تبیان، دستیار زندگی

سنایی می‌گوید:
به صاحب دولتی پیوند اگر نامی همی جویی
كه از پیوند با عیسی چنان معروف شد یلدا

یلدا لغت سریانی است به معنی میلاد و چون شب یلدا، با میلاد مسیح تطبیق می‌كرده، از این رو بدین نام نامیده‌اند. باید توجه داشت جشن میلاد مسیح كه در 25 دسامبر تثبیت شده، در اصل جشن ظهور میترا بوده كه مسیحیان در قرن چهارم میلادی، آنرا روز تولد عیسی قرار دادند.
در ایران باستان، برای دی ماه چهار جشن وجود داشت كه شامل روزهای اول، هشتم، پانزدهم و بیست و سوم این ماه بود. اما امروزه، ایرانیان تنها نخستین روز دی ماه، یعنی درازترین شب اول زمستان كه ( شب یلدا، آخرین شب پاییز، پایان قوس، آغاز جدی ) است، را جشن می‌گیرند. در اصطلاح قدیم، شب اول زمستان را شب چله می‌گویند. مردم، زمستان را در حقیقت دوماه یا دوبخش می‌دانند كه 40روز اول را چله بزرگ و 40 روز آخر را كه مصادف با جشن سده است، چله كوچك می‌نامند.
پیشینیان براین باور بودند كه در این شب، فرشته بدی‌ها ( اهریمن) با فرشته‌ی خوبی‌ها ( امشاسپندان ) به جنگ می‌پردازند و در این نبرد طولانی كه برابر درازترین شب سال است، بالاخره فرشته‌ی خوبی‌ها، اهریمن را شكست داده و تاریكی از روشنایی شكست می‌خورد و صبح بعد زاده شدن مجدد خورشید، آغاز می‌گردد. زایش خورشید و آغاز دی را، آیین‌ها و فرهنگ‌های بسیاری از سرزمین كهن، آغاز سال قرار داده‌اند و به شگون روزی كه خورشید از چنگ شب‌های اهریمنی نجات می‌یافت، روزی مقدس برای مهرپرستان بود.
جشن شب چله، بعد از نوروز تنها جشنی است كه همواره در میان ایرانیان پایدار مانده است و علت پایداری آن را می‌توانی:
- باور دینی كهن مهرپرستان یعنی زایش خورشید و مهر دانست.
- پایان كار كشاورزان و برداشت محصولات خود و آغاز فصل استراحت آنها دانست كه با مهاجرت روستاییان به شهر، این جشن كه یادآور روزگاران گذشته ایرانیان است، به میان مردم شهر نشین نیز رخنه كرده و پایدار مانده است.

آیین شب یلدا در گوشه و كنار ایران زمین
مردم ایران در شهرها و روستاهای مختلف با توجه به فرهنگ، آداب و رسوم ویژه‌ی خود شب چله را جشن می‌گیرند، كه در اینجا به طور مختصر، به ذكر چگونگی برگزاری این جشن عمومی و خانوادگی در چند منطقه و شهر ایران می‌پردازیم:

خراسان: خراسانی‌ها معتقدند كه در شب چله، باید از میوه‌هایی كه دارای خواص ویژه‌ای هستند خورد تا سال آینده خواص آنها در بدن باقی بماند. این میوه‌ها شامل هویج، گلابی، انار، زیتون سبز، خربزه و هندوانه است، كه در میان میوه‌ها، هندوانه از میوه‌های اصلی است كه باید در شب چله خورده شود. چراكه می‌گویند هندوانه « گرمیت مغز» و « سوزندگی جگر» را دفع می‌كند. همچنین معتقدند هركس در شب چله هندوانه بخورد جگرش لك برنمی‌دارد. البته بعد از خوردن هندوانه، رسم براین است كه پوست هندوانه را به پشت بام همسایه می‌اندازند تا اگر استطاعت خرید این میوه را ندارد پوست آنرا بتراشد و بخورد و این عمل تا بام همسایه‌ی هفتم ادامه دارد. از مراسم دیگر این شب فرستادن خوانچه میوه است كه از طرف داماد و برای خانواده عروس فرستاده می‌شود. این خوانچه، پر از میوه با هدایای مناسب از قبیل قواره پارچه، دستبند یا گردن بند برای عروس است. در این خوانچه باید لااقل هفت رنگ میوه ( انار، انگور، پرتقال، سیب، گلابی، هندوانه و ...) وجود داشته باشد.

