تبیان، دستیار زندگی

بیرجند و قهستان پیش از اسلام وجود داشته و بنای آن را به سام بن نریمان نسبت داده اند. این شهرستان مهم‌ترین منطقه‌ی استان خراسان جنوبی است كه جمعیت آن در سرشماری عمومی نفوس و مسكن 1375؛ 276.813 نفر بوده‌ كه از این شمار 142.134 نفر مرد و 134.679 نفر زن بوده اند. بیرجندی ها مردمی سخت كوش، مهمان نواز و وطن دوست بوده و به سرزمین خود علاقه‌مند هستند. مردم این منطقه زودآشنا، شاد، زود‌رنج و در دوستی استوار و پا برجا هستند. مردم بیرجند از نژاد آریایی و ایرانی هستند‌ كه از دوران باستان در این سرزمین ساكن شده اند. شماری خانوار عرب نیز در بیرجند زندگی می كنند. مردم بیرجند به زبان فارسی و لهجه‌ی بیرجندی سخن می‌گویند. در گفتار آنان واژگان پارسی پیشین شنیده می شود. زبان عربی به طور پراكنده در بین شماری از مردم ناحیه، به ویژه عرب‌ها رواج دارد. بیرجندی ها پیرو دین اسلام و مذهب شیعه جعفری هستند. پیروان اهل تسنن و شماری زرتشتی نیز در بیرجند به سر می برند. با توجه به شواهد تاریخی‌كه در برخی نقاط پیرامون شهر بیرجند به دست آمده است، وجود زرتشتیان در بیرجند، پیشینه‌ی درازی دارد. 
ویژگی موسیقی محلی بیرجند در حركات ریتمیك و نمایشی است و چوب بازی یكی از هنرهای وابسته به رقص است كه ویژگی خاص خود دارد. شهرستان بیرجند وقهستان دارای زیباترین و لطیف ترین ترانه ها، آوازها و حماسی ترین رقص ها و آهنگ های سازی و آوازی است كه در كم‌تر نقطه ای از خراسان نظیرش را می توان دید این شهرستان به سبب وسعت زیاد دارای رقص ها و موسیقی بسیار متفاوت و متنوع است. رقم های پنج ضربی و سه تایی متداول در این منطقه ویژگی خودش را دارد كه در دیگر نقاط ایران مرسوم نیست قطعات موسیقی سازی ویژه رقص های محلی در این منطقه عبارتند از: اصیل، ناره ناره، فورگی، چنشتی، راست، چغل، چپ، زانو، سر ضرب، بخواب، بلوچی، شیرجه، احوال، اصول، به خاك، چپ و راست.
علاوه بر رقص‌های فردی‌، دو نفره و دسته جمعی كه ذكر آن رفت، رقص های زیادی وجود دارد كه چون رقصندگان آن به چوب بازی نیز می پردازند در اصطلاح محل در ردیف چوب بازی ها به حساب می آیند كه بسییار تخت وپیچیده است ونیاز به مهارت، ممارست و تمرین، چابكی و انعطاف بدن دارد. آهنگ‌های قدیمی بیرجند را عروس كشو و عروس كشان، محمل، روش و شبیه مارش است، نصروجو(مصروجان)، گوچه باغی ، بستره نمكی، غلام بخشی، پیش باز، لالایی، استقبال( خوش آمد گویی) تشكیل می‌دهند.‌ فراقی نوعی دو بیتی خوانی مرسوم به (فراقی ) نیز در منطقه رواج دارد كه روستاییان دایره وار دور هم می نشینند و هر فرد با خواندن دو بیت از اشعار محلی به بیان هجران و فراق خود می پردازند به شیوه خواندن یكسان وتكراری است هر فرد بیت آخری را به گونه ای فرد می آید كه نفر بعدی از لحن فرود می فهمد كه نوبت اوست و بایستی فراقی را ادامه داد. بعضی از آهنگ‌های محلی بیرجندی كه در هر دوره ای مركب از بیست ضرب با موتیف های متناوباً سه تایی و دو تایی است.
گرچه امروزه غذاهای امروزی در منطقه رایج شده ولی غذاهای محلی كه ازمواد در دسترس وتوجه به شرایط آب و هوایی درست می شوند هنوز جایگاه خاصی دارند. غذاهای محلی بیرجند را اشكنه عدس،‌اشكنه آلو،‌‌اشكنه نخود،اشكنه آرد گندم،اشكنه گوجه فرنگی،كشك زرد و...،خورشت قوارمه گوشت داغ (قورمه)، خورشت سبزی ، كوكو كما، غروت (كشك ) بادنجان، كشك زرد، كشك سیاه، قاتق ماش، آبگوشت، آش رشته، آش عدس، شله زرد، گندم شیر، قاتق عدس، نان جوش ، كاچی ، بنه ، گاورسی ، سابری ، خرما برشته و... انواع شیرینی های این منطقه را نیز نان زنجبیلی، نان رووركرده، نان چرخی، كلمبه، كلوچه قندی، نان لوله ای، كله كنو (شاه دانه) ، نان نارگیلی، نان گردویی، نان برنجی تشكیل می دهد. هم‌چنین انواع نان‌های محلی نان دو آتشه، نان نوجوش، تفتان، روغن جوش، كماچ ، جان جانی، زردی ، ترشی ، نان قلفی ، نان گاورس، نان جو، نان سمنو، نان شلغمی، نان كلمبه ، نان سر پیازی، نان كنجدی و نان سر قلفی یز تعدادی از نان های محلی این منطقه هستند.

 روستایی که در آن دعا می کنند باران نبارد!  

خانه‌های خشتی و گلی که هیچ‌گونه استحکامی در برابر زلزله و حتی باد و باران ندارند را افرادی سر پناه خود قرار داده‌اند که بعد از توسعه شهری به‌دلیل مشکلات اقتصادی نتوانسته‌اند سرپناهی بهتر برای خود مهیا کنند.

