تبیان، دستیار زندگی

بعد از انتخابات مجلس شانزدهم در پاییز 1328 و بهار 1329، با تشكیل فراكسیون اقلیت «ملیون‌» به رهبری دكتر محمد مصدق‌، فرصت مناسبی برای طرح مطالبة دیرین خلع ید استعمار پیر انگلیس از ثروت ملی نفت و اوج‌گیری مبارزات استقلال‌خواهانه و ضداستعماری ملت ایران فراهم آمد. سال 1329 در پی بازگشت آیت‌الله كاشانی از تبعید لبنان و استقبال پرشكوه مردم و گروههای سیاسی ملی و تقویت پایگاه اجتماعی جبهه ملی‌، قیام عمومی علیه شركت نفت انگلیس گسترش یافت‌. آیت‌الله كاشانی كه در بهمن 1327 در 70 سالگی با خشونت و ضرب و شتم‌، دستگیر و پس از مدتی حبس در قلعه فلك‌الافلاك خرم‌آباد به لبنان تبعید شده بود، در اول بهمن 1327 طی اعلامیه شدیداللحنی خواستار «لغو امتیاز» نفت شده بود.1 وی در بیانیه‌ای از تبعیدگاه خود، علت واقعی بازداشت و تبعید خود را همین موضوع و اقدام علیه سیاست استعماری انگلیس ذكر كرد. 2 جبهه ملی از بدو تأسیس با همكاری و حمایت نیروهای مذهبی از جمله فداییان اسلام3 ‌به سخن‌گوی اكثریت مردم تبدیل شد. به تعبیر غلامرضا نجاتی‌، در تمام مبارزات سیاسی ـ ملی سالهای 1327 و 1328 و 1329 «جمعیت فداییان اسلام‌» شركت فعال داشت و «نیروی عامل و متحرك جبهه ملی را تشكیل داد.» 4
آیت‌الله كاشانی و «جبهة ملی‌» به رهبری دكتر مصدق در مجلس شورا و مطبوعات و اجتماعات مردمی‌، خواستار ملی شدن صنعت نفت شدند و این خواسته مورد حمایت گروههای كثیر مردم و تنی چند از علمای برجسته نظیر آیت‌الله‌العظمی خوانساری (از مراجع ثلاث قم‌)، آیت‌الله بهاالدین محلاتی‌، آیت‌الله عباسعلی شاهرودی‌، آیت‌الله سیدحسن چهارسوقی‌، آیت‌الله شیخ باقر رسولی‌، آیت‌الله سیدمحمود روحانی قمی‌، آیت‌الله شیخ محمدرضا كلباسی‌، آیت‌الله حاج شیخ مهدی نجفی‌، آیت‌الله فقیه سبزواری و گروه كثیری از روحانیون فعال و مبارز مانند حاج سیدحسین خادمی و حاج شیخ مرتضی مدرسی اردكانی‌، حاج سیدمصطفی سیدالعراقین و... قرار گرفت5 ‌و شوری عجیب در سراسر ایران پدیدار شد. آیت‌الله‌العظمی بروجردی نیز از نهضت نفت «ضمنی ولی آشكارا» حمایت می‌كرد و به علمای تهران نامه نوشت كه نباید با این حركت مخالفت كنند. 6 رزم‌آرا، نخست‌وزیر، این كار را غیرعملی خوانده مردم را از خطرات آن ترساند و در 13 اسفند 1329 مخالفتش را با ملی شدن صنعت نفت‌، در جلسة كمیسیون نفت مجلس‌، تكرار كرد، تا آنجا كه به دلیل اقتدار و موقعیت ویژه‌اش به بزرگ‌ترین مانع تحقق خواست ملی مبدل گردید. وی سرانجام سه روز بعد، در مسجد شاه‌، به ضرب گلولة یك عضو «فداییان اسلام‌» به قتل رسید. 7
پس از دستگیری خلیل طهماسبی به اتهام قتل رزم‌آرا، «یك اعلامیه از طرف نواب صفوی (رهبر فداییان اسلام‌) صادر شد كه در بالای آن «هوالعزیز» نوشته شده بود. این اعلامیه خطاب به شاه صادر شده بود» و «قاطعانه به شاه دستور می‌داد كه باید فرمان آزادی قاتل رزم‌آرا را صادر كند، و برای هرگونه آزاری كه وی در زمان بازجویی توسط پلیس دیده است‌، از او عذرخواهی نماید.» 8 آیت‌الله كاشانی در مصاحبه‌ای نظرش را چنین ابراز داشت‌: «این عمل به نفع ملت ایران بود و این گلوله و ضربه عالی‌ترین و مفیدترین ضربه‌ای بود كه به پیكر استعمار و دشمنان ملت ایران وارد آمد. قاتل رزم‌آرا باید آزاد شود; زیرا این اقدام او در راه خدمت به ملت ایران و برادران مسلمانش بوده است‌.» 9 بنا به خاطرات سیدمحمد واحدی از اعضای برجسته فداییان اسلام و حاج مهدی عراقی‌، رهبران جبهه ملی برای جلوگیری از اقدامات رزم‌آرا و حتی احتمال كودتا توسط وی‌، از فداییان اسلام درخواست می‌كنند كه رزم‌آرا از سر راه نهضت ملی برداشته شود. 10 در جلسه‌ای با حضور نواب صفوی‌، بقایی‌، فاطمی‌، نریمان‌، آزاد، حائری‌زاده‌، سنجابی‌، شایگان و مكی از طرف جبهه ملی حضور پیدا می‌كنند و دكتر فاطمی تأكید می‌كند كه من اصالتاً از طرف خودم هستم و وكالتاً از طرف مصدق (چون كسالت داشت‌) و ایشان گفته‌اند هر تصمیمی كه در این جلسه گرفته شود «برای خود من هم لازم‌الاجرأ است‌.»11 نواب صفوی طی دو جلسه طولانی به شرط اجرای احكام اسلام در صورت به قدرت رسیدن جبهه ملی‌، پیشنهاد اعدام انقلابی رزم‌آرا را پذیرفت و جبهه ملی نیز متعهد شد كه در صورت موفقیت‌، خواسته‌های فداییان اسلام را عملی نماید. 12 همچنین نواب صفوی در این مورد با آیت‌الله كاشانی نیز ملاقات و گفتگو كرد و آیت‌الله كاشانی هم قول داد كه «بگذار مرحله اول رزم‌آرأ برود، بقیه كارها درست می‌شود.» 13 در سندی كه متن بازجویی از خلیل طهماسبی در سال 1334 را نشان می‌دهد، وی صریحاً به جلسات مزبور با رهبران جبهه ملی و آیت‌الله كاشانی اعتراف كرده است ولی از اشخاص فقط نام بقایی و مكی و كاشانی و فاطمی را ذكر كرده است و نسبت به بقیه با عنوان «وكلاء اقلیت كه نامشان در خاطرم نیست‌» پاسخ داده است‌. 14 در دادنامه دادستان ارتش مورخ 18/10/34 علیه فداییان اسلام پس از بازداشت گسترده به دلیل سوءقصد ناموفق به حسین علاء، به سابقه ترور رزم‌آرأ با معاونت «بعضی از نمایندگان اقلیت در دوره شانزدهم مجلس شورای ملی‌» اشاره شده است‌. 15 و پای آیت‌الله كاشانی‌، بقایی‌، حائری‌زاده‌، مصدق و شایگان نیز به میان كشیده شد ولی با اعدام نواب صفوی‌، خلیل طهماسبی و چند تن از فداییان اسلام پرونده بسته شد و در مورد دیگران هم موضوع پی‌گیری نشد. 16 هیكل روزنامه‌نگار شهیر مصری می‌نویسد: بعداً شوهر اشرف (پهلوی) به من گفت وقتی كه خبر ترور رزم‌آرا را به شاه دادند، گیج شد. او نمی‌توانست باور كند كه نخست‌وزیرش بدین طریق از صحنه محو شده باشد. شاه بعد از شنیدن خبر گفت‌: «نمی‌توانم باور كنم‌، نمی‌دانم چه كار بكنم‌»; و سپس ادامه داد: «من كاملاً تنها هستم‌، هیچ كس مشكلات مرا درك نمی‌كند. هر كسی علیه من در حال توطئه چینی است‌ بعضی از آنها سنجیده این كار را می‌كنند و بعضی ناآگاهانه‌. اما این من هستم كه ناچارم تاوان پس بدهم‌.» 17
فردای قتل رزم‌آرا، روز 17 اسفند 1329 كمیسیون نفت پیشنهاد ملی كردن صنعت نفت را تصویب و اعلام كرد. 18
«در همان روزی كه رزم‌آرا به قتل رسید، امیر اسدالله علم شتابزده به سفارت انگلیس رفت و از جانب شاه با مقامات سفارت راجع به دولت آینده مشورت كرد: دولت آینده آیا باید قوی باشد یا بی‌آزار»؟!19 انگلیسیها، به رغم میلشان به سید ضیأالدّین طباطبایی‌، رضایت دادند كه دولتی روی كار بیاید كه نقشی بینابینی بازی كند. شاه و مشاورانش‌، حسین علاء را كه به گفته آبراهامیان‌، «مورد قبول جبهه ملی بود»،20 و «وزیرانش را به توصیة مصدق انتخاب می‌كرد»،21 به عنوان محلل برگزیدند22 تا مخالفت كمتری برانگیخته باشند.
سرانجام در روز 24 اسفند 1329، در پی تظاهرات عظیم مردم در خیابانها، مجلس شورای ملی به اتفاق آرا، اصل ملی شدن صنعت نفت را تصویب كرد. مجلس سنا نیز در 29 اسفند ـ به اتفاق آرا ـ اصل مذكور را تأیید نمود. در روز 5 اردیبهشت 1330 كمیسیون نفت قانون 9 ماده‌ای طرز اجرای ملی شدن صنعت نفت را به اتفاق آرا تصویب كرد و مجلسین نیز در روزهای بعد آن را تأیید نمودند; حسین علاء نیز از نخست‌وزیری استعفا كرد و سمت سابقش‌، وزارت دربار، را مجدداً بر عهده گرفت‌. در محافل سیاسی آن زمان شایع شده بود كه سیدضیأ به نخست‌وزیری خواهد رسید; كه ناگهان جمال امامی‌، از نمایندگان مخالف مصدق‌، و واسطة دربار پیشنهاد كرد مصدق نخست‌وزیر شود. «از 90 نفر عده حاضر در جلسه خصوصی (مجلس شورا) 79 نفر به دكتر مصدق رأی تمایل دادند.» 23 مصدق خود در مورد پذیرش پیشنهاد نخست‌وزیری‌، در تقریرات زندانش‌، چنین می‌نویسد: ... كابینة (علاء) جنبة محلّل داشت و زمینه را برای نخست‌وزیری سیدضیاالدّین طباطبایی مهیّا می‌كرد تا بیاید و مسئلة ملی شدن نفت را به سبك خود منتفی سازد. به همین دلیل متولیان مجلس به این امید كه من ـ نظیر دورة چهاردهم ـ نخست‌وزیری را نخواهم پذیرفت‌، در جلسة خصوصی‌، به زمامداری من ابراز تمایل كردند، در حالی كه در همان موقع سید ضیاالدّین در دربار منتظر بود تا فرمان به نامش صادر شود. اما من كه نهضت را در خطر می‌دیدم‌، رأی تمایل را بلافاصله با شرط تصویب قانون طرح اجرای ملی شدن صنعت نفت پذیرفتم‌. 24 سفارت انگلیس پیش‌بینی می‌كرد كه مصدق «در زمان كوتاهی شكست خواهد خورد و لاجرم نیست خواهد شد».25
اجرای قانون ملی شدن نفت
مسلّم بود كه دیگر نمی‌توان دولت ایران را از تحقق ملی شدن نفت باز داشت‌. در آغاز نخست‌وزیری دكتر مصدق‌، هیئتی از جانب شركت نفت به ریاست «بازیل جكسون‌» به ایران آمد; مذاكرات به نتیجه‌ای نرسید و هیئت انگلیسی بازگشت‌. «انگلیسیها در خرداد 1330 فرمول «نوعی ملی شدن‌» را تصدیق كرده بودند. یك ماه بعد نیز هیئت نمایندگی شركت نفت به ریاست استوكس‌، اصل ملی شدن را از جانب دولت انگلستان و شركت نفت به رسمیت شناخت‌. در مذاكرات بعدی كه امریكاییها نیز مداخله داشتند اصل ملی شدن تأیید شده بود... (دكتر مصدق و همكارانش‌) فرمول و پیشنهادهای انگلیسیها و آمریكاییها را زیر پوشش «نوعی ملی شدن‌» مغایر با قانون ملی كردن می‌دانستند و معتقد بودند كه باید ایستادگی كرد و حتی برای مدتی از صدور و فروش نفت به خارج و تحصیل عواید آن چشم پوشید.» 26 «اورل هریمن‌» نمایندة تام‌الاختیار امریكا نیز با موافقت دكتر مصدق برای میانجیگری به ایران آمد. «حزب توده‌» كه در این زمان جنبش ملی را رقیب خود می‌دانست‌، تظاهرات بزرگی به راه انداخت و دكتر مصدق را به عنوان «عامل امپریالیسم امریكا» مورد حمله قرار داد. نتیجة تظاهرات 25 كشته و 250 زخمی بود. 27 نشریات وابسته به «حزب توده‌» حملات خود را به دكتر مصدق تشدید كردند. پس از «هریمن‌» یك هیئت انگلیسی به ریاست «ریچارد استوكس‌» در مرداد 1330 به تهران آمد; كه با دست خالی به انگلستان بازگشت‌. انگلیسیها، كه در تلاشهای دیپلماتیك ناكام شده بودند دست به تحریكهای مختلف در داخل می‌زدند. رهبر نمایندگان مخالف مصدق‌، جمال امامی‌، كه با سفارت انگلیس رابطه داشت‌، «ضد كمونیستی دو آتشه و محافظه‌كاری طرفدار غرب بود و مؤثرترین شیوة مبارزه با كمونیسم را توسل به سركوب و اختناق می‌دانست‌.» 28
«در شهریور ماه‌، كه شركت نفت تكنسینهای خود را خارج و تأسیسات نفتی را تعطیل كرد، دولت انگلیس هم نیروی دریایی خود را در خلیج فارس تقویت و علیه ایران به شورای امنیت سازمان ملل شكایت كرد.» شكایت انگلیس به شورای امنیت‌، فرصت مغتنمی بود تا از ایران در یك مجمع جهانی دفاع شود و تبلیغات انگلیسیها خنثی گردد. «مصدق‌، در مهر ماه‌، برای اقامة دعوا در شورای امنیت به نیویورك رفت‌، برای دستیابی به كمك مالی بانك جهانی به تلاش ناموفقی دست زد و با متهم كردن انگلیس به مداخله در سیاست داخلی ایران‌، همة كنسولگریهای این كشور را تعطیل كرد. بدین ترتیب‌، در اواخر پاییز 1330، مصدق در یك انقلاب بزرگ دیپلماتیك درگیر شده بود.» 29 كاتم در مورد موضع امریكا در قبال دولت مصدق چنین می‌نویسد:
«از دیپلماسی ایالات متحده در نخستین سال زمامداری مصدق و نیمة اول دورة حكومت وی چنین برمی‌آید كه بسیاری از مقامهای امریكایی‌، موافق ناسیونالیستها بوده‌اند. گفته می‌شد كه امریكا با اعمال فشار فراوان بر بریتانیا مانع از مداخله نظامی آن كشور در ایران شده و انگلستان را به مذاكره با مصدق تشویق كرده است‌. از دیگر نشانه‌های سیاست مساعد امریكا نسبت به ایران‌، تمدید مهلت اقامت هیئت نظامی امریكایی در ایران و اجرای برنامه اصل چهار با كمك 23 میلیون دلار سالانه بود.» 30
انتخابات مجلس هفدهم در راه بود و همة نیروهای سیاسی غنیمت می‌طلبیدند. به رغم همة محدودیتها و زمینه‌ها و ریشه‌های تقلّب و اعمال نفوذ، انتخابات به نحوی برگزار شد كه همة نیروها در مجلس نماینده داشتند.
آبراهامیان می‌نویسد:
«در شهرهای بزرگ‌، جبهه ملی بیشتر كرسیها را صاحب شد. در تهران كه مجموع آرا دو برابر انتخابات پیشین بود، جبهه ملی همه دوازده كرسی را به دست آورد. ولی در اكثر حوزه‌های دیگر استانها بویژه نواحی روستایی‌، مخالفان موفق‌تر بودند... مصدق با پی بردن به اینكه جناح مخالف‌، اكثریت قابل توجه كرسیهای استانی را به دست خواهند آورد، پس از اینكه انتخاب شوندگان به حدنصاب لازم رسیدند (79 نماینده‌)، انتخابات را متوقف كرد...از 79 نماینده‌، 30 نفر، یا وابستة به «جبهة ملی‌» بودند و یا موضعی بسیار نزدیك با آن داشتند... 49 نمایندة دیگر، كه بیشتر از زمین‌داران بودند، 31 به دو فراكسیون سلطنت‌طلب و طرفدار انگلیس تقسیم می‌شدند».32
نجاتی نیز می‌نویسد:
