مزاج شناسی یکی از علومی است که از دیر زمان مورد توجه عام و خاص بوده است , همه ی انسان ها صرف نظر از میزان سواد و رشته تحصیلی و گرایش اجتماعی نسبت به مفاهیم مزاج شناسی واقف بوده و هر کدام به تناسب میزان فهمی که از آن داشتند در تمامی شئون زندگی از این علم بهره می بردند.
تمامی کارشناسان رشته های مختلف علوم اجتماعی , صنعتی , معماری و کشاورزی , طب و نجوم و تعلیم و تربیت و علوم سیاسی نیز به طور کامل از این علم در موضوعات مورد بحث خود استفاده می کردند و ساختار نظام علمی خود را بر مبنای مزاج شناسی استوار می ساختند .
اگر هر انسانی بر طبق طبع و مزاج خویش غذا میل کند، کم تر بیماری به سراغ او خواهد آمد. شناخت طبع بر هر فردی لازم و ضروری است و از طریق آن، می توان بسیاری از مشکلات که معمولاً برای انسان پیش می آید پیشگیری کرد.
انواع مزاج‌ها
براساس طبیعیات قدیم، جهان نظام طبیعت بر پایه 4 عنصر اصلی آفریده شده است که عبارتند از: آتش، هوا، آب و خاک. این چهار عنصر در بدن انسان به 4 خلط (اخلاط اربعه: صفرا، دم، بلغم و سودا) تبدیل می‌شوند و هر یک تاثیرات خاصی در بدن انسان ایجاد می‌کند.
بر اساس طب سنتی9 نوع مزاج کلی وجود دارد:
- مزاج معتدل
- مزاج سرد
- مزاج گرم
- مزاج تر
- مزاج خشك
- مزاج گرم وتر
- مزاج گرم وخشك
- مزاج سرد وتر
- مزاج سرد وخشك
علائم مزاج گرم و تر (دموی)
افراد با این مزاج پوست نرم، مرطوب و گرمی دارند، منافذ پوستی درشتی دارند كه از علایم منافذ درشت خوب عرق كردن است. رگهای دست آشكار و برجسته است، رنگ پوست گندم‌گون یا گلگون است رنگ چشم (سفیدی) با گرایش قرمز است ،رنگ مردمك میشی تیره و سیاه است موی سر: درشت و قابل انعطاف و دارای پیچ درشت است، رنگ مو: سیاه خرمایی تیره و روشن و معمولاً پر مو هستند.
مزه دهان، شیرینی صبحگاهی است، دهانشان كم رطوبت است و كم تشنه می‌شوند. اشتهای زیاد و خوراك خوبی دارند، توان هضم غذا بسیار بالاست نفخ معده ندارند، یبوست ندارند، گرایش به شیرینی كم دارند و گرایش به شوری هم بسیار اندك است. گرایش به ترشی كم دارند. بوی بد دهان ندارند، بوی بد مدفوع ندارند، قار و قور شكم ندارند تمایل به سردی‌ها ندارند ولی تمایل به گرمی‌ها اندكی دارند.
افراد دموی باید غذاهای خنک و سردی مثل آش انار، آش آلو، آب زرشك خیار، مركبات و ماست و... مصرف كننده تا حرارت بدن تعدیل شود. اگر فرد دموی همراه با غذای گرم مثل شیرینی‌جات از مواد و اغذیه سرد استفاده نكند دچار جوش و خارش بدن، گر گرفتگی، بیقراری، كهیر، سوزش ادرار، سوزش سر دل، و آفت دهان خواهد شد.
علائم مزاج گرم و خشک (صفراوی)
افراد با این مزاج دارای پوستی خشك و بدون رطوبت، دارای منافذ پوستی درشت، رگهای دست گاهی آشكار و گاهی پنهان هستند، رنگ پوست گرایش به زردی دارد، سفیدی چشم سفید با گرایش زرد است، مردمك چشم میشی روشن است، موی سر، خشك و ضخیم و برجسته است، رنگ مو، سیاه و خرمایی است و صفراوی‌ها غالباً كم‌مو هستند.
مزة دهان تلخ صبحگاهی است، غالباً دهان خشك و تشنه است، افراد صفراوی كم اشتها هستند، توان هضم غذا بالاست، نفخ معده ندارند، یبوست ندارند، گرایش به شیرینی و شوری هم ندارند. افراد صفراوی غالباً گرایش به ترشی دارند، بوی بد دهان ندارند، بوی بد مدفوع ندارند، قار و قور شكم ندارند، تمایل به سردی‌ها دارند و از گرمی‌ها گریزانند.
افراد صفراوی غالباً در اثر حجامت تعدیل مزاج یافته و رنگ و رویی به مراتب روشن‌تر از قبل خواهند داشت، اشتهای آنان با حجامت افزایش می‌یابد و در صورت تكرار حجامت فربه و چاق خواهند شد.
