صنعت خاتم سازی از هنرهای ظریفه ای است که سابقه و ریشه ای بسیار کهن دارد. این هنر نیز مانند سایر هنرها و صنایع دستی ایران، نمونه زیبا و پرارزشی از ذوق و هنر مردم سرزمین ایران است.
تاریخچه خاتم کاری
درباره مخترع و مبتکر خاتم بین خاتم سازان و هنرمندان روایات گوناگونی وجود دارد ولی آنچه قابل ذکر است آن است که به درستی معلوم نیست اولین بار خاتم سازی را چه کسی ابداع کرده است. در دایرة المعارف فارسی آمده است: «زمان آغاز این هنر دانسته نیست و آنچه درباره آن گفته می شود با افسانه همراه است. برخی از استادان خاتم ساز هنوز بر این عقیده اند که هنر خاتم سازی معجزه ابراهیم پیغمبر است.»
صنعتگران مصری این روش را مانند بسیاری از هنرها و پیشه های دیگر از قبطی ها اقتباس کرده اند، چندین قطعه و لوحه که روی آنها با چوب و استخوان موزاییک کاری شده است در عین الصیره نزدیک قاهره در اوایل دوره اسلام به دست آمده و اغلب آنها در موزه صنایع اسلامی قاهره یا موزه برلین وجود دارد که یکی از عالی ترین نمونه های این صنعت در موزه متروپولیتن است.
از دیگر آثار و نمونه های تاریخی در این هنر عبارتند از:
1. منبر خاتم کاری در مسجد عتیق شیراز دارای قدمت بیش از هزارسال.
2. سقف ایوان اصلی مسجد جامع عتیق شیراز مربوط به سده هشتم هجری (سده چهاردهم میلادی).
3. درهای خاتم قصر رویایی تیمور گورکانی به نام دلگشا در سمرقند و درهای آرامگاه وی در سال 807 هجری (1405میلادی).
4. درهای چوب گردو و روکش استخوان و دیگر چوب ها ساخته شده توسط هنرمندی به نام حبیب الله در سال 999هجری(1591میلادی) که در موزه برلین نگهداری می شود.
5. درهای مزین به اشکال هندسی گل و بته، از شهر بخارا که در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن موجود است.
6. منبر چوبی مسجد لنبان اصفهان با اشکال هندسی و اجزای نقره ای مربوط به سال 1114هجری (1702میلادی).
اوج شکوفایی و تکامل این هنر در دوران صفویه بود، در این دوران از گوشه و کنار ایران هنرمندان به اصفهان، پایتخت آن زمان آمدند و هنرهای فراموش شده این کشور از نو پایه گذاری شد و هنرمندان ضمن فعالیت در رشته های خاتم کاری، منبت کاری، کاشی کاری و گره چینی، به ترمیم و ساختن ساختمان ها و آثار گذشته و بارگاه ها و اماکن مقدس تشویق و ترغیب شدند.
بعدها در زمان قاجاریه به علت عدم توجه به هنرها این هنر نیز همانند سایر هنرها از درجه اعتبار و اهمیت افتاد و استادان و هنرمندان این رشته در این دوران در بدترین و سخت ترین شرایط زندگی می کردند.
در سال 1307 اوایل دوران پهلوی مدرسه صنایع مستظرفه به کوشش استاد محمد غفاری (کمال الملک) تأسیس و این هنرستان رونق و توسعه ای به هنرهای دستی کشور بخشید و پس از آن کارگاه های خاتم سازی و چند کارگاه دیگر در وزارت فرهنگ و هنر سابق تشکیل شد.
آثار به جا مانده جمعی از هنرمندان اصفهان، تهران و شیراز عبارتند از: اتاق هفت در هفت متری خاتم کاری شده با تمامی وسایل موجود در آن، کاخ مرمر به مدت چهار سال.
تالار خاتم مجلس شورای ملی با 400متر مربع خاتم کاری.
