خبرنامه دانشجویان ایران: حسین امیری؛ روز یازدهم آذر تجمعی دوگانه در مقابل وزارت ارشاد صورت گرفت که از جهات مختلفی جالب توجه بود و مهم‌تر و جالب‌تر از خود تجمع، نمازی بود که دو طرف به جماعت اقامه کردند؛ یک سو جمعی منتسب به انصار حزب‌الله و بسیجیان دانشگاه امام صادق و آن سو عوامل چند فیلم سینمایی که به خاطر نمایش صحنه‌های خارج از دایره‌ی ارزش‌های اسلامی مورد اتهام هستند. این نماز، که در یک مکان و با دو امام جماعت برگزار شد، نماد خیلی چیزها می‌تواند باشد؛ اما مهم‌تر از همه‌ی نمادها و نشانه‌ها این حقیقت است که دو طرف دعوا اهل نماز و دین بودند و حداقل در ظاهر هر دو طرف به رسالت سینما در حوزه‌ی اخلاق اذعان داشتند.
 
ریشه‌ی این دوگانگی عدم مفاهمه‌ی مشترک است، اما این مفاهمه از نوع دیگری است. این گونه نیست که دو طرف زبان همدیگر را نفهمند، بلکه مشکل از آنجاست که سینمای روشن‌فکری ما با گفتمان اکثریت جامعه بیگانه است و نمی‌تواند انعکاس این گفتمان در حوزه‌ی اخلاق، خانواده و... باشد.
 
فیلم «من مادر هستم» شاید دو پیام اخلاقی مهم را می‌خواهد مخابره کند: اول اینکه دنیا دار مکافات است و اعمال خلاف عفت افراد به خودشان برمی‌گردد و دوم اینکه بچه‌ای که در محیطی فاسد و همراه با شراب‌خواری تربیت می‌شود در گرداب این فساد غرق خواهد شد. گواه این پیام، صحنه‌ای است که نادر «پدر قاتل» گیلاس خود را بر زمین می‌اندازد و از خوردن آن امتناع می‌ورزد. اما چرا این پیام نتوانسته است به جامعه‌ی مسلمان ایران به درستی مخابره شود؟ به خاطر اینکه در فرهنگ اسلامی توبه نماد و نمود دلگیری دارد و نشانه‌هایی در هنر دارد که با آنچه در این فیلم دیده می‌شود متفاوت است.
 
اینکه سینماگر روشن‌فکر ما توانایی حرف زدن به زبان اکثریت مردم با گفتمان فرهنگ عمومی ایران بیگانه است. یکی از علت‌های اُفت فروش سینما هم همین است، چون سینمای ما با اکثریت مردم بیگانه است و فقط قشر روشن‌فکر را، که درصد اندکی از جامعه هستند، به سینما می‌کشاند؛ قشری که خود را صاحب فرهنگ و هنر و اندیشه می‌داند و دیگران را به نفهمیدن متهم می‌کند و اگر روزی فیلمی ساخته شود که اکثریت را به سینما بکشاند، آن را به عامه‌پسند بودن، بی‌محتوا بودن و غیرهنری بودن متهم می‌کند. شاید در میان کشورهای صاحب سینمای جدی تنها کشوری که فیلم‌های جایزه‌بگیرش در گیشه شکست می‌خورد ایران باشد، اما چرا؟ چرا فیلم مردمی ما با فیلم خوب فرق دارد؟ چرا سینمای ما وقتی می‌خواهد به زعم خودش حرف جدی بزند، فقط به اندازه‌ی تعداد صنوف سینمایی مخاطب دارد؟
 