«نتیجه انتخابات دوره هفدهم برخلاف انتظار دكتر مصدق بود. همه مخالفان دولت در مجلس شانزدهم كه با دربار بستگی داشتند، از شهرستانها انتخاب شده بودند.» 33 دكتر مصدق طی پیامی رادیویی گفت‌: «مداخلات بعضی از مأمورین دولتی و ثروتمندان متنفذ محلی در شهرستانها و آزادی بی‌سابقه انتخابات موجب گردید بعضی از انجمنهای نظارت سوءاستفاده كنند.» 34 مع‌الوصف «وی در عین حال اظهار اطمینان كرد كه هشتاد درصد نمایندگانی كه به مجلس می‌روند، نماینده حقیقی ملت خواهند بود.» 35
پس از دو ماه كشمكشها و درگیریهای فراوان در مجلس بر سر تصویب اعتبارنامه‌های نمایندگان و رسمیت یافتن مجلس هفدهم‌، 53 نفر از 66 نماینده حاضر رأی تمایل به ادامه نخست‌وزیری دكتر مصدق دادند. 36
استعفای مصدق‌، انتصاب قوام‌، قیام سی تیر
مصدق از مجلس تقاضای شش ماه اختیارات تام كرد و از شاه خواست كه «وزارت جنگ‌» را ـ با همة اختیارات ـ به وی بسپارد; شاه نپذیرفت و مصدق «روز 25 تیر بدون اطلاع دوستان‌، همكاران‌، مشاوران یا وزیران كابینه استعفا كرد...» 37 و حتی «برای مردم یك پیام رادیویی نفرستاد.» 38 همایون كاتوزیان با تأكید اضافه می‌كند: «ظاهراً می‌خواسته است نفس راحتی بكشد. روز بعد خبر كناره‌گیری مصدق و انتصاب قوام به نخست‌وزیری اعلام گردید. همه حیرت‌زده شدند.» 39 دكتر مصدق بعدها در «خاطرات و تألمات‌» می‌نویسد:
«اكنون اعتراف می‌كنم كه راجع به استعفا خطای بزرگی مرتكب شدم‌. چنانچه قوام‌السلطنه آن اعلامیه كذایی را نمی‌داد و با مخالفت صریح مردم مواجه نمی‌شد و دولت خود را تشكیل می‌داد و قبل از اینكه دادگاه (لاهه‌) اعلام رأی كند دولتین ایران و انگلیس روی این نظر كه اختلاف در صلاح دولتین نیست دعوای خود را از دیوان لاهه پس می‌گرفتند و كار به نفع دولت انگلیس تمام می‌شد و زحمات هیئت نمایندگی ایران به هدر می‌رفت‌.» 40
فرایند این مخالفت و استعفا، عامل تازه‌ای را در جریان مبارزات ملت ایران وارد كرد: وارد شدن شاه به میدان جنگ‌. آبراهامیان در تحلیل خود از این مسئله می‌نویسد:
پس از پنج ماه كشمكشهای پارلمانی‌، در 25 تیر ماه 1331 مصدق بناگاه با استفاده از حق قانونی نخست‌وزیر در تعیین وزیر جنگ‌، كشمكش را به یك بحران مهم ملی تبدیل كرد. هنگامی كه شاه فرد مورد نظر مصدق را نپذیرفت‌، 41 وی بدون توجه به نمایندگان و با نوشتن استعفانامه‌ای‌، مستقیماً به مردم متوسل شد. مصدق در استعفانامة خود به این موضوع اشاره كرده بود كه چون به وزیر جنگ مورد اعتمادی نیازمند بود و شاه هم فرد مورد نظر را نپذیرفت‌، استعفا می‌دهد تا اعلی‌حضرت فرد مورد اعتماد و مجری سیاستهایش را به نخست‌وزیری تعیین كند. برای نخستین بار یك نخست‌وزیر آشكارا از شاه به دلیل نقض قانون اساسی انتقاد می‌كرد، 42 دربار را به دلیل مقاومت در برابر مبارزة ملی محكوم می‌نمود، و جسارت می‌كرد تا مشكل قانون اساسی را مستقیماً برای ملت مطرح سازد. 43
شاه و نمایندگان هوادارش در مجلس‌، در برآورد میزان جدّی بودن نهضت ملی و نفوذ رهبران آن‌، دچار اشتباهی بزرگ شدند. در 26 تیر 1331 مجلس در غیاب نمایندگان عضو «جبهة ملی‌»، به نخست‌وزیری احمد قوام (قوام‌السلطنه‌) رأی تمایل داد و شاه نیز فرمان نخست‌وزیری او را صادر كرد. شاه‌، در این فرمان‌، قوام را با لقب «جناب اشرف‌» مخاطب ساخته بود كه به دنبال حوادث آذربایجان ـ عملاً ـ پس گرفته شده بود. قوام پس از دریافت فرمان‌، اعلامیة شدیداللّحن و تندی صادر كرد. «دو تن از زیردستان قوام به سفارت انگلیس اطلاع داده بودند كه او خیال دارد مثل یك دیكتاتور عمل كند و بسیاری از مخالفانش را به زندان بیندازد و مجلس را منحل سازد.» اعلامیة قوام حاكی از قصد او بود ولی به جای ترساندن مخالفان‌، آنها را تحریك كرد. 44 تعبیراتی چون «وای بر حال كسانی كه در اقدامات مصلحانة من اخلال نمایند و در راهی كه در پیش دارم مانع بتراشند یا نظم عمومی را بر هم زنند. این گونه آشوبگران با شدیدترین عكس‌العمل از طرف من روبه‌رو خواهند شد» و یا «به عموم اخطار می‌كنم كه دورة عصیان سپری شده است و روز اطاعت از اوامر و نواهی حكومت رسیده است‌»،45 مردم را خشمگین‌تر ساخت‌.
خبر انتصاب قوام و مخالفت قاطع آیت‌الله كاشانی و فراكسیون جبهه ملی در مجلس شورا با وی‌، تهران را در ناآرامی و تظاهرات اعتراض‌آمیز فرو برد و از همان روز 26 تیر بین مردم و قوای نظامی برخوردهای پراكنده‌ای رخ داد. وحدت و هماهنگی مردم در برابر دربار، كه بازتابی از اتحاد رهبران مذهبی و سیاسی بود، برگ دیگری بر قهرمانیهای مردم ایران افزود. روز 26 تیر یك روز پس از استعفای مصدق‌، اعلامیه شدیداللحن و قاطع آیت‌الله كاشانی خطاب به ملت در مخالفت با قوام و حمایت از دولت دكتر مصدق انتشار یافت‌. در این اعلامیه كه صلابت انقلابی و عزم ملّی در آن بارز بود، چنین آمده بود: احمد قوام باید بداند: در سرزمینی كه مردم رنجدیدة آن‌، پس از سالها رنج و تعب‌، شانه از زیر دیكتاتوری بیرون كشیده‌اند نباید رسماً اختناق افكار و عقاید را اعلام و مردم را به اعدام دستجمعی تهدید نماید. من صراحتاً می‌گویم‌: بر عموم برادران مسلمان لازم است كه در این جهاد اكبر كمر همت بربندند و برای آخرین مرتبه‌، به صاحبان سیاست استعمار ثابت كنند كه تلاش آنها در به دست آوردن قدرت و سیطرة گذشته محال است‌. 46
همایون كاتوزیان می‌نویسد:
«كاشانی ضمن نشر و توزیع پاسخی به قوام‌، از او با جملات تحقیرآمیز یاد كرد و از مردم خواست در برابر او پایداری به خرج دهند. قوام پیشنهاد سازش داد و به كاشانی پیغام داد نیمی از پستهای كابینه را در اختیار او قرار می‌دهد به شرطی كه با دولت وی همكاری كند. اما پیام‌رسانان او ـ دكتر علی امینی و حسن ارسنجانی ـ از نزد آیت‌الله دست خالی بازگشتند. شاه وزیر دربار را با همان مأموریت نزد كاشانی فرستاد، اما او هم نتیجه‌ای نگرفت و اوضاع را بدتر كرد، چون كاشانی از طریق علاء به شاه پیغام داد «اگر در بازگشت دولت دكتر مصدق تا فردا اقدام نفرمایند دهانه تیز انقلاب را با جلوداری شخص خودم متوجه دربار خواهم كرد.» 47
در روز 28 تیر قوام «برای اعاده امنیت‌» از شاه تقاضای اختیارات فوق‌العاده كرد، ولی در واقع اشرف و علیرضا ـ خواهر و برادر شاه ـ «عملاً زمام قدرت نظامی و انتظامی كشور را در اختیار گرفته بودند و با فرامینی كه صادر می‌كردند، سركوبی مردم را از نیروهای انتظامی خواستار بودند».48 از اولین ساعات بامداد 30 تیر 1331 تهران در محاصرة نیروهای نظامی و انتظامی و تانكها و زرهپوشها قرار گرفت ولی مردم بی‌محابا به حركت درآمدند. اصناف و بازاریان‌، كارگاهها، مغازه‌ها و حجره‌های خود را از روز پیش بستند و از صبح 30 تیر به همراه دیگر مردم‌، از بازار به سوی مجلس به راه افتادند. كارمندان دولت‌، كاركنان راه‌آهن و رانندگان وسایل نقلیة عمومی دست از كار كشیده به تظاهركنندگان پیوستند. دانشجویان دانشگاه تهران و دانش‌آموزان كلیة مدارس نیز به صف مردم درآمدند و مقاومت هر زمان بیشتر اوج می‌گرفت‌. همة نیروها به قیام پیوسته بودند; پس از آیت‌الله كاشانی و «جبهة ملی‌» كه از همة مردم خواسته بودند تا در روز 30 تیر به اعتصاب دست زنند، «حزب توده‌» نیز ـ هرچند دیر، و در صبح همان روز ـ مردم را به اعتصاب عمومی و راهپیمایی سراسری فرا خواند. مطابق نوشته نجاتی به نقل از مطبوعات آن زمان‌، بسیاری از هواداران حزب توده نیز پیش از فراخوانی حزب و «به ابتكار خود به صفوف مردم پیوسته بودند و با تجارب و آزمودگی كه در زد و خوردهای خیابانی داشتند، در نبرد با نیروهای انتظامی شركت كردند.» 49 حقیقت این است كه مردم در پیشاپیش گروههای سیاسی قرار داشتند و آنها را به دنبال خویش می‌كشیدند. 30 تیر تبلور وحدت و هماهنگی مردم و نیروهای عمدة سیاسی بود. 50
نبرد نیروهای شاه با مردم‌، در نیمه راه مجلس‌، قریب پنج ساعت به طول انجامید. «پس از پنج ساعت تیراندازی‌، فرماندهان نظامی كه از میزان وفاداری نیروهایشان نگران بودند دستور دادند تا افراد به پادگانها باز گردند و شهر را در اختیار تظاهركنندگان قرار دهند. یك كمیتة پارلمانی بررسی كنندة حوادث سی تیر، در آن هنگام‌، اعلام كرد كه خونین‌ترین برخوردها در چهار محلة شهر روی داده است‌: بازار بویژه بازار فرش فروشان‌، عطاران و آهنگران ـ كه مردم با فریاد «یاحسین‌» به شدت با ارتش درگیر شده بودند; مناطق كارگرنشین‌(جنوب‌) تهران بویژه اطراف تأسیسات راه‌آهن و كارخانه‌ها; مسیر دانشگاه تا مجلس‌; و میدان بهارستان كه از قدیم محل گردهم‌آیی تظاهركنندگان بود.» 51 اعلام شد كه 29 تظاهر كننده در تهران كشته شدند كه از جملة آنها چهار كارگر، سه راننده‌، دو صنعتگر، دو شاگرد مغازه‌، یك دستفروش‌، یك خیاط، یك دانش‌آموز و یك آرایشگر بودند. 52
دورة دوم دولت ملّی
قوام استعفا كرد و گریخت‌. شاه هم‌، زیر فشار قیام مردم‌، مجدداً فرمان نخست‌وزیری دكتر مصدق را صادر كرد. طرفداران قوام خانه‌نشین شدند و مردم پیروزی قیام 30 تیر را جشن گرفتند. «در شب سی و یكم تیر ماه خبر اعلام رأی دیوان داوری لاهه مبنی بر عدم صلاحیت آن دادگاه در رسیدگی به شكایت دولت بریتانیا راجع به مسئلة نفت به تهران رسید و این رأی‌، كه حقّانیت مردم ایران را در مبارزه با استعمار به ثبوت می‌رساند، پیروزی مردم را تكمیل كرد.» 53
از 63 نماینده حاضر در جلسه مجلس شورای ملی پس از 30 تیر، 61 نفر به نخست‌وزیری دكتر مصدق رأی تمایل دادند. در مجلس سنا نیز از 41 سناتور حاضر در جلسه‌، 33 نفر رأی تمایل دادند و حكم نخست‌وزیری توسط شاه صادر گردید. 54
وی‌، كابینة جدید و برنامة 9 ماده‌ای اصلاحاتش را به مجلس معرفی كرد. برنامة او شامل‌: اصلاح قوانین انتخاباتی‌، مالی و اقتصادی و پولی‌، اصلاحات اداری‌، قضایی‌، اصلاح قوانین مطبوعاتی‌، و اصلاح خدمات آموزشی و بهداشت و ارتباطات بود. 55
لایحه اختیارات قانونگذاری شش ماهه ـ كه همان زمان و بعدها موضوع مناقشات و اختلافاتی در درون نهضت ملی گردید ـ در فضای بعد از 30 تیر و افزایش اقتدار دولت دكتر مصدق در جلسه 12 مرداد همراه با طرح اعلام مفسدفی‌الارض بودن قوام و مصادره اموال وی‌، تصویب گردید. 56 همایون كاتوزیان می‌نویسد:
«به فاصله یك ماه لایحه تفویض اختیارات از مجلس سنا و شورا گذشت و به توشیح شاه رسید. قدرت به «جناب دكتر محمد مصدق نخست وزیر» تفویض شده بود. دولت اجازه یافت در قوانین انتخاباتی مجلس و انتخابات شهرداری تجدیدنظر نموده‌، نظام مالی و پولی را اصلاح كند، در دستگاه اداری و نظامی اصلاحاتی صورت دهد و دامنه اصلاحات به دستگاه قضایی‌، بهداشت و آموزش و پرورش همگانی كشانیده شود. در دی ماه 1331 بار دیگر مجلس‌، تفویض اختیارات را برای یك سال دیگر (و به دنبال بحثی داغ در مجلس و خارج از آن‌) تمدید نمود.» 57
آبراهامیان تأكید می‌كند كه بعد از سی تیر «مصدق پیروزی خود را با حمله‌های شدید علیه شاه‌، ارتش‌، اشراف زمین‌دار و مجالس سنا و شورای ملی دنبال كرد... از هر اقدامی علیه روزنامه‌های توده‌ای كه دربار را «مركز فساد، خیانت و جاسوسی‌» معرفی می‌كردند خودداری كرد. در واقع‌، سرانجام‌، خود مصدق هم دربار را به دخالت در سیاست متهم كرد و یك كمیته ویژة پارلمانی را مأمور نمود تا مسائل قانونی میان كابینه و شاه را بررسی كند. در گزارش این كمیته آمده بود كه قانون اساسی سرپرستی و ادارة نیروهای مسلح را در صلاحیت دولت قرار داده است نه شاه‌. بدین ترتیب‌، شاه در اردیبهشت 1332 همة قدرت و اختیاراتی را كه از شهریور 1320 به خاطر آن جنگیده بود و دوباره به دست آورده بود، از دست داد.» 58 همچنین وی در مورد اقدامات بعدی مصدق چنین می‌نویسد: «مصدق با افسران ارتش هم به شدت برخورد كرد... پانزده درصد از بودجه نظامی را كاهش داد... 136 نفر از افسران ارتش‌، از جمله پانزده ژنرال را از ارتش بیرون كرد و با گماردن تنی چند از افسران مورد اعتماد به پستهای مهم‌، حكومت نظامی را علیه مخالفان سیاسی خود به كار برد... حمله علیه مخالفان غیرنظامی نیز شدید بود... با گذراندن قانونی از مجلس شورای ملی مبنی بر كاهش دوره مجلس سنا از چهار سال به دو سال‌، آن را منحل كرد. همچنین‌، هنگامی كه نمایندگان مخالف در مجلس شورای ملی جرئت مقاومت پیدا كردند، همه نمایندگان وابسته به جبهه ملی یكباره استعفا دادند... در واقع‌، مجلس هفدهم را منحل كردند. مصدق در مرداد 1332، برای مشروع ساختن این انحلال ـ با پشتیبانی حزب توده ـ خواستار برگزاری همه‌پرسی ملی شد. زیرا به نظر او در چنین مواردی تنها مردم حق قضاوت داشتند... چون قوانین برای مردم است و نه بر عكس‌، آنها می‌توانند در مورد قانون اظهارنظر كنند و در صورت تمایل آن را تغییر دهند. مصدق‌، حقوقدان كاملاً آشنا به قانون اساسی كه آن را با دقت و ظرافت بسیاری علیه شاه به كار برده بود، اكنون بدون توجه به همان قانون‌، به نظریه اراده عمومی متوسل می‌شد. اشرافی آزادیخواهی كه در گذشته روی سخنش اغلب با طبقه متوسط بود، اكنون به طبقات پائین متوسل می‌شد. اصلاح‌طلب میانه رویی كه سلب حق رأی از بی‌سوادان را توصیه كرده بود اكنون برای جلب رضایت و تحریك توده‌ها تلاش می‌كرد. برای اطمینان از پیروزی در همه‌پرسی‌، صندوقهای رأی مثبت و منفی در مكانهای (جداگانه‌) گوناگونی قرار داده شد.» 59
