تبیان، دستیار زندگی

سیدرکن الدین محمدقاضی عارف ودانشمند قرن هشتم ق. مددرسه «رکنیّه »رابنا کرددرکتب تاریخ یزد، ازاین مدرسه وقسمت های محتلف آن مانند رصدخانه، دارالکتب و... یادشده است.

این بقعه دارای یک در ورودی می باشد . چهار طرف حیاط طاق نمای بزرگ آجری به چشم می خورد.درضلع شرقی صحن با خریدن خانه مجاور درصدد افزودن فضای بقعه بر آمده اند .بدنه دیوار صحن با آجر پوشیده شده است . کف صحن وداخل بقعه با آجر مفروش شده است . طرفین سردر ورودی بقعه سید رکن الدین از جهت شمال ، دارای دو صفه که هر یک از دو غرفه تشکیل شده است .حاشیه ولچکی های صفه ها وطاق نماها مزین به کاشی معرق با نقوش هندسی گل وبوته اسلیمی می باشد . سردر ورودی بقعه مسقف به طاق آهنگ با قوسی پنج اوهفت وسه طاق نمای گچی بری رسمی بندی می باشد که طاق نمای میانی بزرگتر است . در چوبی مشبکی ما را به داخل بقعه هدایت می کند . درضلع جنوب، محراب که مزین به رسمی بندی گچبری شده ، مقرنس کارشیکاری شده ، نقوش گل و بوته کتیبه به خط ثلث می باشد ، دیده می شود .در طرفین محراب طاق نماهایی با ترنجهای گچبری و کتیبه ثلث ودر ضلهای غربی وشرقی وشمالی طاق نماهای مزین به ترنج گچبری شده وکتیبه ثلث جلب توجه می کند .گنبد بروی چهار فیلپوش وشکنجهای رسمی ودوال ورف وبتکانه استوار است . به قول محمد کریم پیر نیا درون بقعه با گچبریهای نغز و نقشهای رسمی لاجورد وزر آراسته است . آهیانه گنبد مزین به شمسه بسیار زیبا و دوازده ترنج می باشد . در گریو گنبد چند پنجرۀ مشبک آجری به چشم می خورد .درقسمت فوقانی ضلع ، شرقی و شمالی ، ۳ پنجره مشبک آجری تعبیه شده است .

ازارۀ داخل بقعه تا ارتفاع ۷۰/۱ سانتیمتر با کاشیهای لاجوردی و سفید پوشیده شده است . خود ( پوشش خارجی ) گنبد دو پوسته متصل و مزین به کاشی معرق لاجوردی و آبی با نقوش هندسی و قوس شبدری کند می باشد . اربانه گنبد با کاشی معرق و خطوط بنایی و لوز آراسته شده است . نمای خارجی بقعه با آجر پوشیده شده است . بخشی از سطح پشت بام کاه گلی وبخش دیگر با جر مفروش شده است.

حمام خان: قدمت حمام خان یا "گرمخانه نور" به سال 1212 ه. ق. برمیگردد که در تاریخ 1242 ه. ق. مورد تجدید بنا و تزئینات قرار گرفته است. تزئینات حمام خان بسیار ساده بوده بطوریكه مهمترین تزئین آن نقاشیهای بخش شاه نشین می باشد. مساحت حمام 1170 متر مربع و زیر بنای آن 900 متر مربع می باشد. ساخت بازار خان به زمان ناصرالدین شاه قاجار بر میگردد. ساختار متفاوت موجود در آن حكایت از ساخت تدریجی این بازار دارد. 

میدان خان:این میدان نیز در همان دوره شکل گرفته است که مشتمل بر سرای قیصر و کاروانسرا که برای استراحت و تجارت بوده و حوزه علمیه که برای درسهای حوزوی از آن استفاده می شده است.

بازار خان، قسمتی از آن متعلق به دوره افشاریه می باشد و قسمت دیگر آن توسط نوادگان و خود محمد تقی خان بافقی شکل گرفته است.

دخمه بعضی از پادشاهان هخامنشی چون داریوش اول و جز او در نقش رستم، درون مقبره است. هر دخمه ای دارای نگهبان بوده كه به او «دخمه بان» یا «دخمه گاه» یا «شهر مقابر» می گفته و محل دخمه را «دخمه گاه» یا مقبره می نامیدند. دخمه زرتشتیان در انتهای جنوبی شهر یزد در حوالی منطقه صفائیه در بالای تپه ای نسبتا مرتفع قرار دارد.

در این محل دو دخمه وجود دارد كه یكی قدیمی تر بنام هانجكی هاتریا (زرتشتی هندی الاصل) و دیگری كه جدیدتر می باشد به نام گلستان معروف است. در وسط این دو دخمه چاله ای سنگی وجود دارد كه زرتشتیان مردگان خود را در آن قرار می داده اند. دخمه گلستان دارای قطر 25 متر و ارتفاع دیوار از سطح تپه 6 متر است و دخمه هانجكی دارای قطر 15 متر می باشد.