مکان های دیدنی و تاریخی
مكان های دیدنی و تاریخی این شهرستان را بند عمر شاه‌بیرحند، بند دره بیرجند، آب انبار حاج ملك بیرجند، حمام چهار درخت بیرجند، امام زاده زید بن موسی بیرجند، مسجدجامع بیرجند، سنگ نگاره و نقش كال جنگال بیرجند، سنگ نگاره لاخ مزار بیرجند، آرامگاه سلطان ابراهیم رضا بیرجند، ارگ حاجی آباد بیرجند، حسینیه بهرمان بیرجند، حسینیه حاجیه آمنه‌بیرجند، خانه پردلی بیرجند، مسجد جامع هندوان بیرجند، حسینیه آراسته بیرجند، حمام شوکتیه بیرجند، قلعه نهبندان بیرجند، باغ کوشک امیر آبادبیرجند، یخچال شوکت آباد بیرجند، رباط آصف بیرجند، قلعه پایین شهر بیرجند، ارگ کلاه فرنگی بیرجند، خانه آراسته بیرجند، قلعه فورگ بیرجند، بافت تاریخی روستای خوربیرجند، حسینیه و مدرسه نواب بیرجند، مسجد چهار درخت بیرجند، مجموعه باغ و عمارات اکبریه بیرجند، باغ و عمارت رحیم آباد بیرجند، ارگ بهارستان (قلعه خشتی) بیرجند، مصلای بیرجند، مدرسه شوکتیه (حسینیه شوکتیه) بیرجند، آرامگاه ابن حسام خوسفی بیرجند، آرامگاه حسام الدوله بیرجند و خواجه خضر بیرجند تشكیل می دهد.

مشخصات جغرافیایی
شهر بیرجند، مركز شهرستان بیرجند استان خراسان، به پهنه ای حدود 2 هزار هكتار در جنوب خراسان، در مسیر راه بازرگانی مشهد – زاهدان – پاكستان، در 32 درجه و 53 دقیقه پهنای شمالی و 59 درجه و 13 دقیقه درازای خاوری نسبت به نیمروز گرینویچ قرار دارد. بلندی شهر بیرجند از سطح دریا، 1480 متر و فاصله هوایی آن تا تهران، 791 كیلومتر است. این شهرستان از شمال به شهرستان قاین، از خاور به افغانستان، از باختر به شهرستان های طبس و فردوس، و از جنوب به شهرستان نهبندان محدود است. آب و هوای این شهرستان در نواحی جنوبی گرم و خشك و در ناحیه كوهستانی معتدل است. بیش ترین درجه حرارت در تابستان ها، 40 درجه سانتی گراد می رسد. فصل سرما از آبان ماه آغاز می شود و متوسط حرارت به 10-6 درجه سانتی گراد و حداقل مطلق به زیر صفر می رسد. راه های دسترسی به این منطقه عبارت اند از: 
راه آسفالته بیرجند – گناباد، به درازای 214 كیلومتر. 
راه آسفالته بیرجند- شوسف، به درازای 165 كیلومتر. 
راه شنی بیرجند – اسد آباد، به درازای 84 كیلومتر.
راه شنی بیرجند – خوسف، به درازای 42 كیلومتر.

وجه تسمیه و پیشینه تاریخی
نام نخستین بیرجند «كهستان» یا كوهستان بوده، كه عربی آن «قهستان» است، یعنی زمینی كه در آن، كوه بسیار باشد. از آن جا كه این ناحیه دارای جایگاه طبیعی و جغرافیایی ویژه‌ای بوده و كوه های زیادی دارد، به آن كهستان گفته اند و عرب ها آن را «قهستان» نامیده اند. در بر گزیدن نام بیرجند استدلال ها و دلایل متفاوتی ارایه می‌شود. برخی بر این باورند که واژه بیرجند در اصل «برگند» یا «بركند» و یا به گونه عربی «برجند» بوده است. «بر» به معنی نیم، نصف و «گند» به معنی شهر است. بنابراین برگند یا برجند، به معنی نصف شهر است، كه به دلیل كوچكی شهر، آن را برگند گفته اند. اندك اندك برگند به بیرگند و بیرجند تبدیل یافته است. عده ای دیگر نیز واژه بیرجند یا بیرگند را شامل دو پاره بیر، به معنی چاه (در عربی) و گند یا جند، به معنی مكان، محل و شهر در فارسی می دانند، بر این اساس معنی آن شهری است كه دارای چاه و آب باشد. این ناحیه كه محدوده بزرگی از خوسف در باختر، تا طبس مسینا در خاور را شامل می شود، در مسیر راه های ارتباطی مهمی بوده، كه نواحی جنوبی كشور را به هرات، نیشابور و خراسان بزرگ پیوند می داده است. به بیان دیگر ناحیه بیرجند در محل برخورد سه ناحیه مهم خراسان بزرگ‌ در شمال، نواحی درونی فلات و نواحی جنوبی ایران در باختر و جنوب باختری، و نواحی سند و سیستان در جنوب خاور بوده است. بیرجند و قهستان پیش از اسلام وجود داشته و بنای آن را به سام بن نریمان نسبت داده اند. برخی نیز آن را بخشی از قلمرو فریدون، پادشاه پیشدادی می دانند. وجود روستاهایی در این ناحیه چون سلم آباد، فریدون، گیو، و … موید این گفتار است. ناحیه بیرجند در 29 هـ . ق به دست مسلمانان افتاد و تا 259 هـ . ق، از سوی فرستاده گان خلفا اداره می شد. در این سال یعقوب لیث صفاری، به منظور سركوبی عبدالله بن محمد بن صالح سگزی، كه نزد محمد بن طاهر به نیشابور رفته بود، از راه قهستان و قاینات، رهسپار نیشابور شد. وی در سر راه خود، بیرجند و دیگر نقاط قهستان را گشود و حاكمانی بر آن مناطق گمارد. قهستان تا سال 299 هـ . ق، در دست خاندان صفاری سیستان بود. از اواخر سده پنجم هـ . ق، حسن صباح برای برانگیختن مردم این ناحیه، یك نفر داعی به نام حسین قاینی را به آن جا فرستاد. دعوت وی كه خود از مردم قهستان بود، با پیروزی رو به رو شد، زیرا مردم بیرجند و پیرامون آن، از حكومت سلجوقیان به تنگ آمده بودند. كار اسماعیلیان در قهستان بالا گرفت و در خاور قهستان موفق به ایجاد یك حكومت محلی شدند. در میانه سده 7 هـ . ق، هلاكوخان مغول به دفع اسماعیلیه برخاست و سپاهیان وی هفتاد قلعه یا دژ اسماعیلیه را در ایالت قهستان گشودند. هر چند نام بیرجند از سده 7 هـ . ق مطرح شده، ولی تا دوران صفویه، یعنی سده 10 و 11 هـ . ق، هم چنان قصبه ای بیش نبوده است. از این زمان فصل نوینی در تاریخ این شهر گشوده شده است. در اواخر دوران صفوی، بیرجند حاكم نشین ولایت قاینات شده و فرمانروایان آن، در فتنه افغان و لشكركشی های نادر شاه افشار، اهمیت ویژه ای به دست آوردند و مایه رونق و اعتبار شهر بیرجند گردیدند. از این پس روز به روز بر پهنه و جمعیت آن افزوده شد و بدین ترتیب عوامل سیاسی، مقدمات ایجاد شهری را در یك محیط جغرافیایی نامساعد فراهم كردند.