كودتای 28 مرداد؛ توطئة مشترك انگلیس و امریكا
انگلیسیها، تلاش داشتند امریكاییها را هم متقاعد كنند كه وجود مصدق باعث سلطه و استیلای كمونیستها بر ایران خواهد شد. امریكا نیز هماهنگیهایی نشان می‌داد كه از نمونه‌های آن‌، پیام مشترك «چرچیل‌» ـ «ترومن‌» به مصدق بود كه پیشنهاد می‌كردند موضوع پرداخت و میزان غرامت به شركت نفت‌، به حكمیت بین‌المللی واگذار شود؛ كه با مخالفت ایران و پافشاری انگلیس بر ادامة اقداماتش علیه ایران‌، دولت ایران روابط خود را ـ در همة زمینه‌ها ـ با انگلیس قطع كرد. «قطع رابطه با انگلیس‌، به روابط ایران و امریكا هم لطمه زد و پیروزی حزب جمهوری‌خواه در انتخابات ریاست جمهوری نوامبر 1952 زمینه را برای همكاری نزدیك‌تر انگلیس و امریكا آماده‌تر ساخت و اندیشة توسل به كودتای نظامی را قوت بیشتری بخشید.» 60
دربار و ایادی استعمار در به هم زدن جبهة متحد ملت موفق شدند و در این میان نقش كسانی چون دكتر مظفر بقایی كرمانی و برخی اطرافیان مشكوك دكتر مصدق و همچنین برخی از اطرافیان آیت‌الله كاشانی بارزتر بود.
با تمهیدات دشمنان نهضت ملی‌، و زمینه‌سازی مطبوعاتی همچون فرمان به مدیریت شاهنده‌، شاهد به مدیریت بقایی‌، آتش به مدیریت میراشرافی و مانند آن‌، كه همگی در دشمنی با مردم و نهضت ملی هم‌پیمان شده بودند، متّحدان سابق‌، رودرروی همدیگر قرار گرفتند; روزنامه‌های طرفدار دولت مانند باختر امروز به مدیریت دكتر فاطمی‌، توفیق‌، نیروی سوم‌به مدیریت خلیل ملكی‌، شورش به مدیریت كریم‌پورشیرازی‌، جبهه آزادی و مطبوعات وابسته به حزب توده نیز از موضع حمایت از دولت دكتر مصدق به حملات شدید و تحریك كننده علیه آیت‌الله كاشانی و سایر منتقدان و مخالفان دولت دست می‌زدند و آنان را همدست دربار و عامل انگلستان توصیف می‌كردند. 61 تا آنجا كه از ابتدای بهار 1332 مطبوعات طرفدار دولت‌، هماهنگ و در كنار مطبوعات چپگرا و توده‌ای62 ‌بر شدت حملات خود بر مخالفان می‌افزودند و چنین بود كه بخشهای مهم و تعیین كننده‌ای از بدنة جامعه‌، سردرگم و مأیوس شدند تا كودتای امریكایی ـ انگلیسی 28 مرداد به ثمر رسد.
داستان كودتا معروف‌تر از آن است كه در اینجا نیاز به شرح داشته باشد. كودتا، پس از فرار شاه از ایران‌، در دو مرحله (25 و 28 مرداد) ـ كه در پی هم «پیشامد» كرد و مرحلة نخستین آن شكست خورد ـ روی داد و فضل‌الله زاهدی با فرمانی كه از پیش نوشته شده بود، به نخست‌وزیری رسید.
تحلیل كودتا، از زوایای گوناگون
تحلیل زمینه‌های وقوع كودتا و ارزیابی نقش و میزان تأثیر برخی اشخاص و جریانها در این واقعه‌، از دیدگاههای متفاوت صورت پذیرفته است و معمولاً با جانبداری از یك جناح و مطلق‌انگاری مواضع و عملكرد آن تلاش می‌شود تا همه تقصیرها متوجه جناح دیگر شود. برخی با نگاه مصدق محوری همه اشتباهات و خیانتها را به پای آیت‌الله كاشانی و جداشدگان جبهه ملی گذارده و كسانی نیز با نگاه كاشانی محوری‌، از ابتدا ماهیت‌، نقش و عملكرد دكتر مصدق و هم‌فكران وی را زیر سؤال برده و آنان را مسئول زمینه‌سازی و موفقیت كودتا بر می‌شمارند. البته در هر دو نگاه‌، انگلیس و امریكا طراح و برنده ماجرا برشمرده می‌شوند و مقصران را نیز در اردوگاه آنان قرار می‌دهند. بدیهی است كه تحلیل یكسونگرانه و افراطی آنان كه وقایع و اشخاص را سیاه و سفید ترسیم می‌كنند و با اغماض‌، از قصورها و تقصیرهای بارز و آشكار جناح مطلوب خویش عبور می‌كنند، نمی‌تواند بیانگر همه ابعاد واقعه باشد، و باب مناقشات و اختلافات را با حدّت و شدّت بیشتری باز می‌گذارد. بویژه آنكه اهداف و اغراض سیاسی و مسلكی و حزبی باقیمانده از دوران نهضت ملی در نسبت با شرایط روز، كماكان با تعصب و حرارت احیأ شده و تداوم یافته‌اند. در این مقال نمی‌توان و بایسته نیست كه نسبت به نگرشهای متعارض موجود در باب كودتای 28 مرداد به داوری نشست‌. پیچیدگیها و ابهامات ناشی از تاریخ‌نگاریهای مرامی و مسلكی و حزبی چنان دامنه مباحث را گسترده می‌سازد كه شاید نتوان در آینده‌ای نزدیك به خاتمه این اختلافات و جدلها امید داشت‌. حتی تحقیقات و تحلیلهای مدعی نگرش صرفاً علمی و آكادمیك نیز نتوانسته‌اند خود را از دایره علایق و دلبستگیهای پیشینی خارج سازند. تا آنجا كه پژوهشگران خارجی نیز بسته به موضع و وابستگیهای سیاسی آشكار و نهان خویش در این وادی قدم نهاده‌اند.
از این رو تنها می‌توان كلیاتی تقریباً مورد توافق را در زمینه كودتا به عنوان مخرج مشترك دیدگاههای موجود ارائه نمود. و البته كماكان این حق برای هركس محفوظ است كه مطابق عقاید و آرا و سلایق فكری و سیاسی خویش‌، به گونه‌ای‌، یا تركیبی از گونه‌های مشابه‌، در تحلیل موضوع‌، گرایش داشته باشد.
مضافاً اینكه صرف‌نظر از چگونگی توصیف و تبیین وقایع‌، طبیعی است كه «داوری ارزشی‌» درباره نقش‌آفرینان نهضت ملی شدن نفت‌، امری است غیرقابل اجتناب و متناسب با «نظام عقیدتی و ارزشی‌» داوری كننده‌، اساساً خارج از محل چون و چرا و مجادله است‌. در این مورد، اختلاف در جزئیات امور و وقایع اهمیتی ندارند و عمدتاً مبادی و غایات مواضع و عملكردها در معرض سنجش قرار می‌گیرند تا به حكمی كلّی منتهی گردد؛ سپس مهم آن است كه بنیادهای نظری و بینشی این گونه سنجشها تا چه میزان نزد مخاطب‌، مقبول باشند.
لیك از حیث پدیده‌شناسی‌، جمع‌بندی مشتركی از رویدادها و تحولات منجر به كودتا بدون اشاره به موارد مناقشه‌انگیزی چون لوایح اختیارات و انحلال مجلس هفدهم‌، می‌توان به این شرح ارائه داد: 1ـ در اكتبر 1951/آبان 1330 دولت «كلمنت اتلی‌» رهبر حزب كارگر، سقوط كرد و «وینستون چرچیل‌» به نخست‌وزیری رسید. سران دولت «حزب كارگر» با «دخالت مستقیم در ایران مخالف بودند، و میل داشتند مشكل را از راه‌های آشتی‌جویانه حل نمایند.» 63 طرح كودتا در دولت «حزب محافظه‌كار» به طور جدی پی‌گیری شد.
2ـ بخشی از نخبگان حاكم در ایران‌، كه منافع و موقعیت خود را در خطر می‌دیدند و از ترس مردم ساكت بودند، به تشویق عوامل انگلیس و امریكا تدریجاً امیدوار شدند و به میدان آمدند. 3ـ در صفوف نهضت ملی تفرقه و تشتت روی داد و برخی از مهم‌ترین رهبران درجة دوم نهضت (مكّی‌، بقایی‌، حائری‌زاده و...) از دولت جدا شدند. در این میان‌، اختلافات بین دكتر مصدق و آیت‌الله كاشانی ـ رهبران نهضت ملی ـ لطمة زیادی وارد كرد.
4ـ شكست «حزب دمكرات‌» در انتخابات ریاست جمهوری امریكا و روی كار آمدن «حزب جمهوری‌خواه‌»، كه به طور سنّتی بیش از «حزب دمكرات‌» در دفاع از منافع سرمایه‌داران و كمپانیهای بزرگ به شیوه مداخله آشكار و خشونت‌بار عمل می‌كرد، در نزدیكی و هماهنگی انگلیس و امریكا فوق‌العاده مؤثر بود. 64
5ـ استفاده از حربه خطر كمونیزم با بهره‌گیری از تبلیغات سیاه و جنگ روانی شبكه بِدامَن در بستر اشتباهات تاكتیكی دولت در قبال نیروهای چپ و اقدامات خائنانه و دسیسه‌گرانه حزب توده‌. 65 در اینكه «حزب توده‌» یكی از عوامل مؤثر در شكست جنبش ملی ایران بود تردیدی نیست‌; چرچیل و ایدن‌، نخست‌وزیر و وزیر امور خارجة انگلیس‌، برای نگران ساختن افكار عمومی در امریكا این نظریه را تبلیغ می‌كردند كه ادامة زمامداری مصدق‌، موجب نیرومندتر شدن حزب توده و توسعة نفوذ كمونیستها در ایران خواهد شد. دكتر مصدق نیز از حزب توده به عنوان «مترسك كمونیسم‌» استفاده می‌كرد; با این تفاوت كه دخالتهای شركت نفت و بریتانیا را در ایران موجب فقر و فساد و عامل پیشرفت حزب توده و گسترش نفوذ كمونیستها می‌دانست‌. 66 در همان زمان با اقدامات كمیته رسیدگی به عملیات عناصر ضدامریكایی به ریاست سناتور مك كارتی‌، فضای ضدكمونیستی شدید و گسترده‌ای در افكار عمومی و نخبگان امریكا ایجاد شده بود. در واقع تقارن «مك كارتیسم‌» با ماههای آخر نهضت ملی‌، فرصت مناسبی برای كارآمدی تبلیغات انگلیسیها در مورد خطر كمونیزم در ایران‌، فراهم آورده بود. 67
سپهر ذبیح در مورد سیاست دولت دكتر مصدق در قبال حزب توده چنین می‌نویسد: «موضوع دیگری كه در سقوط رژیم دكتر مصدق مؤثر افتاد عبارت بود از طرز برخورد وی با حزب توده‌... ابهام و تردید زیادی در سیاست مصدق نسبت به حزب توده و دولت شوروی (حامی حزب توده‌) وجود داشت‌. دكتر مصدق یك سیاستمدار بورژوا ـ لیبرال بود، شخصاً هیچ‌گونه علاقه‌ای به توده‌ایها نداشت‌، حتی در چند مورد در گذشته‌، به مبارزه با توده‌ایها پرداخت‌. از جمله‌، هنگامی كه توده‌ایها از قرارداد نفت شمال‌، جانبداری می‌كردند. با این حال‌، به نظر برخی از سیاستمداران ایرانی چنین می‌رسید كه حكومت مصدق به هیچ اقدام قاطعی برای پاسخ‌گویی به مبارزه‌طلبی حزب توده دست نزد. پرواضح است كه قدرت حزب توده در دوران دكتر مصدق به اوج خود رسید، در حالی كه این حزب هنوز غیرقانونی به شمار می‌رفت‌. حزب توده در كارمندان دولت‌، ارتش و قشر بزرگی از قضات دادگستری رخنه كرد، به طوری كه وقتی یك سال بعد، شبكه نظامیان حزب توده كشف شد، حتی رهبران بسیار دیرباور جبهه ملی نیز، به راستی‌، از فعالیت حزب توده به وحشت افتادند.» 68 انگلیسیها، در جلب پشتیبانی دولت امریكا، كوششهای موفقیت‌آمیزی برای قدرتمند نشان دادن حزب توده به عمل آوردند. عوامل آنها، در شورای رهبری حزب توده و دیگر نهادهای آن‌، نفوذ كردند؛ حتی موفق به سازماندهی گروههای «بدلی‌» به نام حزب توده شدند و برای ترساندن امریكاییها و نگران ساختن مردم ایران‌، به خصوص روحانیون و قشرهای مذهبی‌، آنها را به تظاهرات ضدّملی و ضدّ مذهبی واداشتند. شبكه وسیع گروهها و تشكلهای اجتماعی و كارگری حزب توده در كنار مطبوعات متعدد و تأثیرگذار وابسته به آن با كارآیی و موفقیت‌، طرحهای تشنج‌آفرین و بحران‌ساز علیه نهضت ملی را به اجرا در می‌آوردند. البته حزب توده با ایفای نقش دوگانه‌، تا قبل از قیام سی تیر در موضع كاملاً مخالف دولت دكتر مصدق‌، و پس از آن به مرور به عنوان مدافع و در ماههای آخر در قالب مؤتلف و متحد دولت دكتر مصدق‌، ظاهر شد. دقیقاً برعكس نقش‌آفرینی افرادی مانند بقایی‌، زاهدی‌، شمس قنات‌آبادی‌، مكی و... كه در دولت اول دكتر مصدق از حامیان و متحدان وی و جبهه ملی بودند، اما از سی‌تیر به بعد در صف مخالفین قرار گرفتند و در كودتا مشاركت و یا سكوت كردند.
6ـ تندرویها و تشنج‌آفرینی‌های احزاب و مطبوعات موافق و مخالف دولت در كنار سایر زمینه‌ها و عوامل موجود، در تضعیف توان جنبش ملی نقش بارز و آشكاری داشت‌. ادبیات تحریك‌آمیز مطبوعات و اقدامات خشونت‌بار گروههایی مانند حزب ملت ایران‌، حزب زحمتكشان‌، سپس نیروی سوم و حتی حزب ایران كه در اغلب مواقع در واكنشهای نسنجیده و گاه مشكوك علیه اقدامات مخالفین بویژه حزب توده‌، صورت می‌گرفت‌، بهانه‌های فراوانی جهت تداوم تنش‌آفرینی و ایجاد انفعال در بخشهای وسیعی از مردم برای دسیسه‌گران فراهم می‌ساخت‌.
7ـ به نتیجه نرسیدن مذاكرات مربوط به نفت و لاینحل ماندن آن و مشكلات اقتصادی و اجتماعی ناشی از عدم صدور نفت و مسدودسازی ذخایر ایران در انگلیس و خودداری شوروی از پرداخت مطالبات ایران نیز از عوامل مؤثر در تضعیف نهضت ملی و زمینه‌سازی كودتا محسوب می‌شوند.
8ـ برخی خطاهای بارز در انتصابهای سیاسی و اداری و نظامی توسط دولت‌، اشتباهات تاكتیكی و عدم قاطعیت در عملیات ضدكودتای دولت در خلال 25 تا 28 مرداد 32 نیز از اهمیت برخوردارند. به تعبیر نجاتی «در آن سه روز سرنوشت‌ساز كه آینده سیاسی ایران تعیین می‌شد، مسئولین مملكت و رهبران احزاب سیاسی در انجام وظایف خطیری كه به عهده داشتند غفلت كردند... فرصتهای گرانبهایی از دست رفت‌.» 69 همو درباره روز 28 مرداد چنین می‌نویسد: «مردم شهر تهران‌، كه چند بار توطئه‌های علیه نهضت ملی را با قیام خود و پشتیبانی از دولت مصدق خنثی كرده بودند، صبح روز 28 مرداد، بدون رهبر و فرمانده‌، شاهد تردید و تزلزل رهبران نهضت ملی و خیانت و سهل‌انگاری چند تن از فرماندهان نظامی و رؤسای سازمانهای انتظامی بودند. پیروزی سریع كودتاچیان در روز 28 مرداد نه تنها برای ملت ایران بلكه برای كرمیت روزولت و سردمداران كودتا، باور كردنی نبود.» 70

