تبیان، دستیار زندگی

مقدمه

عالم ربانى، فقیه شهید آیت‏ا... حاج شیخ فضل‏ا... نورى، از رهبران اصلى قیام ضد استبدادى مشروطه‏در ایران بود كه پس از مدتى بعلت كشف جریانات روشنفكرى انگلیسى و خط انحراف، با دقت و صلابت‏فوق‏العاده‏اى به افشاگرى آنان و شفاف‏سازى جریان غربگرا و وابسته پرداخت و عاقبت نیز جان خود را برسر این مقاومت هوشیارانه گذارد. شیخ شهید در آن واحد باید در دو جبهه ضد استبداد و ضد استعمارمى‏جنگید و از آنجا كه مواضع حاج شیخ، سرفصل درخشانى از مبارزات انقلابى صدر مشروطه و پیشبینى‏انحراف جنبش بسوى استبداد جدید بود، و از طرفى وى از آن تاریخ تا هم اینك، همچنان آماج حملات‏كور جریانات وابسته بوده است مناسب دیدیم كه فرازهائى از اندیشه و رفتار سیاسى شیخ شهید را باردیگر، یاد آورى كرده و برجسته نمائیم. این بحث را با نقل دو تعبیر بیادماندنى راجع به شیخ شهید آغازمى‏كنیم كه نخستین آن از عالم مجاهد مرحوم آیت‏ا... طالقانى در مقدمه‏اش بر كتاب "تنبیه‏الامه مرحوم‏آیت‏ا... نائینى" است كه:
«پس از تشكیل مجلس، طرفداران استبداد، كرسى‏هاى مجلس را پر كردند و انگشت‏بیگانگان نمایان‏شد. كشته شدن مرحوم آقا شیخ فضل‏ا... نورى، بدون محاكمه و بدست‏یك فرد ارمنى، لكه ننگى درتاریخ مشروطیت نهاد.»
نمونه دوم، تحلیل زنده یاد جلال‏آل احمد در كتاب «خدمت و خیانت روشنفكران‏» (ج 2 - ص 402)است كه:
«من نعش آن بزرگوار - شیخ شهید - را برسردار، همچون پرچمى مى‏دانم كه به علامت استیلاءغربزدگى پس از ویست‏سال كشمكش بربام سراى این مملكت افراشته شد.»

1- ضرورت حاكمیت قانون

شیخ در رساله افشاگر "تذكرة‏الفاضل وارشادالجاهل" كه بقصد بدعت‏زدایى و مبارزه باانحراف قیام‏مشروطه نوشته شد و با روایت‏شریفه "هرگاه بدعتها آشكار شود، برآگاهان است كه علم خویش اظهار كنندوالا لعنت‏خدا بر آنان‏رواست "، آغاز شده، به ضرورت حاكمیت قانون در جامعه اشاره مى‏كند اما تاكیدمى‏ورزد كه این قانون، درجامعه اسلامى، جز قانون اسلام نمى‏تواند باشد و سپس از جهل و عوامگرى توده‏ملت، گلایه مى‏كند:
«حفظ نظام، محتاج به قانون است و هر ملتى كه تحت قانون داخل شدند و بر طبق آن عمل نمودند،امور آنان باستعداد قانونشان منظم شد ولى بهترین قوانین، قانون الهى است و این مطلب از براى‏مسلمانان، محتاج بدلیل نیست. این قانونى است كه خداوند عالم بسوى خاتم‏الانبیاء، وحى فرموده:«الیوم اكملت لكم دینكم و اتممت علیكم نعمتى‏». هزار حیف كه افراد ملت ما را رغبت تحصیل علم‏نیست و حال آنكه جامع است جمیع مایحتاج ناس را و گویا ما جهل را محبوبترین اوصاف یافته‏ایم ومعلوم است كه قانون‏الهى، مخصوص به عبادت نیست‏بلكه حكم جمیع مواد سیاسیه را بروجه اكمل‏داراست‏حتى ارش‏الخدش. لذا ما ابدا محتاج به جعل جدیدى نخواهیم بود بخصوص كه باید برحسب‏اعتقاد اسلامى، نظم معاش خود را به قسمى بخواهیم كه امرمعاد ما را مختل نكند و لابد چنین قانون،منحصر خواهد بود به قانون الهى زیرا اوست كه جامع جهتین و نظم‏دهنده دنیا و آخرت است‏».
شیخ از "حاكمیت قانون بر جامعه" دفاع مى‏كند اما نه قوانین غیراسلامى كه در عرض شرع و برخلاف‏قانون خدا جعل شوند. بویژه كه اسلام، تنها یك دین فردى و عبادى نیست‏بلكه علاوه بر آن، سرتا پاسیاسى و اجتماعى نیز بوده و در امور حكومتى، حاوى قوانین صریح و محكمى است كه مصالح دنیوى واخروى بشریت را لحاظ كرده و روشن است كه جامعه مسلمان، نمى‏تواند تن به قوانین غیراسلامى دهد والاتن به تناقض و نفى معتقدات خویش داده است.

