. بیژن گرد به مرور زمان به «بوزن گرد»، «بوزن جرد» و «بجنورد در آمده است. در شمال باختری بجنورد كنونی، تپه و آثار كهنی از شهر پیشین وجود دارد، كه «بیژن یورت» یا «بیژن یورد» خوانده می شود و می رساند كه همان بیژن گرد است و بجنورد پیشین در این جا قرار داشته است. این تپه را مردم «‌كهنه كند» (روستای كهنه) می نامند و این نام فارسی كهن، در میان مردم كرد زبان بجنورد می رساند، كه پیش از صفویان، این جا به عنوان بجنورد پیشین و ویرانه ای بوده كه شهر كنونی پس از آن ساخته شده است. شهر بجنورد در روزگار باستان یكی از ولایت های پارت پیشین بوده است. بعضی گفته اند پیش از صد دروازه (شهرستان دامغان)، پایتخت پارت، شهر « اساك» بوده، كه آن را با بجنورد یا قوچان یكی دانسته اند. شهر بجنورد در دوران ساسانیان جزو قلمرو آنان شمرده می شده و تابع بخش خاوری استان خورآسان (خراسان) بوده است. 
در سال 22 هـ . ق، بجنورد و دیگر نقاط خراسان توسط مسلمانان گشوده شد و تا میانه سده 3 هـ . ق، از سوی نماینده گان خلیفه بغداد اداره می شد. در 259 هـ . ق، یعقوب لیث صفاری سراسر خراسان را گرفت و بجنورد جزو قلمرو و حكومت صفاری شد. سپس سامانیان بر خراسان، از جمله بجنورد دست یافتند. تیمور لنگ نیز در 783 هـ . ق، بجنورد و دیگر شهرها و آبادی های این منطقه را ویران كرد. در روزگار صفوی، بجنورد به علت جایگاه مناسب طبیعی، جغرافیایی و نظامی اهمیت یافت. در زمان حكومت تولی خان -حكمران صفوی - شهر گسترش یافت و به سرعت نقش نظامی، بازرگانی و آموزشی خود را باز یافت. شاه عباس بزرگ، كردان زعفرانلو و شادلو را به این ناحیه كوچ داد. پس از صفویان بجنورد جزو قلمرو افشاریان و قاجاریان شد و حاكمان آن بیش تر از سران ایل های ساكن در این ناحیه انتخاب می شدند

باغها ،کاخها و موزه ها درشهرستان بجنوردآیینه خانه مفخم بجنورد

این خانه به سردار مفخم یكی از سرداران اواخر دوره قاجاریه تعلق داشته است. آیینه كاری و كاشی كاری‌های درون بنا از زیبایی خاصی برخوردارند و شیوه معماری همان دوران را به ذهن متبادر می‌سازند. این بنا در شهر بجنورد واقع شده است.
تالار آیینه بجنورد
یكی دیگر از دیدنی های بجنورد را تالار آیینه این شهر تشكیل می دهد. این تالار محل ستاد فرماندهی یار محمد خان بوده است و امروزه از دیدنی های منطقه به شمار می آید 
موزه بجنورد
این موزه در سال 79 در عمارت آ یینه خانه مفخم بر پا گردیده است. بنا مربوط به دوره قاجاریه بوده که در زمان حکمرانی یار محمد خان شادلو ملقب به سردار مفخم و همزمان با ناصرالدین شاه در دو طبقه و با تزیینات آیینه کاری و کاشیکاری ساخته شده است .این بنا در اصل دیوانخانه سردار مفخم بوده که مشورت در مسایل سیاسی و نظامی حوزه حکومتی او در این محل برگزار می شده است. از نکات قابل توجه بالار آیینه ، وجود عکسهایی از پادشاهان قاجار، رجال و مشاهیر سیاسی و سرداران نظانی خراسان و بجنورد است که بر سقف و پیرامون تالار نصب شده اند.این موزه بر حسب موضوع دارای 5 بخش است: بخش وسایل روزمره زندگی : شامل وسایل غذاخوری ، وسایل استحمام ، روشنائی ، انواع قفل، آویز و... می باشد که بیانگر نحوه زندگی و معیشت و همچنین نوع نگاه و برداشت آنها از چگونگی کاربرد این وسایل است. انواع کاسه های مسی، قدح، بشقاب، قاشق، سماورو قوری از دیگر وسایل این بخش هستند. بخش پوشاک : در این بخش پوشاک سنتی اقوام ساکن در این شهرستان به نمایش درآمده است که شامل پوشاک کرمانج، ترکمن، پوشاک ترکی، فارس و تات که هر یک در نوع تزئینات ، شکل ، فرم و رنگ متفاوت هستند. بافته ها: شامل قالی، قالیچه، گلیم ، پلاس، پشتی و... که حاصل سر پنجه با ذوق و هنرمندی بافندگان است. ابزار وادوات موسیقی مقامی : در این بخش ابزار موسیقی مقامی رایج شهرستان بر حسب اقوام ساکن همانند موسیقی کرمانجی ، ترکی ، ترکمنی و... تقسیم بندی وآلات موسیقی مربوط مثل دو تار، قشمه، دایره و کمانچه به نمایش درآمده اند. زیور آلات : در این بخش انواع زیور آلات اقوام کرد، ترکمن و ... به نمایش درآمده است

عمارات و محوطه های باستانی در شهرستان بجنورد

شهر تاریخی جرمگان بجنورد

در جنوب شهر بجنورد آثار بسیاری از یك شهر تاریخی‌نمایان است. این شهر به نام جرمگان یا جرمقان،‌ سرشناس بوده و یكی از شهرهای آباد و بزرگ خراسان به شمار می‌رفته و به دست سپاهیان مغول به كلی ویران شده است
بش قارداش
معماری این بنا شامل ایوانها، چهار گلدسته و فضای داخلی است كه گنبدی به رنگ فیروزه ای بر فراز آن قرار گرفته است. تزئینات آن شامل: كاشیكاری هفت رنگ، كاشی فیروزه ای و تلفیق آجر و كاشی می باشد. بنا دارای كتیبه هایی است مزین به آیاتی از سوره مباركه نور كه به قلم شیوه ای ثلث بر زمینه لاجوردی نوشته شده كه امروزه بقایای آن در ایوان اصلی به چشم می خورد قاجار 
بنای سنگی اسپاخو
بنای تاریخی اسپاخو در شمال جاده آسیایی و در دامنه رشته كوهای قور خود قرار گرفته است كه به لحاظ قدمت و موقعیت مكانی از اهمیت ویژه ای برخوردار می باشد. طرح این بنا عبارت است از تركیب یك ایوان با پلان چهار گوش كه به وسیله دهلیزی به یك اتاق چهار گوش گنبددار كه در سمت شرق ایوان قرار دارد، در ارتباط میباشد. سقف اتاق به صورت گنبدی از نوع پوششهای نیمكره ای قابل مقایسه با گنبدهای چهار تاقی های ساسانی است