پانوشتها:

1ـ مكی‌، حسین‌، استیضاح حسین مكی‌، بقایی‌، حائری‌زاده از دولت ساعد، تهران‌، امیركبیر، چ 3، 1357ش‌، ص 8.
ـ2 دهنوی‌، م‌، مجموعه‌ای از مكتوبات‌، سخنرانیها و پیامهای آیت‌الله كاشانی‌، تهران‌، چاپخش‌، ج‌، 1361ش‌، ص 57.
3ـ عراقی‌، مهدی‌، ناگفته‌ها، تهران‌، رسا، 1370ش‌، صص 41ـ38; نجاتی‌، غلامرضا، جنبش ملی شدن صنعت نفت و كودتای 28 مرداد 1332، تهران‌، شركت انتشار، 1366ش‌، ص 90.
4 ـ جنبش ملی‌...، ص 90.
5 ـ حسینیان‌، روح‌الله، بیست سال تكاپوی اسلام شیعی در ایران‌، تهران‌، مركز اسناد انقلاب اسلامی‌، 1381ش‌، صص 104ـ100، به نقل از مطبوعات سال 1329 و روحانیت و اسرار فاش نشده از نهضت ملی شدن صنعت نفت‌; تركمان‌، محمد، نقدی بر مصدق و نبرد قدرت‌، تهران‌، رسا، 1371ش‌، صص 28 و 32 و 65ـ45.
6 ـ نقدی بر...، ص 28; بیست سال‌...، صص 100 و 101.
7ـ ایرانی‌، ناصر، بحران دمكراسی در ایران‌، تهران‌، مركز نشر دانشگاهی‌، 1371ش‌، صص 83ـ82.
8ـ هیكل‌، محمدحسنین‌، ایران‌: روایتی كه ناگفته ماند، ترجمه حمید احمدی‌، تهران‌، الهام‌، چ 3، 1363ش‌، ص 112.
9ـ همو، ایران كوه آتشفشان‌، ترجمه سیدمحمد اصفیای‌، تهران‌، بی‌نا، 1358ش‌، ضمائم‌، ص 184.
10ـ ناگفته‌ها، صص 77ـ72; خواندنیها، س 16، ش "ُ 17 (9/8/1334). با توجه به زمان انتشار خواندنیها برخی مطالب خاطرات واحدی با ایهام و كنایه ذكر شده است‌; خوش‌نیت‌، سیدحسین‌، سیدمجتبی نواب صفوی‌، اندیشه‌ها و مبارزات و شهادت او، تهران‌، منشور برادری‌، 1360ش‌، ص 51.
11 ـ ناگفته‌ها، ص 72. در خاطرات واحدی آمده است كه «حائری‌زاده گفت من به نمایندگی از دكتر مصدق آمده‌ام‌.» 12ـ همان‌، صص 75ـ72. بیست سال‌...، صص 109ـ108 و ص 304.
13ـ ناگفته‌ها، صص 77ـ75.
14ـ بیست سال‌...، صص 307ـ305; گل‌محمدی‌، احمد، جمعیت فدائیان اسلام به روایت اسناد، ج 2، تهران‌، مركز اسناد انقلاب اسلامی‌، 1382، صص 669ـ666.
15ـ سفری‌، محمدعلی‌، قلم و سیاست‌، ج 1، تهران‌، نامك‌، 1371ش‌، صص 422ـ 421.
16ـ همان‌، ص 422.
17ـ ایران‌: روایتی‌...، صص 113ـ112.
18ـ جنبش ملی‌...، ص 126.
19ـ بحران دمكراسی‌...، ص 82.
20ـ آبراهامیان‌، یرواند، ایران بین دو انقلاب‌، ترجمه گل‌محمدی ـ فتاحی‌، تهران‌، نی‌، 1377ش‌، ص 327.
21ـ همان جا.
22ـ تقریرات مصدق در زندان‌، تهران‌، سازمان كتاب‌، 1359ش‌، ص 121. تعبیر «محلل‌» برای كابینه علا توسط مصدق نیز به كار رفته است اما وی آن را مقدمه نخست‌وزیری سیدضیأ توصیف می‌كند در حالی كه برخی دیگر با توجه به ارتباطات جبهه ملی با وی‌، آن را زمینه‌ساز حكومت مصدق می‌دانند. ناگفته‌ها، صص 87 و 95.
23ـ قلم و سیاست‌، ج‌، ص 445.
24ـ تقریرات‌...، ص 121.
25ـ بحران دموكراسی‌...، ص 84.
26ـ جنبش ملی‌...، صص 161ـ 160.
27ـ بحران دموكراسی‌...، ص 84; ایران بین دو انقلاب‌، ص 393.
28ـ بحران دموكراسی‌...، ص 85.
29ـ ایران بین دو انقلاب‌، ص 330.
30ـ كاتم‌، ریچارد، ناسیونالیسم در ایران‌، ترجمه احمد تدین‌، تهران‌، كویر، چ 3، 1383ش‌، ص 267.
31ـ روزنامه دنیا در 4 خرداد 1331 مشاغل نمایندگان دوره هفدهم را ذكر كرده است كه طبق آن پانزده نفر از آنان ملاك و زمین‌دار بوده‌اند. به نقل از قلم و سیاست‌، ج 1، ص 585.
32ـ ایران بین دو انقلاب‌، صص 332ـ 331.
33ـ جنبش ملی‌...، ص 219.
34ـ همان جا. به نقل از روزنامه كیهان‌، مورخ 1 فروردین 1331.
35ـ همان جا.
36ـ قلم و سیاست‌، ج‌، ص 606.
37ـ كاتوزیان‌، همایون‌، مصدق و نبرد قدرت‌، ترجمه احمد تدین‌، تهران‌، رسا، 1371ش‌، ص 233.
38ـ همان‌جا.
39ـ همان‌جا.
40ـ خاطرات و تألمات مصدق‌، به كوشش ایرج افشار، تهران‌، علمی‌، چ 10، 1381ش‌، ص 259.
41ـ دكتر مصدق در استعفای خود خطاب به شاه تصریح می‌كند كه درخواست وی آن بوده كه «پست وزارت جنگ را فدوی شخصاً عهده‌دار شود». به نقل از جنبش ملی‌...، ص 222.
42ـ در استعفانامه مصدق هیچ اشاره و یا استدلالی به نقض قانون اساسی نشده است‌.
43ـ ایران بین دو انقلاب‌، ص 333. «چون در نتیجه تجربیاتی كه در دولت سابق به دست آمده‌، پیشرفت كار در این موقع حساس ایجاب می‌كند كه پست وزارت جنگ را فدوی ـ شخصاً ـ عهده‌دار شود و این كار مورد تصویب شاهانه واقع نشده‌، البته بهتر آن است كه دولت آینده را كسی تشكیل دهد كه كاملاً مورد اعتماد باشد و بتواند منویّات شاهانه را اجرا كند. با وضع فعلی ممكن نیست مبارزه‌ای را كه ملت ایران شروع كرده است‌، پیروزمندانه خاتمه دهد. 25 تیرماه 1331 ـ فدوی دكتر محمد مصدق‌.» به نقل از جنبش ملی‌...، ص 222.
44ـ بحران دموكراسی‌...، ص 87.
45ـ این اعلامیه در اكثر مطبوعات آن روز چاپ شد; جنبش ملی‌...، ص 223.
46ـ مطبوعات 26 تیر 1331; جنبش ملی‌...، صص 226ـ225.
47ـ مصدق و نبرد قدرت‌، ص 234.
48ـ سمیعی‌، احمد، سی و هفت سال‌، تهران‌، شباویز، چ 4، 1367ش‌، ص 26.
49ـ جنبش ملی‌...، ص 227.
50ـ بحران دموكراسی‌: ص 87; ایران بین دو انقلاب‌، ص 334.
51ـ ایران بین دو انقلاب‌، ص 335.
52ـ همان‌جا، به نقل از تهران مصور، 24 تیر 1332.
53ـ سی و هفت سال‌، ص 27.
54ـ قلم و سیاست‌، ج 1، صص 642 و 646.
55ـ بحران دموكراسی‌، ص 87.
56ـ قلم و سیاست‌، ج 1، ص 651.
57ـ مصدق و نبرد قدرت‌، ص 244.
58ـ ایران بین دو انقلاب‌، ص 336.
59ـ همان‌، صص 3377ـ336.
60ـ بحران دموكراسی‌...، ص 88.
61ـ بررسی نقش مطبوعات در بسترسازی كودتای 28 مرداد، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی‌، تهران‌، 1384ش‌، صص 19ـ18 و 44 و 102 و 99 و 115ـ111; بیست سال‌...، صص 204ـ203.
62ـ در مورد تغییر موضع مطبوعات توده‌ای در قبال نخست‌وزیر، ریچارد كاتم می‌نویسد: «بعد از 30 تیر حمله به مصدق در نشریه‌های حزب توده متوقف گردید.» به نقل از ناسیونالیسم در ایران‌...، ص 280.
63ـ ا.بیل‌، جیمز، شیر و عقاب‌، ترجمه فروزنده برلیان‌، تهران‌، فاخته‌، 1371ش‌، ص 103.
64ـ بحران دموكراسی‌...، صص 165 ـ164.
65ـ شهبازی‌، عبدالله، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی‌، ج 2، تهران‌، اطلاعات‌، چ 16، 1382ش‌، صص 186ـ178.
66ـ جنبش ملی‌...، صص 176ـ175.
67ـ همان‌، صص 176ـ175.
68ـ ذبیح‌، سپهر، ایران در دوران مصدق‌، ترجمه رفیعی مهرآبادی‌، تهران‌، عطایی‌، چ 3، 1381ش‌، ص 207.
69ـ جنبش ملی‌...، ص 415.
70ـ همان‌، ص 439.

مقدمه

در سالهای اخیر، دهها عنوان کتاب در باره دکتر مصدق نوشته شده و چنین وانمود شده است که وی رهبری بی نقص و عیب بوده و جناح مقابل‌ او، یکسره بر خطا بوده‌اند. به علاوه در این کتابها تلاش شده است تا سهم ‌روحانیت و در رأس آنان آیت الله کاشانی نادیده گرفته شده و وی آلت ‌دست افرادی معرفی شود که متهم بوده‌اند.
این قبیل برخوردها در کشو ما پرسابقه است‌. یا کسی را برای آسمان ‌می خواهیم یا برای زیر زمین‌. بنای آن نداریم تا افراد را برای روی زمین استفاده کنیم‌.
به عبارتی همیشه و تقریبا همه جناحها دوست دارند همه چیز را یا سیاه‌ و یا سپید ببینند. این افراد نه تنها خود چنین می‌کنند بلکه نوشته‌ها و گفته‌های افراد بی‌طرف یا به عبارتی با طرف اما همه جانبه نگر را که‌ می‌بینند آنان را هم از ظن خود تفسیر و تأویل می‌کنند. مثلا اگر کسی از روی این نوع نگاه همه جانبه‌، حسنی را از کسی وصف کرد، حتی اگر ده ها نقد هم به او وارد کند، این افراد بر نمی‌تابند. ما این داستان را در باره‌ موضوعات‌، اشخاص و تشکل‌های مختلف داشته‌ایم‌. نمونه آن دکتر شریعتی‌، انجمن حجتیه‌، دارالتبلیغ اسلامی و بسیاری از مسائل دیگر و اشخاص دیگر است‌.
دکتر مصدق برای عده‌ای بت شده است‌، همان طور که شریعتی برای گروهی بت شده بود. در مقابل‌، کسانی هم اصرار دارند تا دکتر مصدق را سر تا پا عیب ببینند.
اکنون روشن است که صرف نظر از شخصیت دینی آیت الله کاشانی که‌ شخصیتی بسیار برجسته است‌، و نیز شخصیت ملی دکتر مصدق که به هر روی در یک دوره‌، با حمایت مردم و علما مظهر مبارزات ملی ایرانیان در برابر استعمار بود، در اطراف هر دو، کسانی بودند که قابل دفاع نبوده و نیستند. بسیاری از خطاها به آنان بر می‌گردد و البته ریشه‌اش به اطمینان‌ نابجای رهبران به آنان بود.
اما این که آیت الله کاشانی به عنوان یک عالم دینی در پی تحقق حکومت‌ اسلامی نبوده ـ برخلاف فدائیان اسلام که چنین چیزی می‌خواستند ـ کاملا روشن است و کسی نمی‌تواند او را از طرفداران تحقق حکومت اسلامی در آن شرایط بداند.
در برابر، کسانی هم که بر شخصیت دکتر مصدق به عنوان یک ملی تمام ‌عیار تکیه می‌کنند، در بسیاری از موارد قادر به حل دشواری‌های موجود و روش‌های غیر دمکراتیک وی که مهم‌ترین ضربه را به خود او و نهضت زد، نخواهند بود. وی مجلس را از بین برد و هر روز خواستار اختیارات بیشتربود. در یک نظام دمکرات‌، چه کسی است که تا این اندازه به روش‌های غیردمکراتیک‌تر روی آورد؟ هشدارهای مکرر آیت الله کاشانی در این زمینه ‌یعنی بی‌توجهی به آرای مردم و مجلس‌، به خوبی می‌تواند نشان دهد که دراین نزاع‌، کاشانی مدافع دمکراسی است و دکتر مدافع روش‌های غیردمکراتیک با بهانه‌های واهی‌.
به هر روی باید اجازه داد تا تحقیقات بدون پیشداوری به پیش برود. در سالهای اخیر در میان انبوه کتابهای موجود آثاری که مبتنی بر اسناد و مدارک بوده فراوان نوشته شده است‌. شاید یکی از بهترین این کارها، کتاب‌ آقای محمدعلی موحد باشد که تحت عنوان «خواب آشفته نفت‌» انتشار یافته است (تهران‌، کارنامه‌، 378) و تعلیقه‌ای که با عنوان «گفته‌ها و ناگفته‌ها» بر آن نوشت‌.
نهضت ملی شدن صنعت نفت تجربه‌های فراوانی داشت که خوشبختانه رهبران دوره بعد از آن نتایج روشنی گرفتند.
1. یکی از مهم‌ترین نتایج آن بود که این نهضت فاقد یک اندیشه و تفکر منظم بود. دلیل آن هم به جز فقر فکری و سیاسی در جناح ملی و مذهبی‌، صورت این نهضت بود که برای تحقق یک هدف اقتصادی و اندکی سیاسی ‌تلاش می‌کرد. نتیجه‌ای که گرفته شد آن بود که جبهه متدین و به خصوص ‌روحانیت دریافت که باید به فکر اندیشه سازی باشد. در این زمینه‌، دیندارها از ملی‌ها جلو افتادند. به علاوه سرخوردگی بسیاری از ملی‌ها آنان را به جبهه مذهبی‌ها کشاند. و تا نهضت خرداد که راه را برای جبهه‌ متدین هموار کرد.
2. این زمان‌، هنوز زمان مرگ سلطنت نبود. این نکته‌ای است که نمی‌توان از آن غفلت کرد. سلطنت در ایران سابقه دیرینه داشت و با عقاید عرفی و عامیانه پیوندی عمیق‌. در این زمینه‌، زمان لازم بود تا سلطنت یک‌ جایگزین و آلترناتیو جدی داشته باشد تا توده‌های مردم قانع شوند که می‌بایست قبلی را از بین ببرند. ملی‌ها و کمونیست‌ها قادر به ایجاد چنین ‌جایگزینی نبودند. روحانیت هم هنوز دستش خالی بود. سالها گذشت و با استفاده از آن تجربه‌، هم سلطنت بی‌آبرو شد و هم یک جایگزین معقول‌ پدید آمد. در نهضت ملی‌، هیچ کس پیروز نشد و این آشکارا است که‌ اشتباهاتی در هر چند طرف وجود داشته است‌. اما مهم آن بود که ملی‌ها با تمام وجود سرمایه‌گذاری کردند و شکست خوردند و روحانیت با احتیاط‌ پیش آمد و فرصت را برای بعد نگاه داشت‌.
3. در نهضت ملی شدن نفت‌، دو قسم مسأله پیش می‌آمد. یکی آنچه که‌ مربوط به نفت و مسائل اقتصادی و سیاسی آن بود. دوم مسائل فکری و فرهنگی که به دلیل باز شدن نسبی فضای سیاسی مطرح گردید. کمونیستها به رغم سروصداهای فراوان به دلیل مشکلاتی که برای حزب توده پیش‌ آمد در این ماجرا شکست سختی خوردند. روحانیت نیز که با احتیاط پیش آمده بود، یعنی مراجع محلی درگیر بود نه مرجعیت مطلقه و عامه‌، توانست ‌اندیشه‌ها و موقعیت خود را در عمل محک بزند. طی این ماجرا حوزه با مسائل سیاسی و مذهبی جاری در جهان اسلام آشنا شد و این تحول‌ طلبه‌های جوان را سخت به اندیشه واداشت و آنان را برای یک پرش فکری و سیاسی آماده کرد. تحولی که در سالهای بعد از آن شاهد هستیم و نتیجه‌اش را در نهضت اسلامی خرداد مشاهده کردیم‌.
4. به نظر نویسنده این سطور تجربه ملی شدن نفت‌، در میان مشروطه و انقلاب اسلامی یک نقطه با اهمیت است‌. در مشروطه روحانیت و روشنفکران حضور داشتند، اما سیر کلی ماجرا به سمت عرفی شدن بود و روحانیت به اجبار کنار گذاشته شد یا کنار رفت‌. در انقلاب اسلامی‌، روحانیت و ملی‌ها ـ گرچه کم ‌رنگ ـ بودند اما به عکس مشروطه‌، حرکت در مسیر دینی شدن بود. در این میان‌، نهضت ملی شدن صنعت نفت یک‌ مرحله میانی و یک تجربه جالب بود. فرصت برای آن که گروه‌های مختلف‌ خود را نشان دهند پدید آمد و در این میان‌، ملی‌ها نتوانستند اوضاع را دراختیار بگیرند. دلیل آن هم ناپختگی‌، افراطی‌گری برخی از افراد و یکدندگی‌های شخص دکتر مصدق بود. البته دلایل سیاسی و امنیتی هم داشت‌. دکتر مصدق‌، سیستم امنیتی خود را در اختیار کسانی قرار داد که‌ کودتاچی از آب درآمدند. هرچه بود، نهضت ملی را باید قدم میانی دانست‌. روحانیت فعالانه شرکت کرد اما رهبری در اختیار ملی‌ها بود. این جریان‌ در حافظه بسیاری ماندگار شد و بعدها آن تجربه تکرار نشد.