هر کشوری سینمای پرفورمنس و سینمای افراد خاص دارد. این سینما مخاطبی خاص و صبغه‌ای فرهنگی دارد که خاص خود آن کشور است و البته جذابیت‌هایی که باز مطابق با فرهنگ آن کشور است، اما همان سینمای خاص هم به این معنی نیست که مخاطبش فقط عده‌ای قلیل باشند. برای مثال، سینمای فرانسه اگر چنین محصولاتی تولید می‌کند، به همان اندازه مخاطب سینما و البته سینماها و پاتوق‌های فرهنگی دارد و صد البته خوراک فکری این سینما فلسفه و ادبیاتی است که متعلق به خود آن کشور است. مخاطب فرانسوی آثار خاص سینمای آن کشور را با عمق جان می‌فهمد و بین خود و سینما نسبتی عمیق می‌بیند، در حالی که مخاطب سینمای خاص ما بین خودش و آثار سینمایی نسبتی نمی‌بیند، مگر اینکه خودش را در هاله‌ای از توهم تعلق به جهان غرب ببیند.
 
اکثریت مردم این کشور پیشینه‌ای چنان که در غرب هست، در پس‌زمینه‌ی فکری خود ندارند. جوان غرب‌زده‌ی ما اگر آثار کافکا را می‌خواند، برای این است که بگوید من روشن‌فکرم. اگر فلسفه‌ی غرب را می‌خواند، نه به خاطر این است که مانند بشر غربی دنبال هویتی زمینی بگردد، بلکه می‌خواهد بگوید من هم مانند غربی‌ها متمدن هستم، چون دو قرن است که در گوشش خوانده‌اند تو بی‌تمدن هستی، وگرنه او مانند غربی‌ها دنبال هویت گمشده‌ی خودش نیست.
 
به قول شهید آوینی، «مردم دنیا اگر کوروساوا را تحسین می‌کنند، به خاطر این است که به شدت ژاپنی است و اگر تارکوفسکی را تحسین می‌کنند، به خاطر این است که به شدت روسی است.» اما در طی این سال‌ها جشنواره‌های خارجی برخی از فیلم‌سازان ما را تحسین کرده‌اند، به خاطر اینکه به شدت غرب‌زده بودند و مابقی سینماگران ما سعی کردند دنبالچه‌ی سینماگران تحسین‌شده‌ی ما باشند؛ یعنی فیلم‌هایی بسازند که فقط غربی‌ها و غرب‌زده‌ها توان ارتباط برقرار کردن با آن‌ها را دارند.
 
سینماگر ما حتی نمی‌داند چرا دارد از سینمای روشن‌فکری اروپا تبعیت می‌کند. شاید فکر می‌کند سینمای درست یعنی این، شاید به دنبال جوایز سینمایی است، شاید فیلم ساختن برای مخاطب عام را ابتذال می‌داند، شاید هم مردم خود را نمی‌شناسند و مردم را، به قول آن بنده‌ی ‌خدا، فقط مردم ساکن بالاتر از ونک می‌داند و البته مهم‌تر از همه این است که سینماگر ما در فضایی رشد کرده که کاریکاتوری از جامعه و توهمی از جامعه‌ی مدرن غرب است؛ توهمی شبیه به دنیایی که غرب برای انسان غربی ساخته است، توهمی که نه وسعت دارد و نه عمق.
 
هر چه هست، مفاهمه‌ی درستی بین سینماگر و اکثریت مردم وجود ندارد و برای همین است که فردی در مذمت زنا و شراب‌خواری فیلم می‌سازد و مردم از فیلم او برداشت ترویج روابط غیراخلاقی و شراب‌خواری می‌کنند. اما این عدم مفاهمه گناه مردم است یا سینما؟ آیا مردم موظف هستند تا زبان سینما را یاد بگیرند یا سینما موظف است به زبان مردم حرف بزند (حتی اگر قیمت یاد گرفتن این زبان کذایی این باشد که شراب‌خواری را یک آسیب اجتماعی بدانیم، نه یک گناه ویرانگر؟) اگر مردم را موظف به یادگیری زبان کذایی متفاوت سینما بدانیم، برای سینما شأنی فراتر از آنچه هست قائل شده‌ایم؛ یعنی سینما حقیقتی مجرد از انسان است که زبان خاص خودش را دارد و بشر باید سعی کند تا اسرار و رموز زبان او را بفهمد، در حالی که سینما نه در ایران و نه در دنیا این گونه نیست. سینما ابزاری است که عده‌ای آن را ساخته‌اند و قواعدی برای آن تعریف کرده‌اند که از زندگی استنتاج شده است و در بهترین حالت، سینما می‌بایست آینه‌ی زندگی باشد.
 