مساجد و مدارس مذهبی درشهرستان بیرجند

مسجد چهار درخت بیرجند

مسجد جامع چهار درخت، از مكان‌های مذهبی مهم و مورد توچه مردم بیرجند است و در سده 6 هـ.ق. بنا شده است. مسجد چهار درخت در محل میدان چهار درخت (قدیمی ترین میدان بیرجند) و در مجاورت مسجد عاشورا قرار دارد. این مسجد دارای دو درب ورودی است که یک درب از محل میدان به صحن مسجد راه دارد و ورودی دوم که در ضلع جنوب مسجد قرار گرفته مستقیما به شبستان ستون‌دار منتهی می شود. ورودی اول دارای تزیینات آجرکاری بوده و ساخت آن مربوط به اواخر دوره قاجار یا اوایل دوره پهلوی است ولی ورودی دوم که مستقیما به شبستان می رسد دارای طاق جناغی و تزیینات رسمی بندی است و به زمان ساخت خود مسجد بر می‌شود. ساخت این بنا مربوط به دوره صفویه است. شماره ثبت تاریخی این مسجد 2404 است. 
مسجد جامع هندوان بیرجند
بنای مسجد جامع هندوان در روستای هندوان – حدود هفتاد کیلومتری شرق بیرجند واقع است و به نظر می رسد که اصل آن در دوره تیموری ساخته شده و در دوره های بعد الحاقاتی بدان اضافه شده باشد. نقشه مسجد دارای سه فضای گنبد دار، شبستان و ایوان است. مسجد رو به سمت شمال، سه گنبد خانه و در جلوی آن شبستان طاق‌دار هشت دهانه ای دارد. ساختمان بنا از آجر – در دو اندازه – ساخته شده و خطوط نامنظم بنا و تنوع ضخامت دیوارها دلالت بر دوره های مختلف ساختمانی دارد که جدا کردن آن‌ها از همدیگر به جهت فقدان کتیبه و مدارک تاریخی مرمت کلی که به تازگی انجام گرفته و شباهت سبک معماری دشوار است قدیمی ترین قسمت مسجد گنبد خانه جنوب باختری است. این گنبد خانه در پایه مربع شکل است و در هر طرف آن قوس های سه تکه ای قرار دارد که به صورت اسپرهای مستطیل ترتیب یافته است. در دیوار جنوبی محراب طاق‌نما مانندی است. اختلاف سطح گنبد خانه ها شبستان و ایوان ورودی از خارج باعث عدم تناسب آن ها شده است. در گوشه شمال خاوری پلکانی جهت دسترسی به پشت بام تعبیه شده است. تاریخ این بنا با توجه به فیلپوش ها و کاربندی زیر گنبد مربوط به دوره تیموری – قرن نهم ه.ق است. 
مصلای بیرجند
مصلای‌بیرجند‌در محل سه راهی اسدی فعلی بیرجند و در کنار کاروان‌سرای قدیمی مستوفی قرار دارد. ساخت این بنا را به فرشید خان از رجال عصر قاجار و معماری آن را به استاد فرج نسبت می دهند. بنا شامل ایوانی بلند است که به صورت طاق کلیل آذری اجرا شده است. در سمت شمال ایوان شبستان بنا قرار دارد. شبستان دارای چهار ستون چهار ضلعی و پوشش گنبدی است. مصلی بیرجند با شماره 1879 به ثبت تاریخی رسیده است.
حسینیه و مدرسه نواب بیرجند
این حسینیه در زمان شاه عباس صفوی به فرمان امیر زاده خاتون ملقب به نواب یا بیبی نواب ساخته شده است. تاریخ 1001 ه.ق موجود در کتیبه سردر ورودی سال ساخت آن را نشان می دهد این بنا به صورت دو ایوانی ساخته شده است. سردر ورودی، هشتی، صحن، دو ایوان و اتاق ها و پنجره های متعدد از ویژگی های این بنا است. مهم‌ترین ویژگی های این بنا تزیینات زیبای گچ‌بری آن است که در جای جای آن دیده می شود. این تزیینات شامل مقرنس، رسمی بندی، کتیبه های گچی و گچ‌بری های اسلیمی و گل و گیاه است. این بنا با شماره 1884 به ثبت تاریخی رسیده است. 
حسینیه بهرمان بیرجند
بنای حسینیه بهرمان به‌وسیله شخصی به نام بهرمان که نام حسینیه نیز از وی است در دوره قاجاریه احداث شده است. و به‌طوری که می گویند یکی از حسینیه های معروف بیرجند همین مکان بوده که مورد احترام خاص و عام قرار داشته و در آن مراسم روضه خوانی و مرثیه خوانی و مواردی مشابه اجرا می شده و کسانی که نذر و نیاز داشته اند به این حسینیه اهدا می کردند. ورودی طراحی شده برای این حسینیه یك‌سردر ورودی است که در حال حاضر درب قدیمی آن نیز که دارای کولون و کوبه است. سقف این سردر به صورت کلیلی آذری دو گلویی ساخته شده است که اطراف آن به وسیله نقوش آجری زیگزاگ و مضاعف تزیین شده است.بعد از درگاه هشتی قرار دارد که کف آن نیم متر یا بیش تر پایین تر از کف معبر عمومی است. هشتی این حسینیه تشکیل شده از پنج طاق نمای سکودار که در اطراف اضلاع ساخته شده و بر فراز این مکان سقف گنبدی زیبایی قرار گرفته است که این گنبد به وسیله رسمی بندی از مرکز به اطراف آذین بندی شده است. سقف طاق نماهای سکودار نیز به صورت قوس سه بخشی تند طراحی شده در گوشه ای از هشتی رشته پلکانی تعبیه شده که فضای ارتباطی به پشت بام حسینیه است. از هشتی فقط یک راه ارتباطی به صحن وجود دارد که آن هم از طریق اتصال به یک دالان پیچدار صورت می گیرد که سقف این دالان بصورت هلالی است. صحن حسینیه که فضایی محدود و کوچک ساخته شده عبارت است از چند طاق‌نمای سکودار که سقف آن ها به صورا کلیل آذری دو گلویی ساخته کار شده و طاق نماهایی که به صورت کشیده و کم عرض با سقفی به صورت قوس شاخ بزی تزیین شده است که بخش فوقانی طاق‌نماهای مذکور به وسیله مقرنس کاری آذین شده است.طاق‌نماهای سکودار نیز به صورت قرینه در مجاورت هم قرار گرفته‌اند. هم‌چنین حسینیه دارای اطاق های متعددی است که هر کدام ویپگی های خاص خود را به جهت استفاده ای که از آن می شده دارند. اطاقی که در صحن باختری صحن قرار گرفته بسیار ساده با چند طاقچه و مساحت کم با سقف لوله ای یک گلویی ساخته شده است. آشپزخانه حسینیه نیز در کنج غذبی آن قرار دارد که اجاق و سکوهای مختلفی در آن تعبیه شده است. به لحاظ این‌که از این مکان ها در ایام سوگواری خصوصا محرم برای نراسم تعزیه خوانی پرده خوانی و سینه زنی استفاده می شد قسمتی از فرهنگ سرزمین ما را در خود نهفته دارد که باید این موارد بررسی شود و چنانچه در تواریخ آمده است در ایام سوگواری سالار شهیدان امام حسین (ع) این اماکن را سیاهپوش کرده و آن را با طوق و نخل و علامت و کتل آذین می کردند اگر چه شیوه به کار رفته در معماری این حسینیه تلفیق هنر معماری بیگانه و اسلامی است ولی از عناصر معماری در آن استفاده شده به عنوان نمونه پیش ایوان و ستون های حمال و باربری آن از بخش هایی است که معماری بیگانه به این سرزمین وارد نموده است.