2- وجه نیاز به دین

شیخ شهید در استدلال علیه سكولاریزم، به مفهوم بنیادین "نبوت"، ارجاع مى‏دهد و این پرسش مهم‏را مطرح مى‏كند كه آیا پذیرش نبوت و اصالت پیام‏هاى معنوى و اجتماعى نبى‏اكرم(ص) (اعم از معرفتى،اخلاقى و رفتارى)، تاثیر مستقیمى در نحوه اداره جامعه مى‏گذارد یا خیر؟! و پاسخ مى‏دهد كه اساسا وجه‏مهم نیاز به نبوت، كه وجهى استدلالى و عقلى نیز مى‏باشد و از لوازم اصول عقائد عقلى‏اسلام است، نیاز مابه قانون الهى است و این نیاز، ناشى از محدودیتهاى معرفتى و وجودى انسان در احاطه به همه حقایق ومصالح بشرى، و عجز تكوینى او از بسیارى دانستنیها و توانستنیها است كه باعث منع ولایت غیرالهى برجامعه، است. شیخ شهید تاكید مى‏كند كه مقتضیات عصر، در زمینه سازى براى اجتهاد و "رد فرع براصل"،قطعا موثراست اما هرگز به معناى تغییر در اصل قوانین الهى یا ادعاى تكمیل شریعت توسط ما!! نیست وبه عبارت دیگر، "اجتهاد"، غیراز "نسخ یاتغییر" در احكام الهى است و هر تعبیرى از "نوگرایى" كه در ظرف‏پذیرش "خاتمیت" نگنجد و آن را نقض كند، منطقا از سوى مسلمانان، قابل قبول نمى‏تواند باشد. پس‏مفهوم عام و شامل "نبوت" را با استدلال عقلى، از "نیاز بشر به قوانین‏الهى"، باید درك كرد و این مفهوم از"نبوت" مطلقا با حاكمیت قوانین جعلى بشرى بر جامعه یعنى با سكولاریزم، جمع نمى‏شود زیرا جعل قانون‏در عرض شریعت و برخلاف آن، همان تشریع غیرمجاز و نوعى اعمال ولایت‏شیطانى برخلق خدا و درواقع، تجاوز به حقوق مردم است. بعبارت دیگر، سكولاریزم، ملازم با نفى نبوت و نوعى ادعاى پیامبرى‏است چه، قانونگذارى، كارى پیامبرانه است:
«اسلام بدون اقرار به نبوت، محقق نمى‏شود و اقرار به نبوت، بدون دلیل عقلى، متصور نیست و دلیل‏عقلى بر نبوت، احتیاج ما به چنین قانونى و جهل و عجز ما از تعیین آن مى‏باشد و اگر خود را قادر بر آن‏بدانیم، دلیل عقلى بر نبوت نخواهیم داشت‏بلكه اگر كسى را گمان آن باشد كه مقتضیات عصر، تغییردهنده مواد آن قانون الهى یا مكمل آن است، چنین كس هم از عقاید اسلامى خارج است.پیغمبر(ص) ما خاتم انبیاست و قانون او ختم قوانین است و خاتم آن كسى است كه آنچه مقتضى‏صلاح حال عباد است الى یوم‏الصور، بسوى او وحى شده و دین را كامل كرده باشد. پس بالبدیهه‏چنین اعتقادى كمال منافات را با اعتقاد به خاتمیت و كمال دین او دارد و انكار خاتمیت‏به حكم‏قانون الهى، كفر است.»

3- قانونگذارى یا برنامه‏ریزى؟!

شیخ مى‏گوید: «جعل قانون، كار پیغمبریست لذا هر رسولى كه مبعوث شد از براى همین كار بود. بعضى از احكام‏پیغمبر سابق را امضا مى‏فرمود و بعضى را تغییر مى‏داد. تا آنكه خاتم انبیاء(ص) مبعوث شد و دین خدارا كاملا بیان فرمود. او خاتم انبیاست و قانون الهى كه او آورد، دیگر نقص نخواهد داشت، نسبت‏به‏تمام ایام و نیز تمام مردم. تمام بر حسب وحى بوده نه استحسانات شخصیه: ماینطق عن الهوى ان‏هوالا وحى یوحى. این آیه یعنى پیغمبر(ص) كلامى نمى‏فرمود مگر اینكه وحى به او شده باشد.حاصل آنكه، مسلم راحق جعل قانون نیست.»
مراد شیخ از "جعل قانون"، همان "تشریع" در عرض قوانین الهى یا برخلاف آن است والا او تصریح‏مى‏كند كه اجتهاد و نیز برنامه‏ریزى در امور شخصى و حكومتى، مشروط به آنكه در چارچوب شریعت‏اسلام (كتاب، سنت، عقل و اجماع) باشد و مخالفتى با قوانین‏الهى نداشته‏باشد، البته مباح و لازم است.همچنین مى‏گوید:
«بلى اگر كسى بخواهد به جهت امور شخصى خودش قانون و ضابطى مقرر كند، منع و قبولش ربطى به‏احدى ندارد مگرآنكه مشتمل بر منكرى باشد، دراین صورت بااجتماع شرایط، مورد نهى از منكراست و از روى قانون الهى. اگر حاكم اسلامى، دستورالعملى (قوانین عادى و اجرایى) به جهت عمل‏مامورینش معین نماید تا اهل مملكتش مورد تعدیات اشخاص مامورین واقع نشوند در صغرویات،بسیار خوب است. عمده آنست كه فقهاء باید ملاحظه فرمایند كه در مقام استنباط، قیاس و استحسان‏را دخالت ندهند. چونكه در شرع امامیه، حرام است كه ازروى استحسان و قیاس، تعیین احكام الهیه‏بنمایند.»
به عبارت دیگر، اگرمشروطیت و مجلس در دایره مباحات و واجبات شرعى به تنظیم امور و برنامه‏ریزى‏امر كومت‏بپردازد و قواعدى وضع كند كه مانع ظلم و استبداد حاكمان شود، بسیارخوب و كاملا لازم ومشروع است اما اگر بنابر تشریع و قانونگذارى از راه قیاس و استحسان و... باشد، خلاف شرع خواهد بود.