هنر خاتم سازی بعد از انقلاب اسلامی در کارگاه خاتم سازی وزارت فرهنگ و هنر سابق تحت نام جدیدی با وابستگی به وزارت فرهنگ و آموزش عالی ادامه یافت و از آن زمان تاکنون سمت و سوی طرح ها تغییر یافته و با حذف طرح های خارجی توجه بیشتری به سنت گرایی معطوف یافته و از آن به بعد خط و نوشته وارد خاتم شد.
تعریف خاتم
خاتم ترکیبی است از چند ضلعی های منظم با تعداد اضلاع متفاوت که با استفاده از مواد اولیه گوناگون در رنگ های مختلف تشکیل می شود.
خاتم از هنرهای دستی دقیق و پرکار است که تولید و ساخت آن احتیاج به دقت و حوصله زیاد دارد. چند ضلعی هایی که در خاتم سازی به کار می آید پنج، شش، هفت، هشت یا ده ضلعی است.
در لغت نامه دهخدا، خاتم ساز چنین معنی شده است: «آنکه پاره های استخوان را در چوب با نقش و نگار بنشاند. خاتم سازی عمل خاتم ساز را گویند.»
در دایرةالمعارف فارسی درباره خاتم کاری و خاتم سازی آمده است:
«هنر آراستن سطح اشیا به صورتی شبیه موزاییک، با مثلث های کوچک.
طرح های گوناگون خاتم همواره به صورت اشکال منظم هندسی بوده است. این اشکال هندسی را با قراردادن مثلث های کوچک در کنار هم نقش بندی می کنند. مثلث ها را از انواع چوب، فلز و استخوان می سازند. هر چه مثلث ها ریزتر و ظریف تر باشند خاتم مرغوب تر است. در یک طرح خاتم، برای ساختن کوچک ترین واحد هندسی، حداقل سه مثلث و برای بزرگ ترین آن، حداکثر چهارصد مثلث به کار می رود.»
قدیمی ترین آثار هنری خاتم کاری شده باقی مانده:
1. صندوق مرقد موسی بن جعفر و امام جواد در کاظمین مربوط به دوران شاه اسماعیل صفوی در سال 906هجری قمری ساخته شده توسط استاد محمد جمعه.
2. صندوق مرقد امام حسن عسکری در سامره و صندوق مرقد امام علی النقی مربوط به همان دور و استاد.
3. صندوق خاتم ضریح نرگس خاتون مادر مهدی موعود که در همان دوره ساخته و نصب شده است.
4. اثر زیبا و نفیس درب ورودی مدرسه چهارباغ اصفهان چندین بار توسط استادان این هنر ترمیم و مرمت شده است.
5. درب خاتم امام زاده شاه رضا در قمشه (شهرضا) مربوط به زمان سلطنت شاه طهماسب صفوی.
6. صندوق خاتم مرقد علی ساخته شده در زمان کریم خان زند و نصب آن در زمان لطفعلی خان زند.
7. صندوق خاتم مرقد سید الشهدا و ابوالفضل در کربلا.
8. صندوق مقبره زینب در شام.
مواد اولیه در ساخت خاتم
انواع چوب(آبنوس- فوفل- گردو- بقم- عناب- نارنج- کهکم- کبوده).
انواع استخون (استخوان وعاج فیل- استخوان شتر- استخوان اسب).
مفتولهای فلزی(برنج- آلومینیوم و بعضاً نقره).
صدف- نخ پرک- سریشم- لاک.
وسایل و ابزار کار در هنر خاتم سازی
ابزار عمومی شامل چکش - اره- دریل و مته و. . .
ابزار اصلی و مخصوص شامل انواع اره ها - انواع سوهان - انواع رنده- پرس- تیره دار یا خط کش قفل- مقار- انواع تنگ ها - چسب های مخصوص و . . .
مراحل تولید خاتم
ابتدا انواع چوب ها و استخوان ها را در رنگ های مختلف تهیه کرده و با ابزار مخصوص خود به طول 30 سانتیمتر و قطر 1تا 2/5 میلیمتر می برند و از آنها مثلث هایی تهیه می شود که پس از سوهان کاری تمام اضلاع آن به حالت دلخواه و مطابق با طرح در آمده و برای تکمیل طرح نیاز به مفتول های سیمی به صورت مثلث بوده که برای آماده سازی آنها نیز مراحل مختلفی طی می شود.