اما چرا این آینه‌ زنگار غرب‌زدگی گرفته است؟ چرا سینماگر نمی‌تواند برای این مردم و برای ارزش‌های این مردم فیلم بسازد؟
 
علت این چرا‌ها کاملاً مشخص است. سینماگران ما از یک طرف آن قدر با مفاهیم دینی بیگانه هستند که وقتی می‌خواهند حرف دینی بزنند، دچار شعارزدگی می‌شوند و از طرف دیگر، آن قدر از فرهنگ و پشتوانه‌ی فرهنگی سینما دور مانده‌اند که مجبورند در همه چیز سینما از غرب کپی‌برداری ناقص کنند. شعارهایی که این فیلم در مورد پاک بودن دختر قاتل می‌دهد شاید در فیلم‌های هندی قابل درک باشد، اما فرهنگ ایرانی آن را قبول نمی‌کند. این سینماگران به دو گونه‌ی مختلف فیلم می‌سازند؛ گاهی وقت‌ها به تقلید از سینمای روشن‌فکری اروپا فیلم‌های شبه‌روشن‌فکری و غیرقصه‌گوی بی‌مخاطب می‌سازند که مخاطبی ندارد و اندک مخاطبی که از سر اشتباه یا بیکاری یا برای دادن پُز سینمادوستی به تماشایش می‌نشیند و چیزی از لایه‌های درونی آن نمی‌فهمد ‌ـ‌البته اگر عمق و درونی در این فیلم‌ها وجود داشته باشد‌. گاهی نیز سعی می‌کنند به خاطر گیشه فیلم قصه‌گو بسازند که در این مواقع چیزی شبیه همان فیلم فارسی قبل از انقلاب از کار درمی‌آید که فقط کاریکاتوری از سینمای قصه‌گو یا سینمای مردمی است، چرا که اساساً این دست کارگردانان با جامعه‌ی ایران نبستی ندارند که بخواهند داستانشان را در درون این جامعه روایت کنند.
 
یکی دیگر از علل این عدم مفاهمه این است که مخاطب عام سینما یا بهتر بگوییم همه‌ی مردم، به جز اندک گروه روشن‌فکرنما، برای دیدن و فهمیدن سینمای شبه‌روشن‌فکری تربیت نشده‌اند، چرا که این سینما بر اساس نشانه‌ها و سمبل‌های برساخته‌ی نظام فکری غربی و سینمای غرب بنا شده است و نیاز به پیش‌زمینه‌ی فکری دارد که در فرهنگ ایرانی تولید نشده است. این پیش‌زمینه سواد سینمایی یا سواد ادبی نیست، بلکه انگاره‌های فرهنگ غرب و فرهنگ قشر مرفه بی‌دردی است که خود را همه‌ی مردم ایران می‌دانند و آن قدر در این خودبزرگ‌بینی گستاخ شده‌اند که اگر همه‌ی مردم ایران به انتخابی غیر از انتخاب آن‌ها دست بزنند، اصل انتخاب را زیر سؤال می‌برند. نمود این گستاخی نه فتنه‌ی پس از انتخابات 88 که دقیقاً همین تجمع میدان بهارستان است. سینمای ایران دقیقاً به همین خاطر که زبان ملت مسلمان ایران و زبان فرهنگ ایرانی‌ـ‌اسلامی نیست، دچار بحران اقتصادی شده است.
 
