تبیان، دستیار زندگی

مقدمه

کار و تلاش اقتصادی علاوه بر نقش مثبت در تعالی شخصیت انسان  و کسب درآمد، توسعه و پیشرفت جامعه را در پی دارد. کار منشاء اصلی تولید ثروت است. در بینش و تفکر اسلامی، کار خلاق و مولد منشاء کسب مال و درآمد و کلید استفاده از منابع طبیعی و خدادادی است. منطق فطرت هم برای پدید آورنده یک شیء حق تصرف در آن را می پذیرد و او را مالک می شناسند. به همین جهت مالک اصلی و حقیقی همه موجودات خداست. در بینش اسلامی، هر انسانی پس از کار مولد و مفید روی مواد طبیعت می تواند مالک کالای تولید شده باشد و هیچ کس حق تصرف آن را ندارد. کار باید مولد و خلاق باشد و ارزش افزوده ای ایجاد کند تا بتوان نام (کار) بر آن گذاشت در غیر اینصورت کاری کاذب و دروغین است.

طبیعت و تاریخچه کار

مفهوم کار بعنوان معنی مستقلی از زندگی روزمره شاید بعد از انقلاب صنعتی در ادبیات ظاهر شده باشد. برای انسان اولیه، کار با بقای او ارتباط داشت و به فعالیتهائی چون شکار، ماهی گیری، کشاورزی اولیه، جمع آوری میوه و دانه و اعمال سنن اجتماعی و قبیله ای محدود شد. حتی در دوران بعد از انقلاب صنعتی، به استثنای گروه معدودی که امکان تفریح بر ایشان وجود داشت، برای همگان کار روی زمین، یا در اشتغال به   حرفه های مختلف و بازرگانی از صبح تا شام، نوعی راه و روش زندگی بود.

کار و اهمیت آن

یکی از پایه های مهم اقتصاد اسلامی کار است:

اسلام برای کارهای تولیدی به ویژه کشاورزی، و دامداری و کارهای توزیعی خصوصاً کسب و تجارت اهمیت بسیار قائل است و متقابلاً از بیکاری و تنبلی و سهل انگاری بشارت نهی کرده است. اسلام فقر فردی و فقر اجتماعی را مرضی مهلک و نابود کننده ی دنیا و آخرت می داند و با تاکید بسیار از پیروان خود می خواهد که آن را ریشه کن سازند. امیرمومنان علی علیه اسلام مردمی که را که آب و زمین داشته باشند و بتوانند فقر را ریشه کن سازند و کوتاهی کنند نفرین کرده: (من وجدمأ اوکنرا با ثم افتقرفا بعده الله)

امام باقر علیه السلام کسی را که عمر خود را به بیکاری بگذراند به مردار تشبیه کرده است و او را مبغوض ترین افراد نزد خداوند می داند: جیفه با للیل و بطال بالنهار)

امام صادق علیه السلام بیکاری را از جانب شیطان می داند هنگامی که نزد آن بزرگوار شخصی را نام بردند و گفتند او بی کار است، سه بار فرمود: انه من عمل الشیطان

از نظر اسلام افرادی که بتوانند کار کنند و به بیکاری بگذرانند و سربار جامعه باشند مورد بی اعتنایی خدا هستند و دعایشان مستجاب نمی شود. و درارتزاق آنان از بیت المال جایز نیست و در آخر نیز رسوا و دوزخی خواهند بود.

در قرآن کریم آیات بسیاری است که بما می آموزد: خد اوند جهان را برای انسان مسخر ساخته و به او نعمت و قدرت و سلامتی و توانایی کار و عقل و بینش و … عنایت کرده است که باید از آنها استفاده کند و به کار و کوشش بپردازد. (الم تروا ان الله سخر لکم ما فی السموات و ما فی الارض و السبغ علیکم نعمه ظاهره و باطنه)

و در برخی آیات امر به کار نموده:

(وا تبغ فیما اتاک الله الدار الاخره و لا تنس نصیبک من الدنیا)

در آنچه خداوند بتو عطا کرده سرای آخرت را بجوی و بهره ی خود را از دنیا نیز فراموش نکن.