باغها، کاخها و موزه ها درشهرستان بیرجند

باغ کوشک امیر آبادبیرجند

زمان احداث بنا به درستی مشخص نبوده و اطلاعات باقی‌مانده راجع به این بنا از نظر تاریخچه محدود است ولی احداث بنا به اوایل دوره قاجاریه برمی‌گردد که مربوط به خاندان شیبایی به نام معصوم خان بوده است و صرفا به عنوان سکونت گاه ایت ضخص و خانواده او استفاده می شده که شخص مزبور یکی از فئودال های منطقه محسوب می شده است.
مشخصات بنا و باغ و کوشک امیر آباد که هم به صورت سکونت‌گاه و هم جهت گردش‌گاه مورد استفاده ساکنین قرار می گرفته به طور کلی در دو بخش بیرونی و اندرونی احداث شده است. فضای ورودی به باغ دربی عریض صورت می گیرد که این درب یک محوطه وسیع که احتمالا محل درشکه ها شاید به عنوان محل انتظار جهت اطاقک هایی نیز اطراف آن به وجود آمده است که محل اقامت نگهبانان و خدمه باغ بوده است که علاوه بر آن اطاقی نیز در این قسمت به مطبخ بیرونی اختصاص داده شده است.طبقه اول بنا علاوه بر پیش ایوان دارای اتاق شاه نشین است که فضای‌داخلی آن با توجه به معماری به کار رفته در آن خیلی متنوع نبود و تزیینات خاصی نیز در آن ایجاد نشده است و منحصرا دارای طاقچه های ساده است که دو ورودی به طور قرینه در دو طرف آن به وجود آمده است. به طور کلی بخش اندرونی با توجه به فضای خاص آن محل سکونت مشخصی برای افراد خانواده حاکم بوده است و اما بخش بیرونی که‌از دیگر قسمت های باغ‌سازی ایرانی است در این باغ در جبهه شمالی اندرونی قرار گرفته است و این بخش به‌وسیله باغچه‌ای وسیع با درختان میوه از انواع مختلف از قسمت اندرونی با عمق نسبتا کمی جدا شده است. به عبارت دیگر اندرونی باغ یک متر بالاتر از بیرونی واقع شده است. فضاهایی که در بناهای بخش بیرونی ایجاد شده یک رشته بنای طولی است که دارای قسمت های مختلفی است که از آن جمله می توان به دالان‌های ارتباطی به اطاق های متعدد،اطاق های منفرد با معماری و ویژگی خاص انباری، مطبخ و غیره اشاره نمود.
این طور به نظر می رسد که محوطه بیرونی و فضاهای احداث شده در آن کاربرد مختلف و متفاوتی به لحاظ وضعیت ساکنان داشته است. به طوری که این قسمت صرفا جهت پذیرایی از مهمانان و ملاقات کنندگان با حاکم مورد استفاده قرار می گرفته است. بیرونی این باغ محوطه کاملا وسیعی را به خود اختصاص داده است که در اطراف آن درختانی تزیینی درختان میوه و جوی های کوچک و بزرگ به وجود آمده است. که این درختان خیابان های کم عرض را برای بیرونی شکل داده است از جمله درختان میوه ای که در این محوطه غرس شده است می توان به سیب، زرد آلو، انار، و پسته اشاره کرد و درختان تزیینی آن شامل کاج، سرو، صنوبر و چنار است. باغ مزبور و درختان داخل آن به وسیله یک رشته قنات که از طرف اندرونی به طرف بیرونی هدایت می شود آبیاری می گردند. در حال حاضر این باغ و محوطه آن به چند خانواره بیرجندی از طرف اوقاف به اجاره واگذار شده‌است که از بناهای ایجاد شده در داخل آن به عنوان سکونت استفاده می شود و محوطه آن که به صورت باغ است جهت کشاورزی و باغبانی واگذار شده است. این باغ نیز به دلیل فضا سازی در دو قسمت به عنوان اندرونی و بیرونی ویژگی های بارزی را به دلیل موقعیت خود دارا است. 
مجموعه باغ و عمارات اکبریه بیرجند
این مجموعه شامل‌باغ،‌‌عمارت،‌سردرب‌ورودی، اصطبل، حمام، خم‌خانه، بخش اداری، تالار تشریفات، استخر و غیره است و در انتهای خیابان معلم قرار گرفته است. به طور کلی این مجموعه از شرق به غرب ساخته شده است. 