یکی از علل این عدم مفاهمه این است که مخاطب عام سینما، برای دیدن و فهمیدن سینمای شبه‌روشن‌فکری تربیت نشده است، چرا که این سینما بر اساس نشانه‌ها و سمبل‌های برساخته‌ی نظام فکری غربی و سینمای غرب بنا شده است و نیاز به پیش‌زمینه‌ی فکری دارد که در فرهنگ ایرانی تولید نشده است.
 
به گفته‌ی شهید آوینی، «این سینما ریشه ندارد و بدون کمک دولتی نخواهد توانست به حیات خود ادامه دهد» و تا به حال نیز کمک دولتی بوده که توانسته است سینمای غیربومی غرب‌زده را، که هدفی جز جشنواره‌های خارجی ندارد، سرپا نگه دارد. برای همین هم هست که وقتی نهادهایی مثل حوزه‌ی هنری دست از حمایت بی‌چون‌وچرای این فیلم‌ها می‌کشند، عده‌ای چنین آشفته می‌شوند و فریاد واسینما سر می‌دهند. کدام یک از فیلم‌های فریدون جیرانی، عبدالرضا کاهانی و... تا به حال توانسته‌اند هزینه‌ی تولیدشان را از گیشه تأمین کنند که امروز عدم اکران آن‌ها فرقی به حال سینمای ایران داشته باشد؟ این فیلم‌ها در بهترین حالت حتی به اندازه‌ی نصف هزینه‌ی تولید عاید تهیه‌کننده نمی‌کنند، چرا که اگر یک فیلم بخواهد هزینه‌ی تولیدش را از راه گیشه دربیاورد، می‌بایست بیش از دو برابر هزینه‌ی تولید، فروش داشته باشد، چرا که 50 درصد گیشه متعلق به سینمادار و 5 درصد عوارض شهرداری است و در نهایت 45 درصد فروش به جیب تهیه‌کننده می‌رود. به جز چند فیلم معدود، در سینمای ایران کدام فیلم توانسته است این میزان فروش داشته باشد؟ سینمای ایران تا وقتی که به بازنمایی زندگی واقعی مردم ایران نپردازد و تا وقتی که مقلد سینمای غرب و شرق باشد، نخواهد توانست بدون کمک‌های دولتی و جریان‌های سیاسی به حیات خود ادامه دهد. این پیش‌بینی شهید آوینی، که 21سال قبل بیان شده است، امروز به وقوع پیوسته و سینمای ایران در خطر شکست بزرگ اقتصادی قرار گرفته است و اهالی سینما، به جای بازگشت به ارزش‌های بومی، سعی می‌کنند همین مردم را متهم به نابود کردن سینما کنند.
 
اما همه‌ی آنچه گفته شد شاید این سوءتفاهم را به وجود آورد که نگارنده، فیلم «من مادر هستم» را مصداق سینمای روشن‌فکری می‌داند، در حالی که چنین نیست. آنچه گفته شد درباره‌ی شکاف بزرگی است که امثال جیرانی محصول این شکاف هستند. فیلم‌های روشن‌فکری معمولاً ملغمه‌ای از فلسفه و شبه‌فلسفه‌های غرب، عرفان‌های صهیونیستی و مادی‌گرایانه و مفاهیم نیست‌انگارانه‌ی برخی نویسنده‌های قرن بیستمی غرب هستند که حداقل کارگردان‌هایشان وجهه و شأن اهل مطالعه بودن را دارند.
 
اما جیرانی و فیلمش در این دسته قرار نمی‌گیرند. جیرانی هم مثل کارگردان‌های روشن‌فکرنما، علی‌رغم اینکه قصد قصه‌گویی دارد، اما از آنجا که تکنیک‌های سینمای قصه‌گوی حرفه‌ای را بلد نیست و از طرف دیگر، چون به پیشینه‌ی ادبیات غنی ایرانی و شناخت درست از جامعه‌ی ایرانی مجهز نیست، سینمای قصه‌گویش به ورطه‌ی شعارزدگی می‌افتد و فیلم‌هایش بیشتر فیلم‌فارسی از آب درمی‌آیند.
 