هو الذی جعل لکل الارض ذنلولافامشوا فی منا کبها و کلوا من رزقه و طلیه النشور)

اوست خدایی که زمین را برای شما رام ساخته پس بر روی آن حرکت کنید و از نعمتهای آن برخوردار شوید و بازگشت بسوی خداست در قرآن، کار شایسته – عمل صالح – تنها به کارهایی که مربوط به آخرت است گفته نمی شود. بلکه شاید در برخی از موارد به کارهای دنیوی نیز اطلاق می شود. بیش از پانصد مورد در قرآن کریم به کار مربوط می شود. خداوند حیات پاکیزه را نتیجه ی کار و زیان بدبختی را نتیجه تنبلی می شمارد.

رسول اکرم (ص) مردم را به کار تشویق می فرمودند و به کارگران بسیار احترام می نهادند در (اسدالغابه) می خوانیم که آن بزرگوار است، کارگری را بوسید سپس دست او را بلند کرد و فرمود: این دست را خدا و پیامبر خدا دوست دارد. اهمیت کار در اسلام به حدی است که در آیین مقدس اسلام، کار واجب کفایی مصوب می شود.

یعنی اگر کاری موردنیاز جامعه باشد و کسی نباشد که آن را انجام دهد بر همه ی مسلمانان واجب است اقدام کنند تا آن کار رواج پیدا کند.

نکته ای در مورد کار که از ویژگی اسلام محسوب می شود

اسلام با آنکه سود کار را ملک کارگر دانسته و مالکیت فردی را امضاء کرده است در عین حال کار و کارگر و سود کار بلکه همه جهان را ملک خدای متعال می داند آن هم بصورت (مالک حقیقی) نه (ملک اعتباری). اسلام مالکیت فردی را امضاء کرده است ولی این یک اعتبار و حق اختصاصی بیش نیست و معنای آن این است که دیگری نمی تواند بدون اجازه او در آن تصرف کند، ولی مالکیت خداوند، (مالکیت علیت) است، یعنی جهان همه وابسته به ذات مقدس اوست.

تاثیر کار بر انسان

کار، سازنده و بیکارگی و تنبلی فاسد کننده آن است لذا ارزش کار نه صرفاً از جهت کسب درآمد با شکوفائی اقتصادی بلکه همچنین در تاثیری است که بر انسان می گذارد.

یکی از دانشمندان می گوید: بعد از دیانت، مدرسه ای بهتر از مدرسه کار برای تربیت انسان ساخته نشده است. اینک برخی از آثار کار در تربیت انسان را بر شماریم:

1 – شکوفائی استعدادها

2 – لطافت احساس

3 – تمرکز قوه خیال

4 – احساس عزت نفس

مشارکت کار و سرمایه

در هر فعالیت اقتصادی، دو عامل دخالت دارد: سرمایه و کار . اگر سرمایه از یک طرف و کار از طرف دیگر باشد، نوعی مشارکت اقتصادی به وجود می آید و سودی که نتیجه این فعالیت است، بنابر توافق قبلی، میان صاحب سرمایه و انجام دهنده کار تقسیم می شود. برنامه اسلام در مورد ثروت و سرمایه به کار گرفتن آن در تولید و سازندگی و توسعه و رفع محرومیت و فاصله طبقاتی است آنان که ثروت اندوخته دارند. شایسته است آن را در بستر تولید و حیات اقتصادی به کار گیرند یا با کسانی که نیازمند سرمایه اند شریک شوند.