4-كاركرد"مجلس‏دارالشورى"

شیخ توجه مى دهد كه صرف رجوع به اكثریت آرا، ملاك براى تشریع نیست زیرا اگر مجلس براى جعل قوانین غیرالهى تشكیل‏شود با اسلامیت این جامعه، منافات دارد و اگر براى تدوین قوانین مطابق باشرع باشد این‏كار، كار غیرمسلمانان و یا فاقدان صلاحیت علمى‏نیست ولى اگر این "قانونگذارى" در واقع، نوعى برنامه‏ریزى و سیاستگذارى صغروى و كارشناسى موضوعى در امر معاش و مدیریت اجتماعى در چارچوب‏شریعت‏باشد، البته مورد قبول مسلمان و غیرمسلمان است.
اما اگر مراد همه طرفداران پارلمان، تعیین و اجراء قانون الهى است، پس چگونه است كه فرقه‏هاى‏منحط ضداسلامى نیز از آن حمایت مى‏كنند؟! و چرا كار را با عوامزدگى مى‏آلایند؟! و چرا اسمى از ادله‏شرعى این امور به میان نمى‏آورند؟! شیخ مى‏فرماید:
«اگر مقصودشان، جعل اساس قانون جدید است، تصدیق آن، منافات بااقرار به نبوت و خاتمیت و كمال‏دین دارد و اگر مقصود، جعل قوانین موافق شرع بود اولا ربطى به این جماعت نداشت و ثانیا عمل به‏استحسان و حرام است و اگر مقصود اینان، تعیین قانونى مخصوص به صغرویات اعمال و رفتارمامورین دولت‏بود كه ربطى به امور عامه (كه تكلم در آن از مخصوصات شارع است) نداشت پس اسم‏شرع و قرآن چرا مى‏برند و مخالف آنرا چرا معانده با امام(ع) مى‏خواندند و اگر مقصود آنها تعیین قانون‏الهى و اجراء و تقویت آن بود، عوام و فرق مختلفه را چه مدخلیت دراین امر بود و چرا اسمى از دلیل‏شرعى آن نمى‏بردند و در صورت مخالفت هریك از آنها كه اسم مطابقه مى‏برد، تعرض به او مى‏كردند.»
شیخ، مجلس قانونگزار حكومتى در راستاى قوانین اسلام را بوضوح تایید مى‏كند اما در انگیزه واهداف برخى از طرفداران نظام پارلمان، ابراز تردید مى‏كند كه آیا آنان نیز بدنبال تشكیل چنین مجلس وچنین قوانینى هستند؟؟!!

5 - آزادى و برابرى

شیخ چند بار در فرمایشات خود، تعبیر لیبرالى و غربى از "حریت و مساوات" را به باد حمله گرفته و آن‏را منافى با ضروریات شریعت اسلام خوانده است. وى توضیح داده است كه اگر آزادى و حریت، به معناى‏تامین حقوق شرعى و قانونى مردم و در دایره مباحات است و نیز اگر برابرى و مساوات، به مفهوم عدم‏تبعیض و نفى بى‏عدالتى در اجراء قوانین است، قطعا مورد قبول فقهاء مى‏باشد و بنابراین تن‏دادن به‏استبداد و دولت طاغوتى - كه منافى با آزادى‏هاى مشروع مردم است - و تبعیض در اجراء حدود و حقوق -كه منافى با مساوات و عدالت است - قطعا جزء محرمات‏اند. اما حریت و مساواتى كه غربگرایان صدرمشروطه با الهام از انگلیس و...از آن دم مى‏زدند، آزادیهائى فرا شرعى و فوق دین!! و به‏معناى نفى هرگونه‏تفاوت در حدود و حقوق و وظائف آحاد مردم و تشابه كامل همه وظائف مرد و زن، بزرگ و كوچك، مسلمان‏و كافر و... بود و قطعا این نوع آزادى و برابرى، در ذیل مبادى مادى و لیبرالى قرارمى‏گیرد كه با عبودیت ودیانت و حفظ حرمت دین، منافات دارد:
«اى برادر عزیز، قوام اسلام به "عبودیت" است و بناى احكام آن به‏تفریق و جمع مختلفات است. پس‏به حكم اسلام باید ملاحظه نمود كه در قانون الهى، هركه را با هركس، مساوى داشته ما هم مساویشان‏بدانیم و هر صنفى را مختلف با صنفى فرموده، ما هم همین‏گونه رفتار كنیم تا در مفاسد دینى ودنیوى واقع نشویم. مگر نمى‏دانى كه لازمه این مساوات - كه اینان مى‏طلبند - از جمله آنست كه‏مى‏گویند فرق ضاله و مضله و طایفه امامیه، همه به سیاق واحد، محترم باشند؟ اگر مقصود، اجراءقانون الهى بود، چنین مساواتى بین كفار و مسلمین نمى‏طلبیدند. پس اى كسى كه میل آن دارى‏مساوى با مسلم باشى، در بلد اسلام، تو اسلام قبول نما تا مساوى باشى والابحكم خالق قهار باید دربلد اسلام، خوار و ذلیل باشى و محض آنكه زمانى بظلم و قهر، مبلغ خطیرى مال در عوض خون‏كافرى از مسلمانان گرفتند، نمى‏شود كه تغییر بدهند قانون الهى را و جعل برخلاف آن نمایند زیرامخالفت عملى قانون، فسق و تغییردادن آن، كفر است چون تخطئه قانون الهى است. پس اگر دعوى‏نبوت‏دارى و یا انكار اصل نبوت مى‏نمایى و یا تخطئه حكم پیغمبر(ص) مى‏كنى، بگو تا آسوده شوم.»
به عبارت دیگر، "مساوات" در برابر قانون و در مقام اجراء قانون شرعى و عدم تبعیض، بدین معنى كه‏قانون و حكم الهى درمورد یكى اجراء و درمورد دیگرى مماشات نشود، امرى واجب، شرعى و مقبول شیخ‏است. اما "مساوات دربرابر قانون"، غیر از مساوات به‏معناى مشابهت كامل قانونى و رفع هرگونه تفاوت دروظائف و حقوق و حدود، میان همه و بدون هیچ ملاحظه‏اى از حیث‏سن، جنسیت، توان و سایر امكانات‏است كه چنین مساواتى، قطعا خلاف عدالت و لذا غیرشرعى است، گرچه تحت عنوان "حقوق بشر" و"برابرى" از سوى جریان فراماسونرى و در تضعیف اسلام، تعقیب مى‏شد.