قدیمی ترین بخش که در شرق مجموعه قرار گرفته است بنای شوکت الملک است که در زمان شوکت الملک در دو طبقه ساخته شده است. این قسمت اکنون به کتاب‌خانه معاونت معرفی و آموزش میراث فرهنگی بیرجند اختصاص داده شده است. بخش مرکزی که از لحاظ معماری جالب ترین بخش مجموعه است در دو طبقه ساخته شده است‌که اکنون به عنوان موزه باستان شناسی و مردم شناسی استفاده می شود. این بخش دارای میان‌خانه تالار آیینه، ایوان ستون‌دار و اطاق های متعدد است این قسمت از لحاظ تزیینات نیز جذاب‌ترین بخش است به طوری که دارای تزیینات مقرنس، گچ بری، و آیینه‌کاری در داخل و آجرکاری نمای خارجی بنا است. آخرین بخش که به عنوان بخش اداری ساخته شده است در غرب مجموعه قرار دارد و شامل یک راهرو طویل با اتاق هایی در دو طرف است. این بنا با شماره 2326 به ثبت تاریخی رسیده است. 
باغ و عمارت رحیم آباد بیرجند
باغ و عمارت رحیم آباد دارالحکومه اسماعیل خان شوکت الملک‌ در حدود سال 1315 ه.ق بوده است. مجموعه رحیم آباد دارای باغ، اصطبل، انبار، بنای ورودی، استخر و عمارت اصلی است و در انهای خیابان مدرس در شهر بیرجند قرار گرفته است. ویژگی مهم این بنا تزیینات زیبای آن است که شامل آیینه‌کاری‌ها و گچ‌بری‌های بسیار زیبایی با نقش حیوانات، گل و گیاه و نقوش اسلیمی است. این بنا با شماره 2707 به ثبت تاریخی رسیده است. 
خانه پردلی بیرجند
خانه پردلی به عنوان یکی از منازل زیبا و قدیمی بیرجند یادگاری است از معماری دوران قاجاریه که فضای کالبدی و ساختار آن مشخص کننده نوعی فرهنگ معماری بیگانی است و عنصری از معماری که در آن به کار رفته یعنی پیش ایوان سرتاسری و ستون های روی آن برگرفته از معماری آذری است که مبدا آن کشور روسیه بوده است و اصول معماری به‌کار رفته در این بنا نشانگر تلفیق معماری ایرانی و معماری بیگانه است. منازب قدیمی با مشخصات منزل پردلی بیانگر آداب و رسوم اجتماعی افراد و نشانگر ذوق و سلیقه معماران قاجاریه است‌که با استفاده از معماری اسلامی ساختار جدیدی را به وجود آورده اند که بارزترین نمونه آن پیش ایوان و ستون ها باربر است که فقط جنبه زیبایی داشته و علاوه بر این عنصر معماری به کار رفته در بنا و تزیینات آن نیز قابل وصف است چرا که نمونه آن در شهرستان بیرجند کم‌تر دیده شده است. 
موزه مردم شناسی بیرجند
این موزه که در طبقه همکف باغ اکبریه در اردیبهشت ماه 1377 میکوشد تا مشاغل و حرف منطقه جنوب خراسان را به نمایش بگذاردو گویای شیوه معیشت و مشاغل مردم این منطقه باشد، شیوه هایی كه در گذشته نه چندان دور پا بر جا بوده اند اما اكنون بسیاری از آنها از بین رفته و برخی دیگر در حال نابودی است. از قسمت های اصلی این موزه می توان به مراسم عروسی ، كشاورزی ، سفالگری، عطاری، كفاشی، حكیم باشی، قالی بافی، نخ ریسی ، پارچه بافی و آهنگری اشاره كرد كه با استفاده از پیكره های ساخته شده به نمایش درآمده اند
موزه باستانشناسی بیرجند
موزه باستانشناسی بیرجند در طبقه فوقانی ساختمان مرکزی باغ اکبریه در سال 1371 افتتاح شده است. ساختمان اكبریه بنایی است كه در دوره قاجاریه و در زمان حكمرانی ((شوكت الملك)) در دو طبقه احداث شده است وبا توجه به تزیینات به كار رفته در ان شامل تالار آیینه ، گنبد كلاه فرنگی و دیگر تزیینات از قبیل مقرنس لانه زنبوری و رسمی بندی صرفاً برای پذیرایی از نمایندگان داخلی و خارجی مورد استفاده قرار می گرفت. این موزه با توجه به غنای فرهنگی منطقه و جذب گردشگران ، احداث شده است. این موزه در سال 1375 با زیر بنایی به وسعت 600 متر به سازی و غنی تر شده است. بخش های سفال ، فلز ، روشنایی، قرآن و كتاب ، سكه و اشیای متعلق به((امیراسدالله علم)) تشكیل دهنده این موزه هستند. سیر تاریخی موزه باستان شناسی یك دوره تاریخی از هزاره سوم قبل از میلاد تا دوره قاجاریه را در بر می گیرد.