دیدگاه اسلام درباره کار

اسلام همواره بشر را متوجه این نکته می کند که هر چه هست عمل است. سرنوشت انسان را عمل او تشکیل می دهد. این یک طرز تفکر واقع بینانه و منطقی با قوانین طبیعی است. قرآن کریم راجع به عمل بسیار تاکید دارد، و به تعبیر رسا و زیبایی در این خصوص می فرماید: برای بشر جز آنچه که کوشش کرده است هیچ چیز وجود ندارد. یعنی سعادت بشر در گرو عمل اوست. این تعلیم، یکی از بزرگترین تعلیمات برای حیات یک ملت است. اگر ملتی بداند که خودش باشد سرنوشتش را تعیین کند، در آن راستا عملکردش را جهت می دهد. آن وقت متوجه و عمل و نیروی خودش می شود،  متوجه اینکه هیچ چیز شرایط را به نفع من تغییر نمی دهد مگر سعی و کوشش من، که این عامل بزرگی برای حیات و پویایی و تلاش است. امروزه روانشناسان و صاحبنظران علوم تربیتی تلاش بسیاری می کنند که حس اعتماد به نفس را در انسان بیدار کنند و امام اسلام اینکار را با قطع امید انسان از هرچه غیر عمل خودش هست تثبیت می کند. یعنی انسان باید با عمل خودش به چیزهایی که می خواهد برسد، همین طور پیوند انسان با هر چیز و هر کس از طریق عمل او میسر می شود. و به عبارت دیگر اسلام کوشش و سعی بلیغ دارد که انسان را متکی به اراده خودش کرده و سرنوشت انسان را وابسته به تلاش و سعی او معرفی نماید.

در اسلام سعادت و شقاوت فرد به عمل او بستگی دارد. عمل انسان به چیزی جز خواست و اراده خود او بستگی ندارد. در نتیجه انسان یک موجود متکی به خود و متکی به کردار و شخصیت خود می شود. که این امر عامل بیداری، بینایی و توانایی است.

توکل در کارها از نظر اسلام

اسلام می خواهد مردم مسلمان به خدا توکل کنند. اما توکل در قرآن یک مفهوم زنده پویا و حماسی دارد و می خواهد بشر را وادار به عمل کند و ترس ها و بیم ها را از انسان بگیرد. مداوم متذکر می شود که از شکست نترس و به خدا توکل کن تکیه ات به خدا باشد جلو برو و از خطرات نترس. ولی دیدگاه ما نسبت به توکل مفهومی وارونه دارد. وقتی می خواهیم کاری را به تعویق بیاندازیم و راجع به ان خوب فکر و تفحص و جستجو نکنیم می گوئیم به خدا توکل می کنیم. در صورتی که تول کردن به خدا در مفهوم واقعی یعنی پذیرفتن مخاطرات و تحمل ابهام به منظور تکیه کردن به یک قدرت لایتناهی است. این باعث می شود که فرد بسیار ریسک پذیر باشد وبا دوراندیشی و درایت و شجاعت کار را پیش ببرد.

اسلام و کارآفرینی

همانا که شما را نهایت و مقصودی است پس به نهایت و مقصود خود منتهی  گردید. شما را نشانه ای است به سوی نشانه خود راه یابید و اسلام را عنایتی به آن برسید و دست پابید و از حق خدا که بر شما واجب شمرده و وظایف او که برای شما بیان کرده است پاک شوید در روی زمین به فعالیت بپردازید و زمین را آباد کنید و برای دیگران هم سهمی قائل شوید از أن چه که خدا در گرو کارتان به شما بخشیده است من در روز رستاخیز گواه  شمایم و به سوی شما برهان می آورم و دیگران قانع می سازم.

همانطور که در قرآن و احادیث موجود مشخص است دین اسلام مردم را به انجام فعالیت (کار) دعوت می کند و انسانها می خواهد که از کار خویش دیگران را نیز بهره مند سازند و به طور غیرمستقیم مردم را تشویق به کارآفرینی و ایجاد شغل می کند تا از فقر و گرسنگی در یک جامعه اسلامی جلوگیری شود. در نتیجه افکار دینی یک فرد می تواند تاثیر گذار بر کارآفرینی او باشد دین باشد دین اسلام چون بیشترین توجه را به تک تک افراد جامعه دارد می تواند یک فرد کارآفرین را در کارش بیشتر تشویق به فعالیت کند و فرد کارآفرین باید دید اسلامی می تواند در کارش بیشتر موفق باشد و فقط به فکر منافع خویش نباشد و دیگران را نیز در موفقیت خویش شریک سازد تا بتواند کار را توسعه دهد با یک نگاه کلی به ویژگی های یک فرد کارآفرین و خصوصیاتی که اسلام از یک انسان با تقوا انتظار دارد می توان فهمید که یک انسان مومن به تمام معنا می تواند یک کارآفرین باشد در اسلام نیز توصیه شده است تا بتوانند به موفقیت و کامیابی دنیوی و اخروی دست یابند. کارآفرینی از دیدگاه اسلام یک کار مقدس به شمار می آید. از نظر اسلام کارآفرین فرد تلاشگری است که با اتکا به نفس و توکل به خداوند بتواند از حداکثر توانائی های جسمی مادی و تخصصی خود از راه حلال در جهت منافع خود در جامعه ای که در آن زندگی می کند استفاده نماید. یک کارآفرین می کوشد تا با قدرت خلاقیت ابتکار تصمیم گیری به موقع تکیه بر وجدان کاری و انضباط اطلاعات شغلی خود را همواره تعمیق و توسعه داده و محیط کاری خود را به یک محیط کاری بهره ور، پویا و شاداب و خداپسندانه تبدیل نماید.