6- آزادى بیان چه چیز؟!

در باب آزادى نیز عین همین اختلاف میان شیخ و برخى مشروطه چى‏هاى غیرمذهبى و وابسته به‏انگلیس وجود داشت كه آیا آزادى بیان و قلم، در چارچوب اسلام باشد یا خارج از آن و حتى علیرغم‏شرع؟!. شیخ مى‏گوید:
«اى برادر عزیز، مگر نمى‏دانى كه این آزادى قلم و زبان - كه اینان مى‏گویند - منافى با قانون الهى‏است؟ مگر نمى‏دانى معنى آن اینست كه بتوانند فرق ملاحده و زنادقه، نشر كلمات كفریه در منابر ولوایح بدهند و سب مؤمنین كرده و همت‏به آنها بزنند و القاء شبهات در قلوب صافیه بنمایند؟ اى‏عزیز اگر این اساس شوم، منجر به ضلالت و اعطاء "حریت مطلقه" نبود پس چرا جلوگیرى از لوایح كفره‏نمى‏شود؟ در این دوران، كدام جریده نوشته شد كه مشتمل برطعن به اسلام و اسلامیان نبود؟ اگراساس آن حریت مطلقه نبود، فلان زندیق ملعون و آن فخرالكفر مدلس اینهمه كفریات در منابر ومجامع و جرائد خود نمى‏گفتند و مردم چون قطعه چوب خشك، استماع نمى‏نمودند و اگر كسى‏مى‏گفت كه منع فرمائید، آنان را در جواب نمى‏گفتند كه "ما محتاج به آنها - انگلیس و .... - هستیم و آنهامعین و مقوم این اساسند. اف بر آن اسلام كه اینان مقوم آن باشد.!!»

7- حمله به دین و اخلاق، به نام آزادى مطبوعات:

"شیخ صریحا مى‏گوید كه با آزادى مطلق و غیردینى (حریة مطلقه) كه مستلزم كنار گذاردن اخلاق وفضیلت و حریم مردم و حدود الاهى است، مخالف است چون مفهوم آن نقض حلال و حرام خدا است.سپس مواردى از سوءاستفاده از آزادى بیان و قلم در روزنامه‏ها و خطابه‏هاى آن روزها را مثال مى‏زند كه‏صریحا علیه مسلمات اسلام و حریم مردم بود:
«آه از نفهمى!! اى عزیز اگراعطاء اینگونه حریت - مطلقه - نشده بود، آن خبیث در محضر عمومى،اینهمه انكار ضرورى نمى‏كرد و نمى‏گفت كه مردم، در قیامت، كسى پول، سكه نمى‏زند و آخوندها ازخودشان برآوردند كه قسم بخور برو پى‏كارت و آن مرتد نمى‏نوشت كه اصول دین، دواست: "توحید"یعنى اتحاد و اتفاق، و"عدل" یعنى مساوات (الحادى) و آن صور ملعون نمى‏نوشت توسل، كه بهراسم ورسم، شرك است و نمى‏گفتند كه آن دارالفسق بل‏الكفر چون مكه معظمه، محترم است و آن دیگرى‏تعظیم بطرف آن نمى‏كرد و آن دیگر در ملاء نمى‏گفت: كه واجب است هرروز به زیارت آن بروند، و آن‏ملحد نمى‏گفت كه قانون بشر، مثل قرآن، محترم است وآن بى‏دین درجریده نمى‏نوشت كه امروزقانون غیرشرعى، قرآن ماست و مجلس، كعبه و باید در حال احتضار پارا به سوى آن بكشند. خدادهانت را بشكند. اگر این حریت نبود در مجامع مسلمین، رباخوار را كه قاتل نفس خود و غیر خودى‏گفتند "شهید" نمى‏خواندند و در تجلیل آن كفریات را نمى‏گفتند و تعرض بعلماء سلف نمى‏كردند وتوهینات ظاهر بشعائر اسلام نمى‏كردند. واى به حال ما مسلمین. احترام سید و مولاى ما ابوالفضل آن‏مظهر ورع امیرالمؤمنین(ع) را نگاه نداشتند اگر این حریت مطلقه نبود، تشیع را فخر خودمى‏دانستند نه آنكه انكار او را در جرائد خود بنمایند و مسالك "طالب اوف" كه طریق اضمحلال تشیع‏را نوشته، بخرند.اگر این حریت نبود، آن خبیث نمى‏نوشت كه قانون قرآن، امروز ما را كافى نیست. اگرحریت مطلق نبود اینهمه منكرات در معابر، شایع نمى‏شد.»