عمارات و محوطه های باستانی درشهرستان بیرجند

خانه آراسته بیرجند

این بنای زیبا در داخل بافت تاریخی بیرجند و در محور فرهنگی چهاردرخت قرار دارد. این خانه تمامی ویژگی های خانه های سنتی را از لحاظ هماهنگی و همگونی با اوضاع جغرافیایی اقلیمی اجتماعی اقتصادی و اعتقادی ساکنان خود دارد. دارا بودن عناصری مانند سردر ورودی، هشتی، دالان یا دهلیز، حیاط مرکزی، ایوان، اطاق های متعدد در چهار طرف، پوشش های گنبدی، دیوارهای قطور و استفاده از خشت و گل در ساخت بنا از جمله این ویژگی ها است. این خانه متعلق به آقای فرهنگ بوده و زمان ساخت آن به دوره قاجار بر می گردد و با شماره1891 به ثبت تاریخی رسیده است. 
رباط آصف بیرجند
این بنا توسط آصف الدوله که در سال 1251 ه.ق والی خراسان بوده است بنیان گذارده شده است. این رباط با پلان چهار ضلعی ساخته شده و دارای حیاط مرکزی وسیعی است که در اطراف آن حجره ها و فضاهای دیگر بنا شده است. این بنا جزو بناهای دو ایوانی محسوب می شود. حیاط مرکزی رباط یاد آور اتراق کاروان های مختلف در این قسمت است. این بخش بسیار ساده و عاری از هر گونه عنصر معماری است. اصطبل سر پوشیده این بنا در قسمتی دور از اتاق های استراحت مسافرین احداث شده است و فضای داخلی آن تقریبا دو یا سه برابر فضای داخلی اتاق ها است. در ضمن بنای رباط آصف جزو خانه های رباط بیابانی درشت محسوب می شود. 
ارگ حاجی آباد بیرجند
ساختمان‌های ارگ‌حاجی‌آباد به‌وسیله امیر شوکت‌الدوله علم بنا شده است و به علت این‌که حاکم مزبور دو همسرداشته است یکی از همسران وی که اصلیت آن هریوندی بوده است در این ارگ اقامت می گزیند و همین زن مادر اسدالله اعلم می شود. قناتی نیز به نام حاجی آباد در کنار ارگ احداث می شود و بعد از آن دهی نیز به نام حاجی آباد زیربجد به وسیله خدمه و افراد روستایی ایجاد می شود. 
به طوری که گفته اند شوکت الملک ماهی دو بار به این ارگ می آمده است و بعد از فوت شوکت الملک این ارگ به دخترش که زن خزیمه علم بوده به ارث می رسد. مطلعین می گویند ساختمان ارگ در طبقه اول تماما با پارچه های رنگین پوشیده بود. هم‌چنین استخر آبی که روبه‌روی ارگ است در مقابل درب ارگ قرار داشته و ساختمان ارگ نیز در زمان خود محل حکم‌رانی فرمان‌روای قهستان یعنی شوکت الملک علم بوده است محوطه دیوار ارک دارای 4 برج بوده است که جهت نگهبانی از آن استفااده می شده است. هم‌چنین این ارگ دارای 4 باغ بوده که به نام های باغ بزرگ – باغ نهالی – باغ زیرین و باغ طاقی خوانده می شدند و محوطه ارگ را در میان گرفته بودند. به تدریج به علت این‌که قنات شوکت آباد قنات حاجی آباد را خشک کرد باغ های این محل رو به نابودی و تخریب گذارد و محل روستا خالی از سکنه شد. 
تاریخ بنا نیز به اواسط دوره قاجاری9 می رسد که مشخصات بنا ارگ حتجی آباد از 2 بنای مستقل تشکیل شده به عنوان اقامتگاه تابستانی از آن استفاده می شده است. ساختمان جلویی که از بنای دیگر بزرگ‌تر است و فرم آن از بخش به وجود آمده طبقه هم‌کف و طبقه اول بنا مشتمل بر چند دالان سرسرا و اتاق های تشریفاتی یا 2پذیرایی و اتاق های نشیمن است. به طور کلی اتاق ها شامل چند طاقچه به صورت قرینه و غیر متقارن می باشند. و تزیینات این طبقه فقط در دو اتاق تشریفقاتی به صورت زیبایی دیده می شود که تزیینات آن شامل مقرنس و گچبری های حاشیه فوقانی دیوار اتاق های مذکور می باشد. تمامی طاق های موجود در این طبقه بصورت کشیده و با قوس نیم دایره بوجود آمده است. نحوه قرار گیری اتاق های کوچگ و اتاق های بزرگ در طبقه اول بصورت قرینه است به‌طوری که اتاق نشیمن جبهه شمالی بنا در مجاورت جبهه جنوبی ساخته شده و به همین ترتیب... ضمنا ورودی طبقه اول از طریق یک دالان صورت می گیرد لازم به ذکر است که دالان های عنصر دسترسی فضاها نسبت به یکدیگر است سقف این طبقه بصورت ضربی و با طاق خنچه پوش تحت پوشش داده شده است بدنه بنا تخریب شده و از بین رفته .است. راه پله از کناره خاوری بنا بوده که در حال حاضر فقط آوار آن باقیست بخش همکف بنا مشتمل بر دالان های ورودی است که مشتمل بر دالان های ورودی است مه ارتباط دهنده فضاهای داخلی بخش همکف بنا نمی باشند همچنین این بخش دارای شومینه های بسیار ساده اس در بدنه دیوار است. این طبقه فاقد تزیینات است. اتاق ها نیز به شکل تو در تو با فرم چهار گوش که طاقچه هایی متعددی در آن تعبیه شده که سقف طاقچه ها نیم دایره است طاق‌نماها نیز دارا ی فرم طاقچه ها می باشند بدنه خارجی بخش هم کف با استفاده از طاق‌نماها متعدد با قوس تیز شکل جالب توجهی به بنا داده است.
ورودی دالان همکف به‌طور قرینه در دو طرف بصورت طاقدار با قوس خنچه پوش یک گلویی تزیین شده است سقف بخش همکف در بهضی مناطق گنبدی و در مواردی نیز به صوزت خنچه پوش است. بخش همکف بنا احتمالا محل اقامت نگهبانان بنا ارگ و خدمه آن بوده است که جهت استراحت به این بنا می آمدند بنای دوم که در فاصله 30 متری در جبهه شکال باختری بنای ارگ واقع است مخصوص اقامت اصطبل بانان و نگهداری چهارپایان بوده است. بخش همکف بنای دوم مشتمل بر چند اتاق است که با استقاده از راهرو و دالان به تمامی قسمت های این بخش رفت و آمد می کردند. طبقه اول شامل چند اتاق است که در آن هیچ تزیینی به چشم نمی خورد. از طریق یک پلکان از جبهه شمالی بنا از پایین به طبقه اول فضای ارتباطی چه امروزه از سقف طبقه اول چیزی باقی نمانده است ولی شواهد مشخص کننده پوشش تخت در این طبقه می باشد . 