چند نکته‌

نکته اول‌

تنها مرجعی که از درجه اولی‌ها با ملی شدن نفت همراهی کرد آیت الله‌ حاج سید محمد تقی خوانساری بود که آن زمان در قم اقامت داشت و از مراجع ثلاث بود. آیت الله حاج شیخ عباسعلی شاهرودی هم که این زمان‌ از علمای درجه دوم قم بود، فتوایی در لزوم ملی شدن صنعت نفت صادر کرد. همچنین آیت الله حاج سید محمود روحانی (از خاندان روحانی‌های قم‌).
اما در شهرستانها، شماری از روحانیون درجه دوم (به لحاظ رتبه ‌مرجعیت‌) جانبدار ملی شدن صنعت نفت بودند.
در تهران‌، به جز آیت الله کاشانی که محور بود، باید از میرزا خلیل ‌کمره‌ای و میرزا محمد باقر کمره‌ای نام برد.
از شیراز آقای آیت الله بهاءالدین محلاتی‌.
از اصفهان آیت الله چهارسوقی‌، آیت الله خادمی و چند نفر دیگر.
از گیلان آیت الله حاج سید باقر رسولی‌.
از مازندران آیت الله حاج شیخ ولی الله مدرسی مازندرانی‌.
هیئت علمیه برخی از شهرستانهای دیگر از جمله شهرستان قمشه یا جمعی از طلاب قم و... هم در این باره بیانیه‌هایی ارائه کردند.
اما آیت الله بروجردی وارد این ماجرا نشد. برای این اقدام او دلایل ‌مختلفی را برشمرده‌اند که جای آن در اینجا نیست‌. ایشان نهایت چیزی که‌ در پاسخ دکتر مصدق نوشت این بود:
«موفقیت جنابعالی را در تقویت اسلام و اصلاح امور عامه مسلمین از خداوند تعالی مسألت می‌نماید». برخی از علما هم به پیروی از ایشان‌، همین قبیل ‌عبارات را داشتند.[1]
از روحانیون‌، کسی عدم شرکت آیت الله بروجردی را به معنای نفی مشروعیت ورود در این قضایا نگرفت‌. به همین دلیل در تهران و بیشترشهرستانها روحانیون وارد ماجرا شدند. بیشتر آنها، در واقع دعوت آیت‌الله کاشانی را لبیک گفتند. این روحانیون تا ماههای پایانی دکتر مصدق او را همراهی می‌کردند، اما در ادامه‌، روحانیون فعال در نهضت ملی دو دسته ‌شدند:
الف‌: نخست دسته‌ای که پس از مشارکت اولیه‌، به تدریج جانب دکترمصدق را گرفتند و طبعا ـ و به خصوص در شهرستانها ـ در اقلیت بودند. در این زمینه باید از برخی از علمای تهران یاد کرد که از آن جمله اخوان (سید ابوالفضل و سید رضا) زنجانی هستند. کسانی از اتحادیه مسلمین هم‌ گرچه با احتیاط به حمایت از دکتر مصدق تا روزهای آخر ادامه دادند.
ب‌: دسته دوم کسانی بودند که به حمایت از آیت الله کاشانی پرداختند و به همین دلیل از در مخالفت با دکتر مصدق درآمدند. این جمع همراه ‌کسانی که از اول داخل در این ماجرا نشدند، یعنی آیت الله بروجردی و دیگر روحانیون ساکت‌، بیشتر به دلیل روی کار آمدن کمونیستها، و نیزاختلافات گسترده آیت الله کاشانی با دکتر مصدق‌، به مخالفت با مصدق ‌پرداختند. روحانیون اصفهان در این دسته جای دارند. کنار کشیدن آنان‌ ضربه‌ای برای دکتر مصدق و فرصتی برای بازگشت شاه بود، هر چند آنچه‌ برای این جماعت اهمیت داشت‌، نیامدن کمونیستها بود نه آمدن سلطنت‌. باید گفت هیئت علمیه تهران جانبدار دکتر مصدق بود. اخوان زنجانی‌، رضوی قمی‌، فیروزآبادی از آن شمار بودند.

نکته دوم‌

آیا نهضت ملی یک نهضت دینی بود؟
طی سالهای اخیر اینچنین وانمود شده است که نهضت ملی از اساس‌، یک حرکت لائیک و غیر دینی بوده است‌. در این باره ادعا شده است که «کل نهضت ملی اساسا ماهیتی غیر مذهبی داشته است‌».[2] مبنای این تحلیل آن‌ است که روحانیت در این شرایط هنوز در یک دوره تدافعی بسر می‌برد، نه ‌فعال بود و نه ساکت‌؛ چنان که این وضعیت از مواضع امام در کشف الاسرار به دست می‌آید. در این مقطع‌، طبقه متوسط جامعه که ده درصد فعال جمعیت ‌شانزده میلیونی ایران بودند، بیش از آن که از رهبران روحانی حرف شنوی داشته باشند از جریان روشنفکری پیروی می‌کردند، چون سابقه تربیت‌ آنان به دوره رضاخان باز می‌گشت و طی آن دوره‌، دین‌گرایی سخت مورد حمله واقع شده بود. نفوذ حزب توده هم در این جمعیت ده درصدی ازهمین بابت بود. با این همه‌، دین در بخش‌های بنیادی و زیرین جامعه استوار بوده و منتظر فرصت بود تا ظاهر شود. مسلما حضور روحانیت در نهضت نفت به معنای «دینی‌» بودن آن نیست‌، زیرا در مشروطه هم‌ روحانیت حضور داشت و اکنون واضح است که آن جنبش‌، بیش از آن که‌ یک جنبش دینی باشد، یک جنبش عرفی بوده است‌. با این همه‌، از این زاویه که انگیزه حضور توده مردم می‌توانسته فتاوی علما و حضور روحانیون باشد، باید انصاف داد که سهم روحانیت در این ماجرا بسیار قابل توجه بوده است‌. این مطلب را کسی که فکرش خالی از غرض باشد نمی‌تواند انکار کند.

نکته سوم‌

دولت مصدق‌، ملی باشد یا نباشد، در ارتباط با دین‌، نباید از یک نکته ‌غفلت کرد و آن این که به رغم همه دشواری‌ها، در کل‌، بر نفوذ روحانیت‌ در جامعه افزوده شد. دکتر مصدق به هر دلیل‌، نیاز به حضور روحانیون‌ داشت و دست کم در اوائل چنین می‌اندیشید و این سبب اعتنای او به برخی ‌از خواسته‌های آنان شده بود.
علاوه آیت الله کاشانی با نفوذی که به دست آورده بود، زمینه را برای نفوذ بیشتر روحانیت در جامعه فراهم کرد. در بسیاری از شهرها، روحانیون‌، توانستند با نفوذی که به لحاظ سیاسی به دست آوردند در برخی از امور شهر مداخله کنند. یک نمونه همین آیت الله چهارسوقی دراصفهان است‌. البته مقصود از نفوذ روحانیت‌، وجهی از نفوذ دین است‌؛ چیزی که به هر روی در این دوره تا حدودی تقویت شد گرچه مشکلاتی ‌هم باقی ماند. عزت الله سحابی برای نشان دادن تدین دکتر مصدق به‌ چندین مورد استناد می‌کند. از جمله به استشهاد دکتر مصدق به حرکت امام‌ حسین (ع‌) در مجلس چهاردهم‌. اما در باره دوران نخست وزیری وی می‌نویسد:
]دکتر مصدق‌[ در زمینه اجرای منویات مذهبی و تعمیق هویت دینی‌، اقداماتی انجام داد که می‌توان به نمونه‌هایی از آن اشاره کرد. در چهارده ‌خرداد 1330 بخشنامه‌ای در باره رعایت مقررات مذهبی در ماه مبارک‌ رمضان صادر کرد که در روزنامه اطلاعات‌ همان روز چاپ شده است‌. همچنین ‌در امر عزیمت حجاج به مکه معظمه دولت اقداماتی انجام داد که مورد تشکر عالمان دینی قرار گرفت‌. از جمله آیت الله چهارسوقی اصفهانی طی نامه‌ای که برای جراید از جمله روزنامه اطلاعات فرستاد، از دولت به‌ واسطه توجهی که به امر زایران مکه معظمه به عمل آورده‌، تشکر و سپاسگزاری کرد. همچنین از همین سال‌، یعنی سال 1330 روز وفات امام‌ جعفر صادق (ع‌) تعطیل رسمی اعلام شد. علما بیانیه‌هایی صادر و تشکر کردند و در جراید چاپ شده است‌. از جمله مرحوم آقا شیخ بهاءالدین ‌صدوقی همدانی در این ارتباط تشکر کرد که در روزنامه اطلاعات ششم‌ مرداد 1330 چاپ شده است‌. در 23 مرداد قانون منع پیاله فروشی را لازم‌الاجراء کرد. یعنی از این تاریخ دیگر امکان پیاله فروشی نبود. دکتر مصدق‌ با استفاده از اختیارات خود، قانونی را تصویب کرد به این شرح که «دولت ‌مکلف است از تاریخ تصویب این قانون به فاصله شش ماه ورود و تهیه و خرید و مصرف کلیه نوشابه‌های الکلی و همچنین تهیه و خرید لول تریاک و مشتقات آن و نیز کشت خشخاش را از سال 1333 به بعد در سراسر کشور ممنوع سازد به استثنای مصارف طبی و صنعتی‌.[3] ایشان طی ‌صفحات بعد هم شواهد دیگری برای همراهی متقابل دکتر مصدق وعالمان دینی این دوره دارد و در نهایت می‌نویسد: دوره دکتر مصدق اوج‌ حضور عالمان دینی در امور سیاسی و اجتماعی به شیوه غیر ابزاری است‌.[4]جمله اخیر او طعنه بر چیز دیگری است‌. اما به هر روی به نفوذ سنتی که‌ روحانیت در توده‌ها داشت در این دوره‌، در سطح سیاسی هم مداخلاتی می‌کرد. تشکیل فراکسیون روحانیت در مجلس هفدهم یکی از مهم‌ترین ‌شواهد این امر است‌.
می‌دانیم که قانون منع مسکرات از زمان طرح آن در زمان رزم آراء و حتی پیش از آن تا زمان مصدق دچار چه فراز و نشیب‌هایی شد، و چه اندازه ‌علما تلاش کردند و چه تشکل‌هایی برای تصویب آن به راه افتاد، اما هر چه‌ هست‌، می‌توان گفت که در این دوره‌، به عنصر تدین در جامعه‌، توجه ویژه‌ صورت گرفته که قابل قیاس با دوره پیش و بعد از آن نیست‌. این که مصدق‌ اینها را در سایه فشار علما و به خصوص وجود آیت الله کاشانی انجام ‌می‌داد، نکته‌ای است که نباید از چشم‌ها دور بماند. همان ماه رمضانی که‌ آقای سحابی از آن سخن می‌گوید، همزمان‌، آیت الله کاشانی و آیت الله ‌سید محمد بهبهانی هم اطلاعیه دادند.[5]
بعدها هم در دفاعیات دکتر مصدق در زمینه پایین کشیدن مجسمه رضاشاه طی روزهای 26 و 27 مرداد مطالبی هست که وی به هر انگیزه روی دیدگاه منسوب به شرع در باره‌ مجسمه سازی تکیه می‌کند. او در برابر رئیس دادگاه که تلاش می‌کرد وی را به خاطر تخریب مجسمه‌ها در آخرین روزهای دولتش مورد بازخواست‌ قرار دهد گفت‌: شخص بنده به هیچ وجه عقیده به مجسمه نداشته‌ام و مجسمه در قانون شرع ما حرام است‌... صاف و صریح عرض می‌کنم که من ‌با مجسمه نه فقط از این نظر که خلاف مذهب است و من فرد مسلمانی هستم که باید تبعیت از مذهب خود بکنم بلکه شخص خودم به هیچ وجه‌ من الوجوه به مجسمه عقیده نداشتم‌.... و خدا را شهادت می‌گیرم که من به‌ مجسمه نه عقیده دارم و نه آن را موافق شرع می‌دانم‌.[6]