8 - سوءتفاهم در مفهوم «آزادى‏»!!

شیخ شهید سپس پرهیز مى‏دهد كه فریب كلمات "آزادى" و "برابرى" این وابستگان را نباید خورد زیرامراد آنان از حریت و مساوات، درهم ریختن ضوابط اسلام است نه آن عدالت و آزادیهاى مشروع كه مراجع‏نجف و سایر علماى طرفدار مشروطه و رهبران واقعى قیام ضد استبدادى مردم، و از جمله، خود شیخ‏شهید و مرحوم نائینى و مرحوم آخوند خراسانى و سایرین مى‏گفتند.
همچنین شیخ هشدارمى‏دهد كه گروهى لامذهب طرفدار انگلیس و... از كلمات متشابه چون آزادى‏سوءاستفاده مى‏كنند و مى‏پرسد:
«آیا هنوز هم معلوم ما نشده كه این عده قلیل بتدلیس و تلبیس مى‏خواستند كه قانون اسلام را تغییربدهند چنانكه سامرى، دین موسى(ع) را از میان برد كه اول ترغیب كرد مردم را به خداى موسى(ع)پس ازآن گفت كه این گوساله، همان خداى موسى(ع) است و آدمهاى نفهم هم قبول كردند. اگر این‏جماعت، مقصودى جز اجراء قانون الهى نداشتند چرا قانون مجازاتشان تمام برخلاف قانون الهى‏است؟ مگر دولت مى‏تواند اعراض از قانون الهى بكند و خود را از آن خارج كند؟ اگر مقصود، حفظحماى اسلام و مسلمین بود، چرا عدلیه را مجمع اشخاص معلوم الحال كردند و چرا آن قاضى هتاك‏لامذهب را به قضاوت فلان اداره، مقرر نمودند و چرابه گرفتن رشوه، محض خوشى خاطرزن گبرى،اسلام را خوار و ذلیل كردند و چرا میزان رفع خصومات را استنطاق - شكنجه - كه قانون كافران است،معین كردند؟ اگر این اساس، جهت تقویت اسلام بود چرا تمام اشخاص لاابالى در دین و فرق ضاله‏ازبهایى و ازلى و اشخاص فاسدالعقیده و دنیاخواهان جاهل و یهودى و نصارى و مجوسى وبت‏پرستهاى هندو و تمام ممالك كفر و كلیه فرق، طالب قوت آن شده‏اند و تقویت نموده‏اند ومحبوب‏القلوب تمام فرق ضاله و مضله از طبیعیین و غیرهم شد؟ اى عزیز، اگر مقصود، تقویت اسلام‏بود، انگلیس حامى آن نمى‏شد. اگر مقصودشان عمل به قرآن بود، عوام را گول نداده، پناه به كفرنمى‏بردند و كافران را یار و محل اسرار خود قرارنمى‏دادند و حال آنكه چند آیه در كلام‏الله هست كه‏مى‏فرماید كفار را ناصر و دوست و محل اسرار خود قرارندهید.»

9- «میرزا ملكم‏» هم اسلام‏شناس شده است!!

شیخ فریاد مى‏زند:
«آخر مقبول كدام احمق است كه كفر، حامى اسلام شود و میرزاملكم‏نصارى، حامى اسلام و عدل‏اسلامى شده باشد؟ من تعجب دارم از بى‏تصورى این جماعت. آخر اى بى‏ملاحظه، چگونه تصدیق مى‏كنى كه خود همان ظالمان و مستبدین دیروز، حال خواهان‏عدل اسلامى باشند و اراذل و اوباش، خواهان آن شده باشند؟ ولى اشخاصى كه قدس و ورع‏آنهامشهود عامه ناس است و گوشه‏نشین دیار شما بودند و ابدا ربطى به اعضاء دولت نداشتند زحمتهابرخود راه بدهند در تخریب اساس عدل؟ اف براین دانش كه قبول كند این جریده‏نگاران معلوم‏الحال‏و فرق مختلفه ضاله و ملكم خان و امثال اینها مؤید اساس عدل اسلامى و جان‏فشان از براى آن باشندولى مقدسین و ائمه جماعات كه بالكلیه از امور عامه، معزول داشته‏اند خود را، سعى درتخریب اساس‏عدل اسلامى بنمایند و اینان در مقام تضییع و تخریب شرع باشند و آنان درمقام حفظ شرع برآیند؟!اى عزیز، اگر مقصود، حفظ شرع بود، نمى‏گفتند كه فقط "مشروطه"، محبوب ماست و نخواهیم راضى‏شد كه كلمه "مشروعه" هم در كنار او نوشته شود. اگر در این كار، قوت اسلام بود پس چرا اشخاص‏معروف به تقوى و زهد و ایمان و شعائراسلام، خوار و موهون شده ولى فرقه‏هاى ضاله و ملاحده و آثاركفر، قوى و ظاهرشده‏اند؟ چرا اینهمه در جرایدشان تكریمات از فرقه زرتشتى و شاهان و سلاطین‏كیان مى‏كردند و شاهان را كه خبیث‏ترین طوایفند، طایفه نجیبه مى‏خوانند؟ چرا اینهمه جرائد پر ازكفر را كه سبب تضعیف مسلمین است منع نمى‏كردند و اگر گرفتن و منع آنها ممكن نبود پس چگونه‏گرفتن و مجازات كردن آن ملاى پیرمرد ریش سفید و مقتدر و امثال آن ممكن بود؟ اگر بناى آن، به‏امر بمعروف و نهى ازمنكر بود چرا اینك حسب‏القانون، سد این باب شده است و به هر كس حرفى ازاین باب زده، مى‏گفت كه شرف مرا بردى؟ اگر بناى آنان بر دولت اسلام است، چرایك عضوى از روس‏پول مى‏گرفت و دیگرى از انگلیس و چرا هر روزى یك ماده فسادى برپا كردند و نمى‏گذاشتند كه شعله‏فساد و ظلم و تعدى و هرج و مرج بخوابد؟»