شیراز: اكثر خانواده‌ها در شیراز همانند شهرهای دیگر ایران، این شب را به شب زنده‌داری می‌پردازند، آنها از دوستان و آشنایان خود دعوت می‌كنند و برای پذیرایی میهمانان سفره‌ای می‌گسترند كه بی‌شباهت به سفره‌ی هفت سین نوروز نیست. در این سفره آینه، قاب عكس حضرت علی، دولاله و چند شمع روشن، اسفند و انواع تنقلات شامل نخودچی، كشمش، حلوای ارده و آجیل مشكل گشا، رنگینك، ارده شیره، خرما، انجیر، به همراه چند شاخه گل قرار می‌گیرد. غذای ویژه شیرازی‌ها در این شب هویج پلو به همراه كشمش، مغز گردو و رب است. در این شب، همه‌ی افراد خانواده تا دیر وقت به شوخی، گفتگو،خاطره گویی و مشاعره می‌پردازند و گرفتن فال حافظ بخصوص در این شب رواج فراوان دارد.

مازندران: دو روز مانده به شب چله، در نقاط مختلف مازندران مردم به تهیه‌ی مقدمات این شب می‌پردازند و بعد از غروب آفتاب، آن شب را جمع شده و دور كرسی می‌نشینند و سالمندان حاضر در مجلس به تعریف از سردی زمستان و دوره‌های یخبندان گذشته، داستان‌ها و افسانه‌های می‌پردازند. آنها بعد از صرف شام و چای، روی كرسی، سفره‌ای پهن می‌كنند كه در آن سفره، خوراكی‌هایی از قبیل: پرتقال، نخود برشته، كشمش، بادام شیرین، نارنگی، سیب، لیموترش، خربزه و هندوانه كه شاه میوه این مجلس است، به اضافه انواع تنقلات و شیرینی‌های محلی وجود دارد. افراد خانواده‌ها به شوخی، بذله گویی و گفت و شنود و تفال به دیوان حافظ می‌پردازند. در پایان جشن، هر نفر با چشم‌های بسته تعدادی گردو برداشته و هنگام خواب زیر تشك خود گذاشته و صبح گردوها را می‌شكند اگر مغز آن سفید و خوب بود، نیت‌اش برآورده می‌شود. همچنین در این شب برای دخترانی كه نامزد دارند، از طرف داماد « خرجی »‌می‌فرستند. داماد در این خوانچه، تمام چیزهایی كه برای شب چله لازم است به اضافه‌ی ماهی و مرغ قرار می‌دهد و بعد از غروب آفتاب به خانه‌ی همسر آینده خود می‌فرستد.
مردم مازندران معتقدند كه اگر در این شب ننه سرما گریه كند، هوا بارانی و اگر پنبه‌های توی لحاف را بریزد بیرون برف و اگر گردنبند خود را پاره كند تگرگ می‌بارد.

گیلان: در گیلان و شهرها و روستاهای آن، شب چله را جشن می‌گیرند، و هركس بنا به توانایی مالی خود میوه و آجیل تهیه می‌كند. میوه‌ها شامل: انار، لیمو، پرتقال و هندوانه است. مردم گیلان، خوردن هندوانه را واجب و مفید می‌دانند. آنها هندوانه‌هایی كه محصول بوستان خودشان بوده را برای شب چله در ساقه‌های برنج بافته شده نگه می‌دارند. افراد خانواده با چند خانواده كه خویش و قوم هستند، در یك جا برگرد سفره‌ای جمع می‌شوند وبه گفتگو و ترانه خوانی و بزن و بكوب می‌پردازند.
كسانی كه نامزد دارند برای همسر آینده‌ی خود « شب چله گر » می‌فرستند كه اگر این كار را نكنند به علت ترك رسم، مورد سرزنش خانواده‌ی عروس قرار می‌گیرند.

لرستان: مردم لرستان در شب چله، با گوسفند یا بوقلمونی كه برای شب چله، پروار و چاق كرده‌اند غذا تهیه می‌كنند. افراد خانواده‌ها به همراه بزرگان خانواده‌ها دور هم جمع می‌شوند، به گرفتن فال و تعریف داستان و خاطره می‌پردازند. آنها برای این شب مانند دیگر شهرهای ایران انواع تنقلات و میوه‌ها، خربزه و هندوانه تهیه می‌كنند. در شب چله نیز نوجوانان و جوانان محله‌های مختلف در لرستان، به گروه‌های دو یا چهار نفری تقسیم شده و به پشت بام خانه‌ها می‌روند و از مسیر دودكش بخاری‌های خاموش خانه‌های قدیمی یا جلو پنجره‌ها، شال می‌فرستند و با خواندن ترانه‌های مخصوص این شب تقاضای آجیل و تنقلات می‌كنند و صاحب خانه نیز مقداری از مواد خوراكی آن شب را به پرشال می‌بندد و با تكان دادن شال اشاره می‌كند كه بالا بكشند.
البته در همه‌ی مناطق كشور در این شب و روز پس از آن، آیین‌های ویژه‌ای انجام می‌شود كه به سبب مختصر بودن این نوشتار، از وارد شدن به همه‌ی آنها معذور بودیم. البته شباهت در آیین‌ها. خود از دلایلی بود كه ما را به گزینش و ارائه آیین‌های چند استان و منطقه محدود داشت.