برای کارآفرین مسلمان اعم از پسر و دختر تلاش اقتصادی یکی از وظایف مذهبی تلقی می شود. داستان تجارت حضرت محمد (ص) و حضرت خدیجه (س) و همچنین تلاش های شبانه روزی حضرت علی (ع) در مورد حفر قنات و ایجاد نخلستان ها در اطراف شهر مدینه از مواردی است که می تواند برای کارآفرینان دختر و پسر سرمشق گرفته و باعث می شود که از حداکثر توان خود برای ایجاد اشتغال و توسعه اقتصادی جامعه استفاده کنند. حضرت علی (ع) می فرماید: برکه العمر فی حسن العمل برکت عمر در حسن عمل است.

اهمیت کار وکارگر در اسلام

دو رباعی زیبا از حضرت علی (ع)

لنقل الصخر فی قلل الجبال    احب الی من سنن الرجال

یقول الناس لی فی الکسب عار          ان العار فی ذل السئوال

حمل صخره های سترگ از قله های کوه های رفیع

از بار منت آدمیان برایم دوستی داشتنی تر است

برخی به من می گویند کسب و کار برای تو ننگ است

اما ننگ و عار در ذلت و خواری درخواست از دیگران است

اگر می خواهی آزاد زندگی کنی چون بردگان تن به کار برده طمعت را از مال بنی آدم به کلی قطع کن نگو آن کار مرا کوچک و پست می کند بلکه گدایی و درخواست از مردم ذلت آور است آن گاه که از مردم بی نیازی هر کاری که خواهی داشته باش زیرا از همه مردم ارجمندتری.

نتیجه

کار در اسلام واجب است و در مورد آن بسیار تاکید شده است زیرا زیربنای اقتصاد کار است و اگر کار نباشد اقتصادی نخواهد بود ت درباره آن بحث شود. اسلام می خواهد همه اعمال برای خدا و در جهت تکامل معنویت انسانها باشد.

در قرآن کارهای کافران را همچون خاکستری می داند که دستخوش باد سختی شده باشد بر آنچه فراهم نموده اند دست نخواهند یافت این گمراهی عمیق است و همچنین سرابی در بیابان است که تشنه آن را آب می پندارد. کار کردن جوهرمرد را جلا می دهد و در عین حال انسان آزاد است که هر زمان مایل است مشغول به کار شود. و اینها دستورات اخلاقی است.

منابع

-  مقایسه ای بین سیستمهای اقتصادی جلد اول  تالیف: حسین مظاهری

-        کارآفرینی     تالیف : مهندس علی شاه حسینی

-        تعلیم و تربیت در اسلام      تالیف : استاد شهید مطهری

-        اقتصاد اسلامی    تالیف : شهید دکتر بهشتی

-        کلیاتی از اقتصاد اسلامی    تالیف : دکتر غلامرضا مصباحی

-        تنش کار و رضایت شغلی   تالیف : سازمان بین المللی کار (ILO ) ترجمه رسول اف ماندانا جلالی آئینی

-        حر عاملی ، محمد بن حسن ، تفضیل وسایل الشیعه الی التحصیل مسائل الشریعه ، ج 17 – ج