10- «لائیسیته‏انگلیسى‏»،جایگزین‏آرمانهاى‏اصیل‏قیام:

شیخ تصریح مى‏كند كه گروهى، عوامانه، بازى خوردند و گمان نمودند كه همه بدنبال عدالت و مساوات‏اسلامى و آزادى شرعى‏اند ولى اینان باید بدانند كه مراد روشنفكران غربگر او وابسته، اجراء عدالت‏اسلامى و تامین حقوق و آزادیهاى مشروع و مفید سیاسى و فرهنگى و اجتماعى نیست. بلكه هدف ایشان،ایجاد یك حكومت لائیك براساس دموكراسى لیبرال است كه اكثریت آراء، حتى بتواند تشریع برخلاف‏شرع الهى كند و ارزشها و اهداف و احكام مادى و انگلیسى برجامعه غلبه‏كندونام‏ونشانى‏از توحیدوعدل‏اسلامى‏نباشد. شیخ‏مى‏گوید:
«برادر عزیزم، بدان كه حقیقت مشروطه‏اى - كه اینان مى‏گویند - عبارت از آن است كه قوانینى مستقلامطابق با اكثر آراء بنویسند، بعقول ناقصه خودشان و بدون ملاحظه موافقت آن با شرع اطهر، بلكه‏هرچه به نظر آنها نیكو و مستحسن آمد، آن را قانون مملكتى قرار بدهند. سواى این، آنچه بتو گفته‏اند،كذب محض است. اگر در قانون اساسى، محض تدلیس و از باب لابدى، نوشتند كه "باید موادش مطابق‏شرع باشد"، ولى باز در همان - متن - نوشتند كه تمام مواد قانونیه، قابل تغییر است و ازجمله، همین‏ماده "موافق شرع بودن" اوست كه این را هم استثناء نكردند و آنهم تغییر داده مى‏شود، بقوه جبریه‏قانون مشروطه مطلقه و حالا هم محض بستن دهان من و تواسم شرع را - فعلا - به زبان مى‏رانند وعملشان تماما برخلاف است چنانكه مشاهده كردید و این مطلب اگر چه خلاف قانون الهى است ولى‏اى كاش مقصودشان همین بود. نه به جان عزیزت، بلكه این مطلب را اسباب تحصیل اغراض فاسده‏خود قرارداده بودند. مراد، آشفته كردن میدان بود تاآنكه دزد دین و جان و مال، در میدان آشفته،كارخود بكند و كاش غرض فاسد، یك چیزبود. هرصنفى به غرضى، اقدام در این كاركرد. حس ظاهرشما را هم از شما سلب نموده‏اند چشم سر باز كنید و گوش قلب فرادارید.مصلح راازمفسدتمیزدهید. حالاتشان را مشاهده نمائید و از جو، طمع درویدن گندم نداشته باشید. اى برادران آگاه باشید و تفكر بفرمائید و اغراض نفسانیه دنیوى راكه عاقبت‏سوء دارد، به كنار بگذاریدو بدانید كه طبع مملكت ما را غذاى مشروطه اروپا، دردى است‏بى‏دواوجراحتى‏است‏فوق‏جراح.»

11- وحى جدید!!

شیخ سپس تذكر مى‏دهد كه فقدان هوشیارى سیاسى دراین امر، باعث مى‏شود نه تنها دین بلكه‏دنیاى مردم نیز ضایع شده وامربه هرج و مرج و استبداد و فساد و ناامنى بیشتر منجرگردد و از قضاء، این‏پیش‏بینى شیخ، پس از شهادت او اتفاق افتاد و كشور، دچار هرج و مرج شده و سپس در قبضه استبداد وفلاكت قاجار و پهلوى افتاد. شیخ اخطار مى‏كند كه:
«امر منتهى به آن خواهد شد كه از اسلام واقعى، نماند جز اسمى، بلكه نماند مگر اسم فرق ضاله. این‏حال و بلدان معموره ایران است و اما طرق و بیابانها بكلى مسدود و مختل خواهدشد به‏سبب طغیان‏ایلات و قطاع‏الطریق كه از هر زاویه، سرى بلند خواهد كرد و هر رمه را گرگهاى خونخوار، احاطه‏خواهند نمود و اموال عامه اهل ایران، بتاخت و تاراج خواهد رفت و اختلال امر به حدى خواهد رسیدكه ولو خارجه هم به شما اعانت كند، اصلاح‏پذیر نشود مگر به قتل عام و نهب اموال آن‏هم درمدت‏متمادى. من نمى‏دانم رجاء وقوع چه ظلمى را در نظر گرفته‏اند كه اعظم است از اضمحلال دین وسفك دماء مسلمین و نهب این اموال محترمه؟ شاید وحى جدیدى بسوى آنها شده باشد.»