دخمه محلی است که زرتشتیان از دیر باز تا حدود چهل سال پیش، اموات خود را طبق اصول، فرهنگ و آداب و سنن مذهبی خود و طی انجام مراسم ویژه در آن می‌نهادند تا طعمه کرکس‌های کوه‌های اطراف شوند. وسط فضای میان تهی دخمه چاهی وجود دارد که به "استودان" معروف است و استخوان‌های به جای مانده از اجساد را داخل آن می‌ریختند. پس از مدتی و طی مراسمی خاص، محوطه داخل دخمه جارو و ضد عفونی می‌شد و بار دیگر دخمه مذکور مورد استفاده قرار می‌گرفت. در حقیقت محوطه داخلی دخمه‌ها مانند گورستانی بود که چندین بار از آن استفاده می‌شد. بعد از این‌ كه "مانكجی لیمجی هاتریا" معروف به "مانكجی صاحب" به عنوان نماینده «انجمن بهبودسازی وضعیت زرتشتیان در ایران» در حدود 140 سال قبل و از طرف پارسیان بمبئی برای بهبود وضع اجتماعی و دینی زرتشتیان به ایران آمد، بعضی از دخمه‌ها تعمیر و نوسازی و دخمه‌های جدیدتری هم ساخته شدند كه مدتی مورد استفاده قرار داشتند. بعدها در تهران از اواسط دهه 1310، در كرمان از دهه 1320 و در یزد از دهه 1340 به بعد دخمه تبدیل به آرامگاه گردید و به كلی فراموش شد.

دخمه‌ها را از خشت خام و گچ بنا می‌كردند تا مواد آلوده به زمین نرسد. در ساختن دخمه اصولی همچون كوبیدن 4 میخ بزرگ، 36 میخ متوسط و 260 میخ كوچك بر زمین رعایت می‌شد. صد نخ پنبه را یك ریسمان می‌كردند و سه بار آن ریسمان را دور تا دور دخمه به گرد این میخها می‌پیچاندند و اول سروش باج تا ویدوا مروتی می‌خواندند و هنگام كوبیدن هر میخ یك "یتا اهو" زمزمه می‌كردند. سپس در میان دخمه می‌نشستند و 100 "اشم وهو" و 200 "یتا اهو" می‌خواندند و 300 سنگ كوچك به میان دخمه می‌انداختند، سپس دخمه را بر روی این مكان بنا می‌كردند.

این بنا با گنبد مرتفع واقع در جنب بقعه ی دوازده امام در محله ی فهادان دارای نمای ساده و درب ورودی کوتاه است، اما وقتی وارد صحن شوید بنای تاریخی با عظمتی از دوره مغول در برابر شماست. گنبد این بنا که از پای تا سر از خشت خام ساخته شده، دارای تزیینات و آرایش گچبری نقاشی با آبرنگ طلایی و لاجوردی بوده که در حال حاضر قسمت هایی از آن بر روی گچ سفید باقی است.

اندازه طول هر یک از اضلاع چهار دیوار گنبد ۸/۸ متر، ارتفاع بقعه ۱۸ متر و فاصله ی دهنه ی آن ۵/۹ متر است. متاسفانه از کتیبه های چهار دیوار داخل گنبد اثر چندانی باقی نمانده است. و لیکن خطوط آن کوفی بوده و نظیر کارهای گنبد هشت، مدرسه شاه کمالیه و بقعه ی فهادان است. شبستان مدرسه دارای محراب بوده و در اطراف صحن مدرسه رواق هایی ساخته شده که ضلع غربی آن دارای رواق بزرگتر و محراب گچی است. همچنین در میان صحن پایابی با ۳۸ پله به عمق ۲/۸ متر از سطح زمین برای دسترسی به آب، بنا گردیده است.

معماری مدرسه ی ضیائیه را می توان از خصوصیات عصر مغولی قلمداد کرد. در این بنا هیچ گونه تزیینات کاشی کاری به چشم نمی خورد و تنها آثار بر جای مانده آن خشت خام بوده که این بنا را تاکنون بر پا نگاه داشته است.نمایی از زیر گنبد خانه و جزییات مربوط به آن در رابطه با شهرت این مدرسه به زندان اسکندر باید گفت علاوه بر روایت هایی چون گسیل گروهی از تبعیدیان اسکندر به یزد، عوامل دیگری چون ویژگی های اقلیمی، دور دستی و دور افتادگی یزد از مراکز بزرگ و پر رفت و آمد در گذشته موجبات روانی و تقویت این شهرت را فراهم آورده اند. این میراث زیبا در حال حاظر دارای گنبد خانه به ارتفاع 18 متر که در قسمت بالا و دور تا دور گنبد خانه با خط کوفی تزینی آیه الکرسی مزین گردیده است ، شبستان و پایابی به ارتفاع 10 متر می باشد که روزگاری حیات انسانها در آن جاری بوده است .