علائم مزاج سرد و تر (بلغمی)
افراد با این مزاج دارای پوستی نرم و مرطوب ، غالباً سرد ، با منافذ ریز ( تعرق كم ) و رگ های پنهان هستند ، رنگ پوست سفید ، سفیدی چشم ، سفید بی حال ، مردمک آبی و روشن دارای موهای نرم و نازک و لخت با رنگ زرد ، بور و خرمایی روشن و سفید و غالباً افراد بلغمی بی مو هستند.
دهانی بی مزه ، مرطوب و پر آب دارند ، اشتهای زیاد و خوراک فراوان دارند ، توان هضم غذا در آنان كم است ، معده نفاخی دارند ، گاهی یبوست دارند و گرایش به شیرینی و شوری دارند به میزان زیاد.
گرایش به ترشی و بوی بد دهان ندارند ، بوی بد مدفوع ندارند ، قار و قور شكم دارند ، تمایل به سردی‌ها ندارند و در عوض تمایل به گرمی‌ها به شدت در آنان وجود دارد.
اگر بلغمی در سر اضافه شد بلاهت و حماقت ایجاد می‌كند كه در اثر افزایش سردی در سر است ، تمام داروهای افزایش حافظه گرم هستند ، اوج سردی در مغز آلزایمر پدید می آورد. ( البته سرد و خشک ).
افراد بلغمی نباید سردی‌جات را به تنهایی میل كنند ( همراه با گرمی میل شود ).
روغن نباتی ، كره گیاهی ، نوشابه ، برنج ، گوشت گاو، سوسیس و كالباس و فرآورده‌های این چنینی بلغم زا هستند و همه افراد به خصوص بلغمی‌ها باید از این گونه مواد باید پرهیز كنند.
علائم مزاج سرد و خشک (سوداوی)
افراد با این مزاج پوست خشک و بدون رطوبت و دارای منافذ متوسط، رگ های دست پنهان هستند، رنگ پوست تیره است، رنگ چشم (سفیدی) سفید تیره است. رنگ مردمک میشی و قهوه‌ای است. موی سر، خشک و ضخیم یا مجعد است، رنگ مو، سیاه مات و جوگندمی است و فرد سوداوی معمولاً كم مو است
مزه دهان صبحگاهان شور مزه است و دهان، خشك و كم آب است، اشتها زیاد، ولی خوراک كم است، توان هضم غذا بسیار كم است، نفخ معده فراوان دارند، یبوست دارند، گرایش به شوری و شیرینی دارند، گرایش به ترشیی ندارند، بوی بد دهان ندارند، بوی بد مدفوع، ندارند، قار و قور شكم دارند، تمایل به سردی‌ها ندارند و تمایل به گرمی‌ها دارند.
سودا چون سرد و خشک است افراد سوداوی باید از غذاهای سرد و خشك پرهیز كنند و در عوض از غذاهای گرم و تر مثل عسل استفاده نمایند. غذاهای سرد و خشك مثل برنج كه بدن را با افت رطوبت مواجه می‌كند، مهم ترین عامل یبوست است (به خاطر دفع رطوبت).
در کتاب های طبی قدیمی چنین آمده است:«اگر طبیب بتواند شخص سوداوی مزاج را راضی کند هنر کرده است!»
سایر مزاج‌ها
علائم سایر مزاج‌ها ترکیبی از علائم بالاست. مثلا علائم مزاج سرد برآیندی از علائم مزاج «سرد و خشک» و مزاج «سرد و تر» است.
از آنجا که وقوف بر همه تکنیک‌ها و فنون مزاجشناسی انسان برای عامه جامعه دشوار است بر آن شدیم تا با ارائه یک نرم افزار مزاجشناسی این امر را تسهیل نماییم. این نرم‌افزار که در قالب یک سرویس تحت وب در سایت طبایع در اختیار کاربران قرار دارد، با طرح حدود 30 پرسش، مزاج شما را به همراه « غلبه‌های مزاجی» شما تشخیص می‌دهد. یکی از مزایای این نرم‌افزار نسبت به تشخیص‌های انسانی، این است که درجات شدت و ضعف مزاج را نیز تشخیص می‌دهد. مثلا ممکن است مزاج دو نفر سرد باشد، اما درجات سردی آن دو متفاوت باشد. این نرم‌افزار قابلیت آن را دارد که این تفاوت‌ها را نیز نشان دهد. در کتاب‌های قدیمی طب سنتی هر کیفیت (گرمی، سردی، تری و خشکی) را دارای 4 رتبه دانسته‌اند. این نرم‌افزار نیز از همان روش دسته‌بندی بهره می‌گیرد. لازم به ذکر است که این نرم‌افزار با بهره‌گیری از دروس مزاجشناسی دکتر خیراندیش و کتاب مروری بر کلیات طب سنتی ایران نوشته دکتر ناصری و سایرینطراحی شده است. امید است که با این تلاش قدمی در راه گسترش طب سنتی برداشته باشیم.