سپس برای درست کردن خاتم ابتدا طرح اشکالی که مورد نظر است را به وسیله استادکار کشیده و این مثلث های چوبی، استخوانی و فلزی با دستان با مهارت و استادانه هنرمند در کنارهم به وسیله سریشم قرار داده و چسبانده می شوند و به وسیله نخ محکم می گردند که از این کار اصطلاحاً «پره» درست می شود، بعد از چند ساعت نخ ها باز شده را در کنار هم قرار می د هند و مجدداً با چسب به هم چسبانده می شوند که حاصل آن «توگلو» به دست می آید.
مرحله بعدی که به «گل پیچی» مشهور است به وسیله سیم مفتولی گردی که به صورت شش ضلعی منظم آماده می شود و به آن «شمسه» می گویند در اطراف هر ضلع شش سیم به وسیله سریشم چسبانده می شود و با نخ محکم می شود و حاصل آن طرح ستاره ای است، این طرح ها آنقدر تکرار می شوند تا به صورت طرح مورد نیاز در آمده و سپس در زیر فشار و پرس قرار گرفته و با چند
مرحله برش کاری و چسباندن لایه های بسیار نازک چوب در اطراف آن طرح اولیه یک خانم به وجود می آید که تمامی این مراحل از ابتدا تا بدین جا بیش از 400مرحله کاری را شامل می شود.
خاتم ها بر اساس طرح، رنگ، شکل و ابعاد محل مورد استفاده بر روی سطح کار به وسیله چسب مخصوص چسبانده شده و با ایجاد طرح های گوناگون و قرینه سازی تمامی طرح به وسیله خاتم مزین می گردد که پس از برخی ترمیم ها، سوهان، سمباده و بتونه کاری ونهایتاً ساییدن و صاف کردن سطح خاتم، کار برای روغن کاری و جلابخشی به وسیله مواد مخصوص مانند سایر سیلر و کیلر و پولیستر آماده می شود.
مرغوبیت یک خاتم خوب به ریزنقشی و منظم بودن طرح بستگی دارد که همه این ها در مهارت استادکار در تهیه مواد اولیه و نحوه کاربرد آن و حوصله و دقت بسیار زیاد خلاصه می شود.
خصوصیات یک خاتم و محصول مرغوب و هنری
1. صاف بودن سطح کار و خالی نبودن هیچ جای خاتم.
2. یکنواخت بودن رنگ و مصالح به کار رفته در ساخت خاتم.
3. عدم تغییر در رنگ و شکل.
4. ترمیم کاری ها و بتونه کاری ها در سطح کار مشخص نباشند.
5. قرینه بودن تمامی گل ها و اشکال در سطح کار و زوایا و اضلاع.
6. دقیق و مهندسی بودن اساس و ساختمان طرح که تمامی ابعاد با هم همسان، قرینه و یک اندازه باشند که البته اگر شاسی طرح دقیق نباشد بهترین خاتم نیز بر روی آن نما و جلوه ای ندارد و کل طرح را از بین می برد به همین جهت است که یک هنرمند خاتم ساز باید یک نجار چیره دست هم باشد.
7. رنگ کاری و روکش دادن محصول بایستی ماهرانه و بدون خدشه و هر عیبی باشد.
8. نقش ها و مثلث ها هر چه ریزتر باشد کیفیت و ارزش کار بیشتر است.
مهم ترین مراکز خاتم سازی در ایران شیراز، اصفهان و تهران هستند که البته اکثر خاتم سازان در تهران اصفهانی یا شیرازی هستند.
تذکر مهم: کلیه محصولات خاتم کاری شده بایستی دور از حرارت، رطوبت و نور مستقیم خورشید نگهداری شوند و از تمیز کردن آنها با پارچه مرطوب و از به کار بردن هر گونه جلاسنج بر روی سطوح خاتم اجتناب نمایید
منبع: سایت