نکته چهارم‌

در باره این موضوع‌، یعنی نقش روحانیت‌، علاوه بر کارهای گسترده‌ای که در باره شخص آیت الله کاشانی صورت گرفته است‌، به طور خاص چند مطلب منتشر شده است‌:
یکی مقاله نقش روحانیت در صحنه سیاسی ایران 1954 ـ 1949 از شاهرخ اخوی است‌ که در کتاب مصدق‌، نفت‌، ناسیونالیسم ایرانی (تهران‌، 1372) صص 146 ـ 190 به‌ چاپ رسیده و منهای تحلیل‌ها و موضعگیری‌ها مؤلف‌، گوشه هایی ازمشارکت و مواضع علما را در نهضت ملی شدن نفت و نیز در برابر دکتر مصدق نشان داده است‌.
گفتار دیگری از عزت الله سحابی است که در کتاب مصدق دولت ملی و کودتا، صص 401 ـ 417 تحت عنوان‌ دین و عالمان دینی در اندیشه و کردار دکترمصدق چاپ شده است‌.
متن دیگر از محمد بسته‌ نگار است که در کتاب مصدق و حاکمیت ملت (تهران‌، قلم‌، 1382) صص 935 ـ 956 آورده و طی آن اعلامیه‌ها و فتاوی و بیانیه‌های جمعی از علما و روحانیون و مجامع مذهبی را در دفاع از ملی ‌شدن صنعت نفت و دکتر مصدق عینا درج کرده است‌. از آن جمله فتاوی ‌علمای بزرگ اصفهان در این باره است‌. وی برخی از این اطلاعیه‌ها را از کتاب نقدی بر مصدق و نبرد قدرت‌ (از ترکمان در نقد کاتوزیان‌) نقل کرده است‌.
یک خاندان برجسته علمی در اصفهان‌[7]
یکی از برجسته‌‌ترین مفاخر علمی ـ دینی اصفهان در نیمه دوم قرن سیزدهم و اوائل قرن چهاردهم هجری‌، مرحوم آیت الله العظمی میرزا سید محمد باقر چهارسوقی ـ اعلی الله مقامه ـ است که به مناسبت تألیف اثر سترگ و ارجمند روضات الجنّات فی أحوال العلماء والسادات با عنوان صاحب‌ روضات و خاندانش با لقب روضاتی و روضاتیان شهرت یافتند. این‌ خاندان علم و تقوا، یکی از درازدامن‌ترین خاندان‌های روحانی جهان‌ تشیع است که از زمان جد اعلایشان مرحوم میر ابوالقاسم کبیر تا روزگار ما، همواره چهره‌های برجسته‌ای از آنان‌، در کسوت روحانیت به هدایت‌ مردم از یک سو و حفظ علم و دانش‌ِ دین از سوی دیگر، اشتغال داشته‌اند.
نیای اعلای خاندان حاج میر ابوالقاسم (جعفر) مشهور به میر کبیر ( تولد روز یکشنبه اربعین سال 1090 ـ وفات 23 ذی قعده 1158) فرزند سید حسین بن سید قاسم بن سید محب‌ّ الله است‌. نسب آنان در نهایت به جناب‌ سید عبدالله فرزند حضرت موسی بن جعفر علیهما السلام می‌رسد.
حاج میر ابوالقاسم از شاگردان علامه مجلسی (م 1110) و آقا جمال ‌خوانساری (م 1122) بوده و از وی آثار و کتاب‌هایی بر جای مانده که ‌معروف‌ترین آنها کتاب مناهج المعارف در اصول عقاید است‌. رساله در حج‌، کتاب زکات و چندین رساله و کتاب دیگر در فهرست تألیفات ایشان یاد شده است‌.[8] وی در بحبوحه فتنه افغان در سال 1134 ـ 1135 اصفهان را به ‌مقصد خوانسار ترک کرد و در آنجا رحل اقامت افکند. اصل آنها هم گلپایگانی بوده گرچه خود میر ابوالقاسم در اصفهان متولد شده بوده است‌. میرابوالقاسم در قودجان‌[9] گلپایگان‌، در سر راه خوانسار و جایی که در آن ‌می‌زیست‌، درگذشت و پس از آن قبرش به صورت مزار عمومی درآمد. زان پس‌، فرزندان وی تا مدتی در خوانسار زندگی می‌کردند و به همین‌ دلیل در یک دوره به خوانساری شهرت یافتند.
حاج سید حسین فرزند میر ابوالقاسم‌، در شمار علما و فقها بود و روز یکشنبه هشتم ماه رجب 1192 درگذشت‌. آن بزرگوار از مشایخ اجازه سید بحرالعلوم (1155 ـ 1212) و میرزای قمی (1152 ـ 1231) علیهما الرحمه‌ است‌.
میر سید ابوالقاسم (جعفر) فرزند حاج سید حسین در سال 1163 به دنیا آمد و در ماه رمضان سال 1240 درگذشت‌.[10]
حاج میرزا زین العابدین مجتهد زاهد جلیل فرزند میر سید ابوالقاسم درهشتم ذی قعده 1190 به دنیا آمد و در نهم جمادی الاخره 1275 درگذشت‌. از وی نیز آثاری برجای مانده است که از آن جمله شرح زبده شیخ بهایی در اصول فقه است‌.[11]
این خاندان تا زمان میرزا زین العابدین که پدر مرحوم آقا میرزا سید محمد باقر صاحب کتاب روضات الجنات‌ است‌، از مهاجرین اصفهان به‌ خوانسار بودند که مدتی را در این دیار بسر برده بودند. از این زمان‌، مرحوم ‌میرزا زین العابدین همراه فرزندانش ـ بجز میرزا محمد جواد خوانساری ـ به اصفهان بازگشت و در محله چهارسوی شیرازی‌ها سکونت گزید. به‌ همین مناسبت‌، اعقاب ایشان به چهارسوقی شهرت یافتند و در چندین ‌مسجد که به نام افرادی از این خاندان و در همان حوالی است‌، به اقامه‌ جماعت پرداخته به هدایت مردم مشغول گشتند.
برجسته‌ترین فرزند حاج میرزا زین العابدین‌، مرحوم آیت الله میرزا سید محمد باقر چهارسوقی (1226 ـ 1313) صاحب روضات است که فقیهی ‌برجسته و عالمی بزرگوار بود. وی با تألیف کتاب روضات الجنات‌ نام این ‌خاندان را در تاریخ شیعه جاودانه کرده و پس از وی اعقابش به روضاتی و روضاتیان شهرت یافتند. شرح حال مبسوط ایشان را مرحوم معلم حبیب‌آبادی در کتاب ارجمند مکارم الاثار[12] و استاد حاج سید محمدعلی روضاتی در زندگانی آیت الله چهارسوقی (صص 82 ـ 96) آورده‌اند. افزون بر آن استاد جلال‌الدین همایی هم در شرح بقعه آقا میرزا محمدباقر چهارسویی یعنی صاحب روضات‌، در کتاب تاریخ اصفهان خود به تفصیل در باره ایشان‌، سنگ قبر ایشان و دیگر مدفونین بقعه مذکور سخن گفته‌اند.[13]
مرحوم آقای آخوند ملاعبدالکریم مجتهد جزی اصفهانی (متوفی‌1339: دانشمندان اصفهان‌، از مصلح الدین مهدوی‌، ش 720) که حدود نیم‌ قرن عصر آن بزرگوار را دریافته است‌، در کتاب تذکرة القبور، ص 60 (چاپ‌اول‌) در حق ایشان می‌گوید: « و این بزرگوار از رؤساء علمای اصفهان‌، بلکه‌ سیّد العلماء مطلق و در احترام مقدم بر کل ...».
بیفزاییم که هم این گونه بوده است اوضاع و احوال نیاکان و اولاد واعقاب آن جناب‌. ذلک فضل الله یؤتیه من یشاء.فرزند دیگر حاج میرزا زین العابدین‌، مرحوم آقا میرزا محمد هاشم (1235 ـ 1318) است که از علمای برجسته و مرجع تقلید بوده و آثار فقهی ‌و اصولی مهمی مانند اصول آل الرسول‌، مبانی الاصول‌، احکام الایمان و چندین رساله فقهی واصولی دیگر دارد.[14]
صاحب روضات که خاندان روضاتی به نام ایشان و به دلیل شهرت کتاب روضات الجنات بدان شهرت دارند، دارای چندین فرزند عالم و روحانی ‌بودند که عبارتند از:
1. آقا میرزا محمد مهدی (متولد 1251 ـ 1324)
2. آقا میرزا محمد مسیح (27 شوال 1255 ـ شب عرفه نهم ذی حجه‌1325)[15]
3. آقا میرزا احمد (1263 ـ 1341) ایشان آثاری مانند حاشیه بر شرایع‌الاسلام و حاشیه‌ای بر شرح لمعه دارند.[16] دو فرزند ایشان آقا میرزا محمد حسن (1298 ـ 1380) و حاج میرزا محمد حسین ملاذ روضاتی (1302 ـ1382) در زمره علما بوده‌اند.
4. آقا میرزا عطاء الله (1266 ـ 1335)[17]
5. آقا میرزا هدایت الله (1271 ـ 1345)[18]
6. آقا میرزا محمد حسین (1275 ـ 1352)[19]
7. آقا میرزا مجتبی (متولد 23 شعبان 1302)[20]
مرحوم آیت الله میرزا مسیح چهارسوقی (1255 ـ 1325 ) دومین فرزند صاحب روضات است که خود از علمای بزرگ شهر اصفهان به شمار می‌آمده است‌.[21] فرزند برجسته و برومند ایشان حضرت آیت الله حاج‌ میرزا سید حسن چهارسوقی از عالمان بنام اصفهان است که حدود نیم قرن‌ به عنوان روحانی برجسته این شهر به رتق و فتق امور مردم مسلمان اصفهان اشتغال داشت و بخش زیادی از اسناد ارائه شده در این مجموعه به ایشان مربوط می‌شود.
فرزند دیگر آقا میرزا مسیح‌، میرزا جلال الدین چهارسویی (1283 ـ1360) هم از علمای اصفهان‌[22] و صاحب هفت فرزند بود که یکی از آنان ‌مرحوم میرزا سید محمد هاشم چهارسوقی (متولد 15 محرم الحرام سال‌1319 ق‌) پدر استاد ارجمند ما آیت الله حاج سید محمدعلی روضاتی - دامت برکاته ـ است‌. مرحوم میرزا سید محمد هاشم (داماد عم‌ّ گرامیش آیت‌الله آقا میرزا حسن چهارسوقی‌) در جوانی و چهار سال پیش از درگذشت پدرش‌، به تاریخ 27 جمادی الاولی سال 1356 ق در شط کوفه غرق شد. شرح حال مفصّل وی را فرزند گرامی‌شان‌، در کتاب زندگانی حضرت آیت الله ‌چهارسوقی (صص 105 ـ 111) نوشته‌اند. حضرت سیّدنا الاستاد آیت الله حاج ‌سید محمدعلی روضاتی‌، تنها فرزند آن بزرگوار، در کنف حمایت جدّ مادری خویش مرحوم آیت الله حاج میرزا سید حسن چهارسوقی ‌پرورش یافت‌. مادر ایشان نیز، تنها فرزند مرحوم آقا میرزا سید حسن‌ چهارسوقی بودند.

شرح حال آیت الله حاج سید میرزا حسن چهارسوقی‌

نام اصلی آن بزرگوار میرزا ابوالحسن علی است که به میرزا سید حسن‌ چهارسوقی شهرت یافته‌اند. نسب شریفش هم به اجمال چنین است‌:
میرزا سید حسن بن میرزا مسیح‌، بن میرمحمد باقر بن میرزا زین العابدین بن میر سید ابوالقاسم بن سید حسین بن میرابوالقاسم کبیر.
آیت الله چهارسوقی از شاگردان مرحوم آیت الله درچه‌ای بوده و یک‌ دوره تقریرات درس اصول ایشان را تدوین کرده است‌. به علاوه کتابی هم با عنوان ‌جامع الدرر نگاشته که در آن‌، از هر علم و فنی‌، مطالبی درج کرده است‌.
آیت الله چهارسوقی از زمان درگذشت پدرش به این سوی‌، ابتدا در محدوده چهارسو و به مرور در شهر اصفهان به صورت ملجأ خاص و عام‌ درآمد و طی مدت نیم قرن‌، افزون بر اقامه جماعت‌، به رسیدگی به امور مردم و حل و فصل دشواری‌های مراجعین می‌پرداخت‌. این موقعیت که بر اساس یک سنّت تاریخی به ادوار گذشته باز می‌گردد، چنان بود که روحانی مجتهد شهر، افزون بر آن که به اداره امور شرعیه می‌پرداخت و کار احکام ‌واسناد شرعی و فصل دعاوی و غیره را به انجام می‌رساند، حدّ فاصلی هم ‌در میان حکومت و مردم به شمار می‌رفت‌. طبعا بسته به نوع و اندازه مناسبات علما با حکومت نقش آنان در این باره شکل می‌گرفت‌. بسیاری از نیازمندان برای رفع نیاز خویش به ایشان مراجعه می‌کردند؛ بیکاران برای یافتن کار، مسکینان برای به دست آوردن نان‌، و کسانی که در حل و فصل‌ کارهای اداری خود دشواری داشتند، برای وساطت به خانه ایشان مراجعه‌ می‌کردند. بخشی از این قبیل مطالب را در اسنادی که در پی خواهد آمد، مرور خواهیم کرد. روشن است که اداره این قبیل امور و در واقع پاسخ دادن ‌به نامه‌ها و درخواستها، یک دستگاه مفصّل اداری را می‌طلبید. با این حال ‌مرحوم آقای چهارسوقی تمامی این کارها را انجام داده و در این باره برخی ‌از روحانیون شهر هم با وی همکاری و همراهی داشتند.
آیت الله چهارسوقی بنیانگزار و رئیس هیئت علمیه اصفهان بود که شرح‌ آن را خواهیم آورد.
جامع‌ترین شرح حال برای آیت الله میرزا سید حسن چهارسوقی که در ضمن روشنگر نقش ایشان و هیئت علمیه اصفهان در مسائل سیاسی دو دهه بیست و سی می‌باشد، در کتاب ارجمند زندگانی حضرت آیت الله چهارسوقی ‌(اصفهان‌، 1332 ش‌، 244 ص‌) از استاد معظم حضرت آیت الله حاج سید محمد علی روضاتی آمده است‌. این کتاب‌، علاوه بر آن حاوی شرح حال ‌شمار زیادی از عالمان بنام معاصر ایشان در ایران و عتبات می‌باشد. طبعا تکرار آن مطالب در اینجا ثمری نخواهد داشت و لازم است تا آن اثر با اضافات استاد بار دیگر به دست چاپ سپرده شده در اختیار علاقمندان‌ قرار گیرد.
آیت الله چهارسوقی در نیمه شب پنج شنبه سیزدهم جمادلی الاولی‌1377 قمری مطابق با 14 آذرماه 1336 ش درگذشت و اصفهان در سوگ‌ این عالم ربانی یکپارچه عزادار شد. در یادنامه‌ای که برای آن مرحوم انتشار یافت آمده است که پس از تشییع ایشان در اصفهان‌، جنازه به قم انتقال یافت ‌و پس از تشییع‌، حضرت آیت الله العظمی بروجردی بر ایشان نماز گزارده‌، سپس جنازه به عتبات انتقال و در کنار عم‌ّ بزرگوارش مرحوم آیت الله‌ میرزا هاشم چهارسوقی به خاک سپرده شد.
شماری از شعرای اصفهان از جمله میرزا جلال الدین همایی‌، میرزا حبیب الله نیر، معلم حبیب آبادی و فضل الله اعتمادی‌، سید فخرالدین‌ روضاتی و ... به مناسبت رحلت آن بزرگوار اشعاری سرودند که برخی از آنها در همان یادنامه به چاپ رسیده است‌.