جیرانی از آنجا محصول سینمای روشن‌فکری است که آدم‌هایش برگرفته از این سینما هستند و با عینک این سینماگران به جامعه‌ی ایرانی نگاه می‌کند. سینمای روشن‌فکری وقایعش را در بستر جامعه‌ای شبیه به غرب می‌چیند، چرا که ساختار زندگی در جامعه‌ی ایرانی با نیست‌انگاری ‌ـ‌که اساس روشن‌فکرمآبی است‌ـ‌ ناسازگار است. فرض کنید قتلی شبیه به این واقعاً در جامعه‌ی ایرانی روی دهد، آیا وقایعی که در این فیلم روی داده است در واقعیت هم اتفاق می‌افتد؟ برای مثال، آیا روحانی در جامعه‌ی اسلامی معادل کشیش در جامعه‌ی غربی است که فقط هنگام اعدام سروکله‌اش پیدا شود و از توبه‌ی هنگام اعدام حرف بزند؟ آیا خانواده‌ها این گونه بی‌ریشه و تک‌نفره هستند و هیچ بزرگ‌تری در جریان این لج‌بازی‌ها دخالت نکند؟ کدام جوان عاشق ایرانی این گونه در مقابل ناموس و معشوقه‌ی خود منفعل است که همواره تماشاگر باشد؟ چرا پس از خودکشی دختر جوان، خواستگارش که می‌فهمد علت خودکشی او چیز دیگری است، به رابطه‌ی او و آن مرد غریبه شک نمی‌کند؟ چرا دوباره اجازه می‌دهد او با آن مرد در آپارتمانی خلوت کنند؟ این‌ها پیش‌فرض‌های غلطی است که قصه‌ی جیرانی بر اساس آن پایه‌ریزی شده است. پیش‌فرض‌هایی که هیچ نسبتی با جامعه‌ی ایرانی ندارد.
 
و اما مهم‌ترین سفسطه‌ای که فیلم مرتکب آن شده است در مورد قصاص است. قصاص و تلاش اطرافیان برای گرفتن رضایت و جلوگیری از قصاص، سندرمی است که سینمای ایران و صنعت سریال‌سازی به آن دچار شده است و معمولاً این حدیث معصوم (علیه السلام) را بهانه‌ی آن قرار می‌دهند که می‌فرماید: «لذتی که در بخشش هست در انتقام نیست.» هرچند این منطق و بهانه برای ساخته شدن این همه فیلم و سریال درباره‌ی حکم قصاص خود نوعی سفسطه است، اما این فیلم حتی این منطق را هم به کار نمی‌گیرد و قاتل را بی‌گناه جلوه می‌دهد؛ آن هم قاتلی که به واسطه گناهی دیگر، یعنی شراب‌خواری و عیاشی، مرتکب قتل شده است و به هیچ وجه از گناه‌هایی که کرده است پشیمان نیست و فقط از اعتماد بیجایش اظهار پشیمانی می‌کند و بدتر از همه اینکه ولیِ دم، به خاطر عدم بخشش و انجام قصاص قاتل شوهرش، عذاب وجدان می‌گیرد و دچار افسردگی می‌شود. گویی فیلم‌ساز فراموش کرده است که مجازات قصاص نه مایه‌ی فساد جامعه و افراد، بلکه تضمین‌کننده‌ی صلاح جامعه است. در نمونه‌های قبلی، معمولاً فرض بر گناهکاری متهم بود و همواره از ولیِ دم درخواست بزرگواری و کرامت می‌کردند تا از انتقام بگذرد، ولی در این فیلم ولیِ دم گناهکار است و قاتل بی‌گناه. این سفسطه‌ای است که همه‌ی آن‌هایی که ادعای روشن‌فکری و فهمیدن سینما را دارند آن را نفهمیده‌اند و بی‌شک هیچ وقت نخواهند فهمید.

 

منبع: برهان