مسجد ریگ در ابتدا كاروانسرا بوده وامیر معین الدین اشرف ، از اعاظم سادات عریضی كه آثار خیریه بسیاری از او در یزد به جای مانده است ، مسجد مذكور را بنیان نهاد .وی كاروانسرا را خریداری نمود وآن را به ساخت مسجد اختصاص دادو صفه وگنبد ومقصوره وغرفه وجماعت خانه بنا كرد.همچنین پایابی حفر نمود ونهر جدید را درآن جاری ساخت وچندین باب دكان ومغازه در حواشی مسجد بناكرد وآنها را وقف نمود .

بنا به گزارش تحقیقات باستان شناسی مركز مطالعات وپژوهشهای میراث فرهنگی استان یزد ،بانی مسجد مذكور امیر معین الدین اشرف بود كه ازبزرگان عصر سلجوقی به شمار می رفت ودر سال 730 هجری قمری كاروانسرای مذكور را خریداری كرد وصفه وگنبد ورواقهایی بر آن افزود در این گزارش تناقضهایی وجود دارد وبر اساس مطالب متون تاریخی محلی یزد نادرست به نظر می رسد، زیرا اولاً امیر معین الدین اشرف دراواخر سده هفتم واواسط سده‌هشتم هجری می زیست . و دارای سه فرزند به نامهای: امیر ركن الدین شاه حسن ، شرف الدین حسین وكمال الدین شاه علی بود و امیر ركن الدین شاه حسن وزیر شاه شجاع بر اثر سعایت دشمنان در سال 730 هجری قمری كشته شد . ثانیاً تاریخ دقیق احداث مسجد ریگ در منابع تاریخی ذكر نشده است وگزارش مركز اسناد مبنی بر احداث بنای مسجد در سال 730 هجری قمری با تاریخ مرگ میر ركن الدین شاه حسن پسر امیر معین الدین اشرف اشتباه ذكر شده است . مسجد ریگ بر اثر ویرانیهای پی در پی دو بار تجدید بنا گردیده است . در زمان فرزند ابوسعید طبسی درگاه مسجد ریگ تخریب گردید وفردی به نام خواجه توكل قزوینی درگاه وگنبد آن را مرمت وبازساری نمود. در سال 798 هجری وپس از تاریخ مذكور خواجه فخرالدین ابرقویی مسجد ریگ را دوطبقه ساخت وگنبدی مرتفع ودوجماعتخانه بنا كرد ومنبری در مسجد قرار داد.

در سال 890هجری حاجی خواجه جان تبریزی وصیت نمود كه سه هزار دینار تبریزی در مصارف امور خیریه هزینه نمایند ، از جمله یك هزار دینار از آن صرف ساخت وساز بخشهای پایاب وجماعتخانه مسجد ریگ گردید. مسجد در سال 860 هجری بر اثر وقوع سیل تخریب شد وبه مدت شش ماه ویران ومتروك بود تا اینكه پس از گذشت شش ماه باردیگر آباد گردید ومردم در آنجا نماز گزاردند. در زمان حكمرانی محمد ولی میرزا بر یزد حاجی میزا سید مهدی برادر اعیانی مدرس چندین باب دكان ومغازه واقع در ضلع شمالی مسجد خریداری كرد ودرصدد بود شبستانی دایر نماید وآن را ضمیمه مسجدكند كه توفیق نیافت و در سال 1251 هجری شخصی به نام حاجی كاظم مشهور به كلاهدوز با خریداری ضلع جنوبی مسجد، شبستانی در نهایت زیبایی وتكلّف بناكرد . مسجد مذكوردرسده‌ هشتم هجری توسط معین الدین اشرف احداث گردید مسجد ریگ رفیع و دوطرف صحن مستطیل شكل آن دوشبستان است كه در طی ادوار مختلف تاریخی دایر گردیده اند .