مصالح به کار رفته در این دو بنا خشت خام، آجر، گچ و کاه گل و چوب می باشد. که خشت خام روی تیر چوبی و پروازها حالت سقف به بنا داده است. نوع بهره برداری خصوصیات بارز بنا ار این بنا بدلیل تخریب فضاهای اصلی استفاده ای نمی شود و اگر قسمتهای مخروبه آن مرمت شود می توان از اطراف بنا جهت یک مکان تفریحی استفاده کردو حتی از خود بنا نیز می توان به به عنوان چایخانه سنتی و یا یک مکان فرهنگی استقاده کرد. 
عوامل تزیین شده و نوع آن ها 1. تزیینات گچبری بدنه فوقانی دیوار در اطاق های شمالی جنوبی طبقه اول ارگ 2. نوع طاق ها که با قوس های خنچه پوش تخت آذین شده است. 3. نوع طاقچه ها با سقف نیم دایره 4. چشمه طاق های طبقه اول ارگ که در تمام جاهای بنا به چشم می خورد. طاق‌نماهای متعدد بنا که با قوس تیز ساخته شده است توضیح ضروری و اختصاصی بنا یاد آور این نکته ضروری است که این ارگ باعث آبادانی اطراف آن نیز شده است. به طوری که بعد از حفر یک قنات و تامین آب منقه روستایی به نام حاجی آباد در کنار آن احداث شد و اکثر اهالی آن نیز به خدمت ارگ درآمدند می توان گفت بنای ارگ به لحاظ مسطح بودن سقف بام با استفاده از نیرهای چوبی کنار هم هیچ شباهتی به معماری منطقه گرم و خشک نداشته و همان مساله در مورد ارگ های حکومتی مطرح می شود که حاکمان سعی داشتند که ارگ و ساختمان حکومتی آن‌ها مشابعتی با منازل عام نداشته باشد.
بخاطر همین امر است که ما در این بنا سقف گنبدی و شاخص های معماری کویری را مشاهده نمی کنیم. و به همین علت این ارگ را می توان ساختمان مهم در کناردیگر بناهای حکومتی دانست اگر چه دارای ارزش های معماری فراوانی است ولی نسبت به ارگ های موجود دیگر در شهرستان بیرجند دارای ارزشمندی کم‌تری است. 
سنگ نگاره و نقش كال جنگال بیرجند
مجموعه نگاره‌های کال‌جنگال در طول دوره‌ای به همین نام و در فاصله حدود 35 کیلومتری جنوب باختر بیرجند در رشته کوه باقران پراکنده اند. این نگاره ها شامل تصاویر و کتیبه های مربوط به دوره اشکانی است. تصویر اول شامل تصویر جنگ یک مرد پارتی با یک شیر است که کمی کوچک‌تر از اندازه طبیعی ترسیم شده است. در بالای این تصویر کتیبه ای پهلوی در دو سطر دیده می شود که تصویر دوم تصویر سر یک مرد پارتی به حالت نیم رخ است. در زیر این تصویر نیز کتیبه ای پهلوی در یک سطر نگاشته شده است. مهم‌ترین بخش کتیبه ها شامل هفت سطر کتیبه پهلوی است که بر روی دو تخته سنگ که در کنار هم قرار دارند نگاشته شده اند. متاسفانه به دلیل پوسته شدن لایه سنگ این کتیبه ها به شدت در معرض تخریب قرار دارند. تنها نوشته‌ای كه در نقش مرد و شیر ‌سالم مانده؛ چنین است: بری ارتخشتر نخوری خشترب (یعنی: پورا در شیر نخور شهربان) این نوشته از دوران ساسانیان بوده و اهمیت بسیاری دارد. این كتیبه به شماره 2532 به ثبت تاریخی رسیده است. 
سنگ نگاره لاخ مزار بیرجند
سنگ‌نگاره لاخ‌مزار بیرجند در جنوب خاوری شهر بیرجند در كنار آبادی كوچ قرار دارد. بررسی‌ها نشان داده‌كه از دوران پیش از تاریخ تاكنون رهگذرانی كه از دره كوچ و از كنار سنگ گذشته و مسیر خراسان به كرمان را طی كرده‌اند؛ یادگارهایی بر سنگ نگاشته‌اند كه بیانگر اندیشه و باورهای‌شان بوده و به شمار می‌رود. نبشته‌ها؛ شامل خط‌های تصویری، پهلوی اشكانی، پهلوی ساسانی، فارسی و عربی هستند. علامت‌ها ، نشانه‌ها و سمبل‌هایی از مظاهر طبیعت را شامل می‌شود
ارگ کلاه فرنگی بیرجند
ارگ کلاه‌فرنگی در حاشیه خیابان شهیدمطهری واقع شده و اکنون ساختمان بخشداری مرکزی بیرجند است. این بنا که در شش طبقه و به سبک زیگورات ساخته شده است از بناهای شاخص بیرجند است. از شش طبقه بنا تنها دو طبقه آن دارای کاربری است و بقیه طبقات تنها به منظور فرم بخشی ساخته شده اند. در مرکز بنا حوض خانه با ویژگی های معماری جالب توجهی وجود دارد. ورودی اصلی بنا در ضلع جنوبی آن قرار دارد که قبل از آن پیش طاقی ساخته شده که از آجر واقع شده است. فضای حوض خانه از لحاظ تزیینات مهم‌ترین بخش بنا است. تزیینات انبوه مقرنس از جمله این تزیینات است که در سقف دیده می شود. این بنا محل حکمرانی حسام الدوله بوده است وزمان ساخت آن‌ به دوره زندیه بر می گردد
ارگ بهارستان (قلعه خشتی) بیرجند
ارگ بهارستان مجموعه بناهایی است‌که‌ در‌کوچه‌کوشه ای بیرجند واقع است. مهم‌ترین بخش بنا کوشک آن است که در سه طبقه و به صورت هشت ضلعی ساخته شده است. نمای خارجی این بخش دارای تزیینات آجرکاری با زره های هندسی شبیه بناهای دوره زندیه شیراز است. بخش دوم قلعه دفاعی بنا است که دارای یک برج و حصار است این بخش که از خشت و گل ساخته شده است آسیب های زیادی بر اثر عوامل جوی بر آن وارد شده است. سومین بخش حیاط اندرونی و اطاق های دور تا دور آن است پس از تاسیس مدرسه شوکتیه که مخصوص پسران بوده است این بخش از ارگ به مدرسه دختران اختصاص می یابد و نام مدرسه نسوان را به خود می گیرد. زمان ساخت مجموعه مربوط به دوره زندیه است. 
یخچال شوکت آباد بیرجند
ساخت این بنا به اواسط دوره قاجاریه بر می گردد و در معماری آن از سه قسمت استفاده شده است. 1- دیوار یخچال 2- حوض یا استخر 3- محفظه یخدان.
دیوار یخدان از روی هم گذاشتن چینه های گل که در داخل آن شن ریزه جهت استحکام به کار رفته ساخته شده است. این دیوار طول زیادی نداشته است. حوض یا استخر که محل یخ بستن آب بوده عمقی حدود یک متر داشته است که با آجرهای مخصوص و ساروج ساخته شده است و حتا کف آن نیز توسط آهک و ساروج ساخته شده و نفوذ پذیری خود را از دست داده است. استخر دارای پلان مربعی است. محفظه یخدان: از چند قسمت تشکیل یافته است و دارای فرم مدور است. 1- مخزن 2- ورودی 3- دیواره 4-گنبد دیواره. محفظه یخبندان از مصالحی چون خشت و گچ ساخته شده است و تقریبا سالم مانده است.