مرروی بر فعالیت‌های دومین هیئت علمیه اصفهان‌

در جریان جنبش مشروطه خواهی که از هر گوشه‌ای «انجمن‌» و«هیئت‌» توسط گروه‌های مختلف پدید می‌آمد، روحانیون برخی از شهرها نیز به تشکیل انجمن مقدس ملی یا هیئت علمیه دست زدند. در اصفهان‌ حاج آقا نورالله اصفهانی (م 1306) ـ برادر آقای نجفی و هر دو از رهبران ‌مشروطه اصفهان ـ هیئت علمیه را تأسیس کرده خود ریاست آن را داشت‌.[23]طبعا پس از حاج آقا نورالله و مسائل دوره رضاخان و از هم ‌پاشیدگی ‌اوضاع روحانیت‌، این هیئت‌ها از میان رفت‌.
با سقوط پهلوی اول‌، بار دیگر هیئت علمیه اصفهان با تلاش آیت الله سید حسن چهارسوقی (1256- 14 آذر 1336 ش‌) و جمعی دیگر از علمای اصفهان شکل گرفت‌.
استاد ارجمند ما حضرت آیت الله حاج سید محمد علی روضاتی که خود در جوانی در جلسات هیئت علمیه اصفهان شرکت داشته و تا مدتها دفتر و مهر آن در اختیار ایشان بوده‌، گزارشی از تأسیس هیئت علمیه ‌اصفهان را در سال 1320 ش به دست داده‌اند.
طبق نوشته ایشان «اعضای اصلی این هیئت بیش از پنجاه نفر می‌باشند که برخی از آنان عبارتند از:
حاج میرزا حسن چهارسوقی‌،
حاج سید عبدالله ثقة الاسلام مدرس صادقی‌،
حاج شیخ مهدی نجفی‌،
حاج میرزا محمد حسین ملاذ روضاتی‌،
حاج میرزا ابوالحسن تویسرکانی‌،
حاج سید شمس الدین خادمی‌،
حاج آقا حسین خادمی‌،
حاج سید عبدالحسین طیب‌،
حاج آقا مصطفی سید العراقین‌،
حاج آقا مهدی سید العراقین‌،
حاج میرزا علی اصفهانی واعظ‌،
حاج شیخ مرتضی اردکانی‌،
حاج شیخ محمد رضا صالحی‌،
حاج علم الهدی شیرازی‌.
استاد روضاتی در سال 1332 ش‌، یعنی زمانی که هنوز هیئت فعالانه در تحولات ملی شدن صنعت نفت درگیر بوده است‌، می‌نویسد: این هیئت از بدو تأسیس تا حال‌، با وجود ضدیت‌های مخالفین آن خدمات شایانی به اهالی اصفهان نموده که از هر حیث موجب افتخار و قدردانی است‌.[24]
در شرایط پس از شهریور بیست‌، دولت جدید می‌کوشید تا سیاست‌های گذشته را تا اندازه‌ای جبران کند. لذا نه تنها از فعالیت‌های مذهبی و تشکیل این قبیل هیئت‌های علمیه ممانعت نکرد بلکه گاه برای مقابله با کمونیست‌ها از آنها حمایت نیز می‌کرد.[25]
کارهای هیئت را به چند دسته می‌توان تقسیم کرد:
الف‌: دخالت در ملی شدن صنعت نفت‌:
هیئت علمیه اصفهان با مسؤولیت و محوریت آیت الله چهارسوقی ‌نقش فعالی در هدایت جریان‌های مذهبی ـ سیاسی اصفهان و به خصوص‌ ملی شدن صنعت نفت داشت‌. دلیل عمده ورود این جماعت در سیاست‌، حضور آیت الله کاشانی بود؛ اما بلافاصله آنان در ارتباط با دکتر مصدق هم‌ قرار گرفته و در تمام مدتی که مسائل مهم سیاسی در جریان بود، هیئت ‌علمیه اصفهان‌، نقش خود را به عنوان حامی دولت مصدق و آیت الله‌ کاشانی ایفا کرد.
صدور فتوای به لزوم ملی شدن نفت از سوی علمای اصفهان‌
یکی از مهم‌ترین قدم‌هایی که برداشته شد، صدور فتاوی ملی شدن نفت ‌بود. این کاری بود که آیت الله بروجردی انجام نداد، اما هیئت علمیه‌ اصفهان که هیئتی سیاسی بود، در این کار مداخله کرده و منتظر دستور و موضع‌ گیری آیت الله بروجردی نشد. همان گونه که اشاره شد، هیئت‌علمیه اصفهان در این زمینه از مواضع آیت الله کاشانی پیروی می‌کرد، و فتوایی هم که علمای اصفهان دادند، پس از آن بود که آقای کاشانی از آنان‌ خواست تا در این باره مطلبی بنویسند.
ابتدا یک پرسش چند سطری آمده که از آنها خواسته شده بود که تا نظر خود را در باره ملی شدن صنعت نفت بیان کنند.
در ابتدای جواب آیت الله چهارسوقی آمده است‌:جواب آیت الله حضرت آقای میرزا سید حسن چهارسوقی که تفأل به‌ کلام الله مجید عین آیه را هم در جواب به دستخط شریف مرقوم‌ فرموده‌اند، درج می‌شود:
متن فتوای ملی شدن نفت از آیت الله چهارسوقی‌
هو
قال الله الحکیم فی کتابه الکریم‌، أعوذ بالله السمیع العلیم من الشیطان‌الرجیم‌:
وَجَاهِدُوا فِی اللهِ حَق‌َّ جِهَادِه‌ِ هُوَ اجْتَبَاکُم‌ْ وَ مَا جَعَل‌َ عَلَیْکُم‌ْ فِی الدِّین‌ِ مِن‌ْ حَرَج ‌ٍمِلَّة‌َ أَبِیکُم‌ْ اِبْرَاهِیم‌َ هُوَ سَمَّاکُم‌ْ الْمُسْلِمین‌َ مِن‌ْ قَبْل‌ُ وَ فِی هَذَا لِیَکُون‌َ الرَّسُول‌ُ شَهِیداً عَلَیْکُم‌ْ وَ تَکُونُوا شُهَدَاءَ عَلَی النَّاس‌ِ فَأَقِیمُوا الصَّلاَة‌َ وَآتُوا الزَّکَاة‌َ وَاعْتَصِمُوا بِاللهِ هُوَ مَوْلاَکُم‌ْ فَنِعْم‌َ الْمَوْلَی وَ نِعْم‌َ النَّصِیر[26]
حرمت تسلیط اجانب و کفار بر مسلمین و اموال و نفوس و اعراض و نوامیس آنها، از بدیهیات و مسلمات اولیه و جای هیچ شبهه و تردید نیست‌: وَ لَن‌ْ یَجْعَل‌َ اللهُ لِلْکَافِرِین‌َ عَلَی الْمُؤْمِنِین‌َ سَبِیلاً[27].
به حکم عقل قاطع و شرع مطاع‌، بر هر ذی حقی واجب و لازم و متحتم ‌است در حدود قدرت و توانایی حفظ حق مشروع خود را بنماید و از تعرض و مزاحمت غیر به تمام قوا دفاع و جلوگیری نماید. و اگر عدوانا احدی دست اندازی و تصرف غاصبانه نسبت به حق مشروع دیگری نموده ‌باشد، بر صاحب حق لازم است به وسائل مقتضیه احقاق حق مغصوبه‌ خود را نموده از ید غاصب انتزاع کند. ضرر کشیدن مثل ضرر زدن به غیرحرام است‌.
در این موضوع پیروی از حکم مطاع و فرمایش متبع حضرت آیت الله کاشانی دامت برکاته لازم است‌. با فرط استحقاقی که خود ملت ایران در این ‌موقع که این طور گرفتار فقر و فاقه و پریشانی هستند و دارند هیچ منصفی نمی‌گوید که مایه حیات و زندگانی آنها را دیگری ببرد. چراغی که به خانه ‌رواست به بیگانه حرام است‌. و فرقی نیست در این جهت بین دولت و ملت ‌همه در نفع و ضرر شرکت دارند. بلکه دولت بیشتر لازم است جدیت درقطع ید اجانب و بیگانگان از حقوق مسلمه و مشروعه ملت خود نموده‌، اموال و حقوق مغصوبه مسلمین را از ایادی غاصبین انتزاع و به ذوی‌الحقوق تسلیم نماید. و السلام علی من اتبع الهدی‌.
حرره الاحقر میرزا سید حسن چهارسوقی‌.
مهر: الواثق بالله الغنی محمد حسن بن مسیح الموسوی‌.[28]
پاسخ‌های دیگر از این حضرات است‌: آیات الله‌: خادمی‌، حاج شیخ ‌مهدی نجفی‌، حاج شیخ مرتضی مدرس اردکانی‌، حاج سید مصطفی سیدالعراقین‌.[29]
اطلاعیه هیئت علمیه اصفهان در لزوم مجازات عاملین کشتار سی تیر
مشارکت در صدور اطلاعیه و بیانیه در حمایت از دولت دکتر مصدق و آیت الله کاشانی ادامه یافت تا آن که ماجرای سی‌ام تیر 1331 رخ داد. در اصفهان نیز تظاهرات بود و حتی کسانی آسیب دیدند. در این باره علاوه بر جلسه مفصلی که به عنوان مجلس ختم در مدرسه صدر و مدرسه سلطانی (چهارباغ‌) «به پیروی از منویات حضرت آیت الله العظمی آقای کاشانی‌» برگزار شد، هیئت علمیه اصفهان این اطلاعیه را صادر کرد:
به عموم ستمدیدگان اهالی اصفهان اعلان می‌شود:
کسانی که در حادثه هائله این چند روزه در اثر تجاوزات غیر مشروعه مأمورین‌ انتظامی مقتول و مفقود و مجروح شده‌اند، به فوریت به اسم و رسم و مشخصات و هویت و شناسنامه آنها را به دفتر روزنامه طوفان در خیابان شیخ بهایی صورت‌ بدهید تا از طرف هیأت علمیه تعقیب شود و مرتکبین به مجازات برسند.
میرزا حسن چهارسوقی‌
حسین الموسوی خادمی[30]
ارتباط با سران نهضت‌
آیت الله چهارسوقی بنا به نقشی که در هدایت مذهبی ـ سیاسی اصفهان‌ بر عهده داشت‌، با سران نهضت ارتباط‌های مستمری داشته و مرتب میان‌ آنان تلگرافات رد و بدل می‌شد. طبعا بخشی از این ارتباط‌ها با آیت الله‌ کاشانی و بخشی دیگر با دکتر محمد مصدق بود.
تعداد فراوانی از نامه‌ها و تلگرافات رد و بدل شده بر جای مانده و به ‌چاپ رسیده است‌.
به علاوه‌، بسیاری از پیام‌هایی که آیت الله کاشانی یا دکتر مصدق برای مردم اصفهان داشتند، بنا به رسم پیشین‌، توسط آیت الله چهارسوقی ابلاغ ‌می‌شد.
در اینجا فهرستی از این نامه‌ها و تلگرافات را با موضوع آنها به دست‌ می‌دهیم‌:
مکاتبات با آیت الله کاشانی‌
استاد روضاتی (در همان زمان‌) مرقوم فرموده‌اند: آیت الله کاشانی‌: حضرت آیت الله حاج سید ابوالقاسم ـ دامت برکات وجوده الشریف ـ که‌ در اثر اقدامات مجدانه خود عالم تشیع بلکه اسلام و ممالک اسلامی را سربلند و مفتخر فرموده‌، مرتبا هر هفته دو سه بار با آقای آیت الله ‌چهارسوقی مکاتبه می‌فرماید و کلیه آن تعلیقات مشحون از تقدیر و تشکر نسبت به خدمات و اقدامات آقای آیت الله چهارسوقی است‌. در یکی از این نامه‌ها نوشته‌اند:
بسم الله الرحمن الرحیم‌: ان شاءالله تعالی وجود مسعود عالی قرین ‌سلامت است‌. تلوًا از احساسات پاک و خداپسندانه حضرت عالی خیلی ‌متشکرم‌. یا لَیْت که همه اهل علم تأسّی به حضرتعالی می‌نمودند و خود را از و وظیفه الهیه و جامعه ملت دور نمی‌نمودند. متحیّرم که چرا در مقابل ‌کفار، روحانیین سکوت اختیار نموده‌اند.[31]
اما فهرست برخی نامه‌ها متبادله‌
1. نامه آیت الله کاشانی به آیت الله چهارسوقی در باره ملی شدن نفت‌ مورخه 22 ربیع الثانی 1370. 29 دی ‌ماه 1329 مجموعه‌ای از مکتوبات و... آیت الله ‌کاشانی‌: 116.5 ـ 117، متن تصویری آن در خاندان روضاتیان‌، ص 294
2. نامه آیت الله کاشانی به آیت الله چهارسوقی در تشکر از ایشان به‌ خاطر حمایت از فعالیت‌های شیخ عباسعلی اسلامی مجموعه‌ای از مکتوبات و... آیت الله کاشانی‌: 133.5، خاندان روضاتیان‌، ص 292
3. پاسخ آیت الله کاشانی به نامه آقای چهارسوقی مجموعه‌ای از...: 134.5
4. درخواست آیت الله کاشانی برای استقبال از سید مهدی امامی که به ‌اصفهان می‌روند، مجموعه‌ای از...140.5
5. پاسخ آیت الله کاشانی به درخواست آیت الله چهارسوقی و ابراز این که برای انجام اقدامات به وزارت کشور فرستاده شده است‌، (اسفند،1331) مجموعه‌ای از... :147.5
6. توصیه آیت الله کاشانی به مردم اصفهان وسیله حضرت حجت‌الاسلام و المسلمین آقای حاج میرزا سید حسن روضاتی چهارسوقی (اسفند ماه 1330) مجموعه‌ای از مکتوبات و... آیت الله کاشانی‌: 154.2 ـ 153
7. نامه آیت الله کاشانی به مردم اصفهان در باره انتخابات مجلس‌ هفدهم‌، (اسفند 1330) مجموعه‌ای از...: 166.5 ـ 167، خاندان روضاتیان‌، ص 296
8. تلگراف تشکر آیت الله کاشانی از آیت الله چهارسوقی‌، مجموعه‌ای‌از...:180.5 ـ 181
9. نامه آیت الله کاشانی به حجت الاسلام حاج میرزا سید حسن ‌چهارسوقی (31.3.11):
خدمت حضرت حجت الاسلام و المسلمین آقای حاج میرزا سید حسن مجتهد چهارسوقی دامت برکاته‌، به عرض می‌رساند:
پس از سلام و استعلام از سلامت مزاج شریف زحمت می‌دهد، از اصفهان اخیرا شکایاتی می‌رسد که عده‌ای از کارگران و اوباش محل مزاحم ‌نوامیس مردم شده و هر روز عده‌ای از دختران دچار شهوترانی و عیاشی اشخاص تبهکار، کارگران و صاحبان کارخانه قرار می‌گیرند.
شرحی به جناب آقای استاندار نوشتم و اقتضا دارد که حضرتعالی و سایر آقایان علمای اعلام در این مورد توجه مخصوص مبذول فرمایند و به‌ وسائل مقتضی از این گونه حوادث جلوگیری و آسایش مردم تأمین گردد و بدیهی است که باید مأمورین محل را هم متوجه ساخته و از آن‌ها جدا خواسته شود که کمال مراقبت و جدیت را معمول دارند پیوسته مترصد بشارت سلامت و ملتمس دعا هستم‌، مجموعه‌ای از...: 184.5، خاندان روضاتیان‌، ص 295
10. تلگراف آیت الله کاشانی به آیت الله چهارسوقی به مناسبت‌ پیروزی مردم در سی تیر، مجموعه‌ای از...: 190.5
11. نامه آیت الله چهارسوقی و پاسخ آقای کاشانی در باره سرهنگ‌ خلیل‌پور، مجموعه‌ای از...:192.5
12. نامه تشکر آیت الله کاشانی از آیت الله چهارسوقی (1331.7.10)، مجموعه‌ای از...: 206.5 (گویا در پاسخ نامه‌ای از آقای چهارسوقی برای ‌بازگشت آیت الله کاشانی از سفر حج‌).
13. نامه آیت الله کاشانی به آیت الله چهارسوقی و سایر حجج اسلام‌ اصفهان‌، مجموعه‌ای از...:212.5
14. نامه آیت الله کاشانی به آیت الله چهارسوقی برای لزوم تشکیل ‌انجمنی برای کمک به مستمندان‌، مجموعه‌ای از...: 229.5
15. نامه آیت الله زاده کاشانی به آیت الله چهارسوقی در باره سروان‌ جواد صادقی‌، مجموعه‌ای از...: 248.5 ـ 249
16. تلگراف آیت الله کاشانی به آیت الله چهارسوقی دایر بر این که آقای ‌شهشانی می‌آیند و مطالب را خواهند گفت‌، مجموعه‌ای از...: 252.5
مکاتبات آیت الله چهارسوقی با دکتر مصدق‌
17. نامه تشکر دکتر مصدق به آیت الله چهارسوقی‌، نامه‌های دکتر مصدق‌، ص‌176
18. نامه دکتر مصدق به آیت الله چهارسوقی در باره مسأله حج‌:
30.5.10
به عرض می‌رساند:
مرقومه محترم عز وصول بخشید و اظهار لطف عالی موجب نهایت‌ امتنان و تشکر گردید. امید است همواره برکات انفاس و افاضات عالیه‌ روحانیت ممد اصلاحات و ترقیات کامل ملک و ملت باشد. در باب ‌وجوهی که از حجاج بیت الله اخذ می‌شود وزارت امور خارجه مشغول‌ مطالعه بوده و به نحو مقتضی ترتیب اینکار داده خواهد شد و عجالتا هم که ‌به واسطه بروز امراض وبا و طاعون عزیمت حجاج ممنوع گردیده است‌. نامه‌های دکتر مصدق‌، ص 183، خاندان روضاتیان‌، ص 286
19. نامه دکتر مصدق به علمای اصفهان توسط آیت الله چهارسوقی‌، نامه‌های دکتر مصدق‌، ص 186
20. جواب دکتر مصدق به تلگراف حجج اسلام اصفهان توسط آیت الله ‌چهارسوقی‌، نامه‌های دکتر مصدق‌، ص 187
21. نامه دکتر مصدق در پاسخ نامه آیت الله چهارسوقی‌، نامه‌های دکتر مصدق‌، ص 189
22. رونوشت نامه دکتر مصدق به وزارت جنگ جهت آیت الله‌ چهارسوقی‌، نامه‌های دکتر مصدق‌، ص 190
23. پاسخ دکتر مصدق به نامه آیت الله چهارسوقی‌، نامه‌های دکتر مصدق‌، ص‌195، خاندان روضاتیان‌، ص 288
24. تلگراف دکتر مصدق به آیت الله چهارسوقی‌، نامه‌های دکتر مصدق‌، ص‌199
25. تلگراف دکتر مصدق به آیت الله چهارسوقی‌، نامه‌های دکتر مصدق‌، ص‌212
26. تلگراف دکتر مصدق به آیت الله چهارسوقی‌، نامه‌های دکتر مصدق‌، ص‌214
27. جواب دکتر مصدق به مکتوب آیت الله چهارسوقی‌، در باره حج‌:
1331.5.21
عرض می‌شود: پاسخ نامه مورخ 31.5.9 در مورد مسافرت به حج‌، با مشکلات زیادی که نسبت به ارز موجود بود، ترتیبی داده شد که عده‌ زیادی امسال مشرف خواهند شد. نامه‌های دکتر مصدق‌، ص 216
28. نامه دکتر سید حسین فاطمی به آیت الله چهارسوقی در باره حمله ‌جنازه آیت الله نجفی به عتبات‌، خاندان روضاتیان‌، ص 278
29. نامه دکتر مصدق به علمای اصفهان‌:
توسط حضرت آیت الله آقای چهارسوقی حضرات آقایان حجج اسلام دامت ‌برکاتهم‌.
به زیارت تلگراف آقایان برخوردار شدم و امیدوارم خداوند توفیق انجام خدمتی را که روحانیون محترم و طبقات دیگر کشور به اینجانب محول فرموده‌اند،عنایت فرماید و با ضعف مزاج و بنیه که دارم بتوانم این خدمت خطیر را به پایان ‌برسانم‌. (خاندان روضاتیان‌، ص 279)
30. نامه دکتر مصدق به مردم اصفهان به توسط آیت الله چهارسوقی‌:
بوسیله حضرت آیت الله آقای چهارسوقی‌، خدمت حضرات آیات الله عظام ‌ادامه الله بقائهم‌، بیانیه حضرات آقایان عظام که به تقویت و تأیید از دولت صادر فرموده‌اند، زیارت و موجب کمال تشکر و امتنان گردید. از خداوند متعال برای همگی نسبت به وطن عزیز توفیق خدمت می‌طلبم‌. و تمنا دارم آقایان متحصنین را از تلگرافخانه ضمن اظهار تشکر و سپاسگزاری از احساساتی که ابراز فرموده‌اند روانه فرمایید. نظر به این که امروز مجلس شورای ملی برای اخذ رأی اکثریت ‌نداشت‌، اینجانب فقط قناعت نمودم که نظریات دولت را به عرض برسانم و درخواست کنم‌، چنانچه نمایندگان غایب از جلسه مخالف با نظریه دولت موافق ‌می‌باشند تا روز سه شنبه 19 شهریور ماه درخواست تشکیل جلسه فوق العاده‌ نموده و حاضر شوند و رأی خود را بدهند. با تقدیم احترام دکتر محمد مصدق‌. (خاندان روضاتیان‌، ص 283)
31. ارسال نامه آیت الله چهارسوقی توسط دکتر مصدق به وزارت ‌جنگ و دستور اقدام روی آن‌، خاندان روضاتیان‌، ص 284
32. نامه دکتر عباس نفیسی معاون دکتر مصدق در تشکر از نامه علمای اصفهان‌، خاندان روضاتیان‌، ص 285