مسجد مذكور از سده هشتم هجری به بعد به‌صورت یكی از مساجد بزرگ در آمده است. پس از گچبری ولایه برداریهایی هایی كه انجام گردید، یك محراب كاشی شده در انتهای جنوبی این مسجد مشاهده شد. شبستان دیگری در قسمت شرقی مسجد وجود دارد كه شامل نورگیرهای مرمری باستونهای مربع شكل می‌باشدكه سقف جناقی ،برروی آن خودنمایی می‌كند. این مسجد دارای مناره ای است که بدنه آن با كاشیهای زیباپوشیده شده است (در حال حاضر قسمتهایی از کاشیها فروریخته). در بالای محراب این مسجد در شبستانف زمستانی، بادگیری بوده كه اكنون خراب شده است. در داخل محراب نیز سنگ مرمری قراردارد كه بر روی آن نقوش محرابی وخطوط كوفی وعربی منقوراست. در سمت شرق مسجد پلكانی با رویة گچی ، جهت ورود زنان به تنها غرفه مسجد در طبقه اول تعبیه گردیده كه طاقچه ای در داخل آن است . غرفة تحتانی، قوس نیم دایره ای دارد و در داخل آن نیزطاقچه‌ای است . ازارة تابستانخانه تا ارتفاع50 سانتیمتر از سنگ است و در سطح پایین آن قرنیز سیاه رنگی به كار رفته است . در وسط سقف تابستانخانه فضایی شبیه به گلخانه به سبك امروزی با پنجرة فلزی بزرگ ایجاد شده است . بر روی یكی از زیلوهای مسجد ، عبارت : ‹‹ وقف بر مسجد زین آقا واقع در محلّه مخزن من دارالعباده یزد داخل حصار سنه1304 عمل محمد علی حاجی رجب میبدی ›› وبر روی زیلوئی دیگر عبارت : ‹‹ وقف بر مسجد زینل عابدین داخل حصار دروازة مالمیر شهر سنه 1340›› نوشته شده است به نظر می رسد مسجد در عهد ناصرالدین شاه قاجاری بنا شده است . خطوط آیه های عربی به چهار گونه نگاشته شده و در بالای محراب قرنیز گچی موجود است.در بدنه تا كف مسجدنیز كاشیهای فیروزه ای ولاجوردی به صورت نقوش هندسی تعبیه شده است . سقف مسجد نسبتاً بلند ودر دوطرف آن دو شبستان ستون دار قرارگرفته است .نور داخل شبستان تابستانی از پنجره ورودی بزرگ آن تامین می شود .بدنه دیوارهانیز با گچ سفید شده است . یك در ورودی مسجد به بازار متصل می شود .همچنین دوگرمخانه یا شبستان زمستانی در طرفین آن است كه محراب مقرنس گچی دارد . در زیر صحن مسجد زیر زمین یا سردابه ای بوده كه جهت وضو استفاده می شده است . نور شبستان ضلع چپ با سنگهای مرمر سقف تامین می شود‌وشبستانهای جنبی دارای 32 ستون چهار ضلعی وسقف گنبدی هستند .در روی هر گنبد نیزیك نور گیرف مرمری به كار رفته است. محراب این قسمت از سنگ مرمر ونورگیرها عموماً به صورت هشت ضلعی است.

اشکذر یکی از بخش های شهرستان یزد است که در شمال‌ غربی‌ یزد واقع‌ شده‌ و آب‌ و هوای‌ گرمسیری‌ معتدلی‌ دارد.اشكذر در زمان‌ اشكانیان‌ توسط‌ اشكین‌زال‌ كه‌ از ملوك‌ طوایف‌ بوده‌، ساخته‌ شده‌ است‌ فیروزآباد مجومرد که جزء شهر اشکذر است به فرمان «فیروز شاه بن یزدگرد بن بهرام گور » بنا شده است. در قرن هشتم ، به فرمان پسران «شیخ تقی الدین دادا محمد »هفت خانقاه در یزد ،اردکان ، میبد، اشکذر، هفتادر، بندرآباد و مجومردساخته شد که برخی از آنها منهدم شده اند. خانقاه اشکذر عمارتی بلند داشته و املاک بسیار وقف آن بوده است . در اشكذر نمونه‌ای‌ ازتلاش‌ و تكاپوی‌ مردم‌ كویر در مبارزه‌ باشن‌های‌ روان‌ و ایجاد جنگل‌های‌ تاق‌ و گز می‌توان‌ مشاهده‌ كرد. آثارتاریخی‌ اشكذر عبارتند از:سرو كهن‌ و قلعه‌ فیروزآباد، آسیاب‌ اشكوذر، رباط‌، چاپارخانه‌ و قلعه‌ نیمساز همت‌آباد، خانقاه‌ میمونه‌، قلعه‌ و مسجد جامع‌عزآباد، امامزاده‌ سیدحسن‌ حاجی‌ آباد، مسجدحاج‌ رجبعلی‌، مسجدالرضا و قلعه‌ اشكذر، عمارت‌ باغ‌ وزیر حجت‌ آباد، دارالشفاء، شهركهنه‌پشت‌، مسجد ریگ‌، قلعه‌ و حمام‌ قدیم‌رضوانشهر، آب‌ انبار پشت‌ باغ‌كاج‌، آب‌انبار حجت‌آباد، آتشكده‌ جعفرآباد، قلعه‌ حسن‌آباد، آب‌انبار عصرآباد،آب‌انبارهای‌ شیر و عمارت‌ سلطان‌ بُندرآباد و ....