حمام ها و آب انبارها درشهرستان بیرجند

آب انبار حاج ملك بیرجند
این بنا در خیابان مطهری و كوچه آیتی بیرجند واقع شده و از آثار اواسط دوره قاجاریه به شمار می‌آید. آب انبار حاج ملك دارای راه پله‌ای با 84 پله و محدوده وسیعی با دو مخزن بزرگ ذخیره آب است. 
حمام چهار درخت بیرجند
این بنا در بافت قدیمی محله چهار سوی بیرجند واقع شده و از آثار دوره قاجاریه به شمار می‌آید. بنای حمام پایین‌تر از سطح معبر قرار گرفته و مشتمل بر رخت كن، گرمخانه، خزینه‌های آب سرد و گرم، تون و فضاهای مربوط دیگر است. این حمام ، امروزه متروك شده و تنها از فضای رخت كن آن برای ورزش باستانی استفاده می‌شود.
این بنا در بافت قدیمی محله چهار سوی بیرجند واقع شده و از آثار دوره قاجاریه به شمار می‌آید. بنای حمام پایین‌تر از سطح معبر قرار گرفته و مشتمل بر رخت كن، گرمخانه، خزینه‌های آب سرد و گرم، تون و فضاهای مربوط دیگر است. این حمام ، امروزه متروك شده و تنها از فضای رخت كن آن برای ورزش 
حمام شوکتیه بیرجند
از لحاظ تاریخی حمام شوکتیه به حمام قلعه مشهور بوده است و وجه تسمیه آن نیز به دلیل واقع بودن این حمام در داخل حصار قلعه (محل) امارت امیر سلیمان خان حاکم وقت بیرجند بوده است که حمام مزبور مورد استفاده خانواده امیر قرار می گرفته و در یک روز مختص خدمه و نگهبانان قلعه بوده است و در هفته یک روز درب قلعه جهت استفاده عموم باز می شد. حمام شوکتیه اولین حمامی بود که به روش جدید و با استفاده از لوله کشی مورد استفاده قرار می گرفت. در جلوی حمام محوطه ای نیز به نام درشکه خانه وجود داشت که بزرگان و خانواده امیر از آن برای استحمام وارد حمام می شدند. تاریخ ساخت این حمام 1326 ه. ق است. عوامل متعددی در شکل گیری فضاها و بخش های حمام نقش اساسی داشته اند که مهم‌ترین آن ها را می توان تنظیم دما رطوبت و مسیر دسترسی دانست.
فضای اصلی حمام شوکتیه از چند قسمت مجزا تشکیل شده است که عبارتند از: 1- بینه 2- میان در 3- سرویس بهداشتی 4- گرمخانه حمام ها از جمله بناهایی بوده اند که در طراحی آن ها سعی شده است که از سطح معبر پایین تر ساخته شوند. حمام شوکتیه به تبعیت از این امر در پایین از سطح معبر عمومی واقع شده که بعد از ورود باید از چند پله به پایین رفت و بعد از گردش مختصر چند پله دیگر در آن وجود دارد که شخص را به سر بینه می رساند و علت آن هم تنظیم رطوبت و گرمای بینه بوده است و بدین ترتیب قرار گیری فضای ورودی از نظم خاصی برخوردار بوده است.