سایر فعالیت‌های هیئت علمیه‌

الف‌: دفاع از حجاب‌
یکی از نخستین تلاش‌های هیأت علمیه اصفهان‌، تلاش برای حجاب‌ بود که اسنادی از آن مربوط به سال 1326 موجود است‌. بر اساس این اسناد، گفتگوهای هیأت علمیه با استانداری اصفهان‌، سبب شده است تا اطلاعیه‌از استانداری منتشر شده و از ورود زن‌های بی حجاب به مساجد و اماکن‌ متبرکه جلوگیری شود. این اطلاعیه به شیراز رسیده و در شاهچراغ نصب‌ شده و استانداری آن ناحیه دستور جمع آوری آن را داده است‌.[32] این دستورالعمل در پی درخواست کتبی هیأت علمیه اصفهان (‌نامه شماره 43) و با امضای آیت الله چهارسوقی بوده است‌.
ب‌: مبارزه با مسکرات‌
در نهضت عمومی ضد مسکرات که خود یک حرکت گسترده در بسیاری از شهرها بود، هیئت علمیه اصفهان نیز نقش عمده‌ای داشته و اسناد فراوانی از آن برجای مانده است‌. در این زمینه‌، علمای ایران از هر نقطه‌، به خصوص از کرمانشاهان فعالیت چشمگیری داشتند و این خود موضوع یک تحقیق مستقل و مفصل است‌.
هیأت علمیه اصفهان در تاریخ 1329.9.9 نامه‌ای به شرح ذیل به رزم‌آراء نوشت‌:
خدمت ذی شوکت جناب اشرف آقای رزم آراء
نخت وزیر کشور شاهنشاهی اسلامی ایران دامت شوکته‌
پس از اظهار مراسم مراسم تشکرات صادقانه از بذل مساعی جمیله در تشیید قواعد دین مقدس اسلام و جلوگیری از مناهی و منکرات شرعیه از عالم اسلامیت ]از[ حضرت عالی استدعا می‌شود محض خشنودی خاطر صاحب شریعت مطهره‌، امر و مقرر فرمایید مطلقا در سرتاسر کشوراسلامی فروش و خرید مشروبات الکلی و فقاع و آب جو که در تمام ادیان ‌و شرایع و مذاهب و ملل حرام و مایه صدها هزار مضار و مفاسد روحی و جسمی و اخلاقی و مخالف با نص صریح اصل اول و دوم متمم قانون اساسی است‌، بالمره موقوف و متروک باشد تا صفحه تاریخ نخست‌ وزیری حضرت اشرف به این امر مهم رنگین و مزین‌. در مراتب امیدواری‌عموم مسلمین و به خصوص روحانیین و هیأت علمیه محض مساعدت‌ حضرتعالی که اساس دین مقدس اسلام امر داده بود، بدیهی است عرض‌ حالی از طرف داعیان را که فقط محض دولت خواهی و رعایت مصالح‌ شرعیه است‌، اجابت خواهید فرمود.
الامر الاشرف مطاع‌
از طرف هیأت علمیه
میرزا سید حسن چهارسوقی‌
عبدالله الحسینی مدرس صادقی‌
مهر هیأت علمیه اصفهان‌[33]
نامه نگاری هیأت ادامه یافت و هم از نخست وزیر و هم از شاه پیگیراین ماجرا شده‌اند که اسناد آن در صفحات بعدی همان منبع آمده است‌.
ماجرای منع از فروش مسکرات‌، حتی اگر قانون شد، هرگز اجرا نشد، و لذا سندی در همین منبع آمده که مربوط به سال 1334.10.14 است و در آنجا باز هیأت علمیه اصفهان طی نامه‌ای که به شاه نوشته‌، خواسته تا فرمان ‌ملوکانه‌ای در اجرای قانون منع مسکرات صادر کند.[34] نامه هایی هم به ‌رئیس مجلس سنا یعنی تقی زاده نوشتند.[35] سال 1336 هیأت علمیه بار دیگر نامه‌ای به اقبال نخست وزیر نوشت‌.[36] و این ماجرا ادامه دارد.
ج‌: مبارزه با زورگویی‌ها دولت به مردم‌
به علاوه تلاش برای مبارزه با باج ‌خواهی‌های دولت و شهردای از مردم ‌نیز در زمره کارهایی بود که هیئت انجام داده و در این زمینه اسنادی برجای مانده است‌. در این زمینه‌، مورد حج هم نمونه دیگر بود. این قبیل موارد، موردی بود.
یک مورد خاص مربوط به موقوفات است که به طور معمول گرفتار مشکلات عدیده‌ای می‌شد و هیأت در باره برخی از موارد اقدام کرده ‌است‌.[37]
د‌: مبارزه با تبلیغات بهائیان
داستان مبارزه با تبلیغات بهائیان یکی از فعالیت‌های جاری این هیئت‌ بود. این کاری بود که در آن زمان‌، نوع علمای بلاد با آن درگیر بودند؛ چنان‌ که در قم‌، آیت الله بروجردی هم در این زمینه فعالیت می‌کرد. ما اسنادی را از این موارد که مربوط به آیت الله چهارسوقی بوده‌، بعضا در کتاب خاندان ‌روضاتیان‌ آورده‌ایم‌.

پی نوشت:

[1] . بنگرید: مصدق و حاکمیت ملت‌، ص 939 و مقایسه کنید با آنچه از آیت الله ‌سید محمدرضا خراسانی در ص 940 نقل شده است‌.
[2] . مصدق‌، نفت و ناسیونالیسم ایرانی‌، (تهران‌، نشر گفتار، 1372) ص 501
[3] . مصدق‌، دولت ملی و کودتا، (تهران‌، طرح نو، 1380) ص 411
[4] . مصدق‌، دولت ملی و کودتا، ص 417
[5] . روزنامه اطلاعات‌، چهاردهم خرداد، 1330، ش 7535، صفحه آخر.
[6] . بنگرید: خواب آشفته نفت‌، از کودتای 28 مرداد تا سقوط زاهدی‌، (تهران‌، نشرکارنامه‌، 1383) ص 230
[7] . از میان خاندان‌های علمی اصفهان که از دوره صفوی ـ قاجاری در این شهر باقی مانده باشند، دست کم به دو خاندان می‌توان اشاره کرد. نخست خاندان نجفی‌ها و دوم خاندان روضاتی‌ها. طایفه سادات خاتون آبادی هم نه تنها در اصفهان که در برخی از شهرهای دیگر هم فعال بودند. جماعت امامی‌ها هم دسته ‌دیگری هستند که به لحاظ شهرت در درجات بعدی قرار دارند. [7] . بنگرید: خواب آشفته نفت‌، از کودتای 28 مرداد تا سقوط زاهدی‌، (تهران‌، نشرکارنامه‌، 1383) ص 230
[7] . از میان خاندان‌های علمی اصفهان که از دوره صفوی ـ قاجاری در این شهر باقی مانده باشند، دست کم به دو خاندان می‌توان اشاره کرد. نخست خاندان نجفی‌ها و دوم خاندان روضاتی‌ها. طایفه سادات خاتون آبادی هم نه تنها در اصفهان که در برخی از شهرهای دیگر هم فعال بودند. جماعت امامی‌ها هم دسته ‌دیگری هستند که به لحاظ شهرت در درجات بعدی قرار دارند.
[8] . در باره این بزرگوار بنگرید: زندگانی حضرت آیت الله چهارسوقی‌، (اصفهان‌،1332) صص 75 ـ 78
[9] . قودجان در میانه راه خوانسار و گلپایگان بوده و مرحوم میر ابوالقاسم آنجا را برای زندگی انتخاب کرده تا به هر دو شهر نزدیک باشد.
[10] . شرح حال ایشان را بنگرید در: زندگانی حضرت آیت الله چهارسوقی‌، صص‌96 ـ 98
[11] . در باره وی و فرزندانشان بنگرید: مکارم الاثار، ج 6، صص 2084 ـ 2090؛ زندگانی آیت الله چهارسوقی‌، صص 99 ـ 100
[12] . مکارم‌الاثار، ج 3، ص 798 ـ 820
[13] . تاریخ اصفهان‌، فصل تکایا و مقابر، (تهران‌، نشر هما، 1381)، صص 350 ـ 365
[14] . در باره وی و فرزندانش بنگرید: مکارم الاثار ج 3، ص 989 ـ 992؛ زندگانی‌آیت الله چهارسوقی‌، صص 111 ـ 122
[15] . شرح حال ایشان را بنگرید در : زندگانی حضرت آیت الله چهارسوقی‌، صص‌79 ـ 81
[16] . در باره وی بنگرید: مکارم الاثار، ج 5، ص 1704 ـ 1706
[17] . شرح حال وی را بنگرید در: مکارم الاثار، ج 5، صص 1819 ـ 1821
[18] . وی نیز از علمای اصفهان بوده و شرح حال وی و فرزندانش که در سلک روحانیت بوده‌اند، در مکارم الاثار ج 6، صص 1977 ـ 1980 آمده است‌.
[19] . در باره وی بنگرید: مکارم الاثار، ج 6، صص 2090 ـ 2091
[20] . در باره ایشان بنگرید: زندگانی آیت الله چهارسوقی‌، صص 103 ـ 104
[21] . بنگرید: مکارم الاثار، ج 5، ص 1496 ـ 1498
[22] . در باره وی بنگرید: مکارم الاثار، ج 7، ص 2493 ـ 2511 در اینجا اطلاعات ‌جامعی در باره فرزندان آقا میرزا جلال الدین همراه با تصاویر و خطوط منحصربه فرد از بسیاری از آنان به کوشش استاد ارجمند حاج سید محمد علی روضاتی ـ دامت برکاته ـ درج شده است‌.
[23] . در باره تأسیس هیئت علمیه اصفهان توسط حاج آقا نورالله بنگرید: تاریخ علمی‌ و اجتماعی اصفهان‌، مصلح الدین مهدوی‌، ج 2، ص 144
[24] . زندگانی حضرت آیت الله چهارسوقی‌، ص 29 ـ 31
[25] . از آن جمله است فعالیت حسام الدین دولت آبادی که به اظهار آیت الله ‌روضاتی‌، خود شخصا از تهران به اصفهان آمده علما را جمع آوری کرده و آنان ‌را برای ایجاد یک تشکل مذهبی ـ سیاسی تحریض می‌کرد. (از اظهارات شفاهی‌حضرت استاد).
[26] . حج‌: 78
[27] . نساء، 141
[28] . روزنامه شاهکار نو، مورخه 1329.11.3، به نقل از زندگانی آیت الله‌ چهارسوقی‌، ص 31 ـ 32
[29] . روزنامه شاهد، 1329.11.10
[30] . اسنادی از قیام سی‌ام تیر، (تهران‌، مرکز اسناد ریاست جمهوری‌، 1382)، ص‌130
[31] . زندگانی آیت الله چهارسوقی‌، ص 35 ـ 36
[32] . اسنادی از انجمن‌ها و مجامع مذهبی‌، ص 365 ـ 366
[33] . اسنادی از انجمن‌ها و مجامع مذهبی‌، ص 367 ـ 368
[34] . اسنادی از انجمن‌ها، ص 380
[35] . همان‌، ص 382
[36] . همان‌، ص 383
[37] . اسنادی از انجمن‌ها، ص 373 ـ 379

منبع: www.historylib.com