12- جهاد شیخ براى اصلاح اقتصاد بازار و دعوت به عدالت:

شیخ سپس رو به مردم و بازاریان كرده و آنان را به اصلاح مناسبات اقتصادى و اجتماعى خودفراخوانده و از ظلم بیكدیگر پرهیزشان مى‏دهد:
«اى تجار اینقدر دنیاپرست نباشید، محض تعمیر دنیا اینگونه اقدامات مكنید، ربانخورید و نگوئیدماها آنچه مى‏دهیم و مى‏گیریم، دهنده، راضى و ماهم راضى هستیم. این رضایت‏به حرام است، دوحرام كرده‏اید. البته آنكس كه پول به شراب مى‏دهد، در كمال رضا مى‏دهد ولى خریدنش حرام ورضاى به پول دادنش، حرام دیگر است. حرام كه به‏سبب رضابودن، حلال نمى‏شود. اى كسبه،كم‏فروشى را كنار بگذارید، جنس بد و خوب را داخل یكدیگر نكنید كه بدون خبردادن به مشترى‏بفروشید، اینقدر حرص دنیا نداشته باشید. اى مردم، از حضور جماعات و استماع مواعظ، غفلت‏ننمائید، متاع فانى بدهید و متاع باقى بخرید، راضى به بى‏عصمتى زنها و دختران خود نشوید.»

13 - شیخ بامشروطیت و بر مشروطیت!!

یكى از پرسشهاى مهم تاریخى، سیاسى درباب موضعگیرى سیاسى شیخ شهید، این بود و هست كه‏شیخ كه از سران و جلوداران انقلاب مشروطیت و از رهبران عدالتخواه و آزادیخواه برضد استبداد و درباربود، چگونه ناگهان با مشروطه چى‏ها در افتاد و بدست گروهى از وابستگان آنها به درجه شهادت نائل آمد؟!این تغییر موضع شیخ، در زمان حیات خود ایشان نیز بسیار مهم و سؤال انگیز شد و از خود ایشان درباب"علت موافقت اولیه و مخالفت ثانویه" بامشروطیت، كتبا و شفاها مى‏پرسیدند و شیخ نیز پاسخهاى مستدل‏كتبى و شفاهى مى‏داد كه از جمله آنها رساله مهمى است كه در حرمت " مشروطه‏لائیك" و ارتداد جریان‏سكولار نوشت. متن سؤال مكتوب ازشیخ چنین است:
«در این عصر، عنوان (كنستیتوسیون) كه از مخترعات ملل خارجه است، توسط جمعى كه خود راسیاسى و (سیویلیزه) لقب دادند در مملكت ایران ظهور یافت و اهالى ایران را بر سه فرقه تقسیم كرد.یك فرقه، فریفته و شیفته بیانات گویندگان و مؤسسین این اساس شده، استقبال كردند و پذیرفتند.فرقه دیگر، منكر محض شدند و اظهار داشتند كه این وضع، از بدع ممالكى است كه قانون مدون‏سماوى ندارند و به شرایع انبیاء و رسل، معتقد نیستند اگرچه بصورت در عداد موحدین، محسوب‏مى‏شوندوفرقه‏اى‏هم‏بواسطه‏استماع‏كلمات متضاد ازفرقتین مزبورتین، متردد ماندند ومتوقف شدند. حضرت حجت‏الاسلام، در آغاز انتشار این عنوان، "در دفاع از مشروطه" جدا مساعدت فرمودید ولى‏در اثناء عمل، بیكباره منفصل شده و از حضور در مجلس شورى، استنكاف فرمودید و چیزى نگذشت‏كه بواسطه سوءقصد طرف مقابل با گروهى ازمجتهدین و ائمه جماعت و اهل تقوى، به زاویه مقدسه‏حضرت عبدالعظیم(ع) پناهیدید. سؤال اینست كه: آن موافقت‏ها و مساعدات جدى، بچه جهت‏به‏مخالفت و مهاجرت پیوست؟ آیاموجب شرعى و مقتضى مذهبى داشت و این مشروطه را با قوانین‏قرآنى و موازین شریعت آسمانى، مخالف یافتید كه مخالفت فرمودید یا آنكه این جدائى و مخالفت، موجب دیگرى از عوارض عادى و اتفاقى داشت؟»

14- كلمه طیبه «عدل‏»:

پاسخ تفصیلى شیخ به پرسش مهم فوق، شامل نكات بسیار مهمى است كه بخشى ازآن رانقل مى‏كنیم.شیخ صادقانه توضیح مى‏دهد كه علت آنكه ایشان ابتدا از رهبران و جلوداران مشروطیت و قیام ضد شاه‏در تهران بود، آن بود كه در ابتداى قیام، سخن از عدالت و حقوق شرعى مردم و آزادیها درچارچوب دین وتعدیل استبداد و رفع تبعیض بود و بنابراین شیخ مجاهد به عنوان تكلیف شرعى، وارد عمل شده و ازجلوداران انقلاب شد بنحوى كه بسیارى از علماء و فقهاء ایران و نجف و مردم متدین در تهران، صرفا به‏علت اعتماد به شیخ، وارد جرگه مشروطه خواهان و عدالت‏طلبان ضد شاه شدند. اما پس از مدتى، شیخ‏ملاحظه مى‏كند كه دیگر قضیه، چنان كه بود، نیست و مراد عده‏اى از طرفداران مشروطه و حریت ومساوات، نه تنها استبدادزدایى بلكه، دین‏زدایى و اسلام زدایى از عرصه قوانین اجتماعى و سیاسى وغربى‏كردن حكومت است و لذا شیخ در اصلاح انقلاب و جلوگیرى از انحراف شعارهاى انقلاب، كوشید وپس از مدتى كه از این اصلاحات، مایوس شد، اجبارا دست‏به افشاگرى و مبارزه زد. شیخ مى‏گوید:
«منشا این انحراف - كه بتدریج در بخشى از صفوف مشروطه‏طلبان پدید آمد - طبیعى مشربها مى‏باشندكه از همسایه‏ها اكتساب نمودند و بصورت بسیارخوشى اظهار داشتند كه قهرا هركس فریفته این عنوان وطالب این مقصد است و در طلب عدل برمى‏آید و كلمه طیبه "العدل" را هركس اصغاء نمود بى‏اختیاردر تحصیل آن مى‏كوشد و به اندازه وسعت‏خود از بذل مال و جان خوددارى نمى‏كند، منجمله این‏داعى اقدام دراین امر نمودم و متحمل زحمات در سفر و حضر شدم و اسباب هم مساعدت نمود اماوقتیكه شروع باجراء این مقصد شد دیدم دسته‏اى كه متهم به بعضى از انحرافها بودند، بتدریج وارد كارشدند. كم‏كم كلمات موهمه از ایشان شنیده شد، حمل بر صحت كردیم تا آنكه یك درجه پرده از آن‏برداشتند، باز هم اغماض شد كه شاید اینها براى انتظام امور و بسط عدالت است، تا آنكه رفته رفته،بناى قانون نویسى كه شد، گاهى با بعضى مذاكره مى‏شد كه گویا جعل بدعت مى‏خواهند بكنند. گفتیم‏موكل كیست و موكل فیه چیست؟ اگر مطالب امور عرفیه است، ترتیبات دینیه لازم نیست واگر مقصد،امور شرعیه عامه است، راجع به ولایت است نه وكالت. ولایت در زمان غیبت امام زمان عجل‏الله فرجه با فقهاء و مجتهدین است... جواب این كلمات رابعضى به تسویلات و تسویفات مى‏دادند تا آنكه آن دستور نوشته شد و خواهش تطبیق آنرا با قواعداسلامیه نمودند. داعى با یاسى كه از ترتیبات داشتم مماشاتا مساعدت نمودم و وقتى راصرف این كار باجمعى از علماء كردم و به‏قدر میسور، "تطبیق با شرع"، یك درجه شد چنانچه قانون مشتمله‏براصلاحات و تصحیحات، نزد داعى است لكن فرقه‏اى كه زمام امور حل و عقد مطالب و قبض وبسط بدست آنها بود، مساعدت نمى‏كردند بلكه صریحا و علنا گفتند كه ممكن نیست "مشروطه"، منطبق‏با قواعد الهیه واسلامیه شود چون با این تصحیحات و تطبیقات دینى، دیگر دول خارجه، ما را بعنوان‏مشروطه نخواهند شناخت!!»

15- تن به «نظارت فقیه‏» هم نمى‏دهند:

شیخ تصریح مى‏كند كه اینان نه تنها به ولایت و مباشرت فقهاء بلكه حتى تن به نظارت مجتهدین برامور قانونگذارى و اداره كشور نیز نخواهند داد و هر چه مى‏گویند براساس اغواگرى و به تاخیر افكندن‏اصلاحات و سپس فریب و دور زدن مردم و علماء و ایجاد انحراف در قیام است.
شیخ مى‏گوید:
«چون دیدم اینطور است‏به مساعدت جمعى، ماده "نظارت مجتهدین" درهر عصر براى تمیز آراءمجلس را اظهار كردیم و چون نتوانستند - صریحا رد كنند، ظاهرا قبول كردند و فصلى بازحمات زیادو توافق همه نوشته شد، محض تثبیت، براى اینكه رجوعى نشود، علیحده به طبع رسانده و بهمه‏ولایات انتشار داده شد اما چون این را دیدند بالمره از مقاصد فاسده خود محروم‏اند، كردند آنچه‏كردند و دیدم آنچه دیدم و كشیدم آنچه كشیدم و در واقعه زاویه مقدسه در ظرف نود روز با جمعى كثیراز مجتهدین آنچه گفتنى و نوشتنى بود، گفته و نوشته شد و به همه رسانده شد تا عاقبت ورقه التزام‏باحكام اسلام و عدم تخطى از آن را دادند و این داعى و علماء اعلام، مراجعت كردیم. اما بعد از تفرقه انداختن میان ما، جو را صافى و عرصه را خالى دیدند و قانون را تحریف كرده و آن‏ماده نظارت را باغواء جمعى‏ازامثال خوارج‏نهروان، تصرف‏نموده بر وجهى‏كه فائده آن را بردند وساده‏لوحان تصدیق‏كردند. دزدى كه نسیم رابدزدد، دزد است دركعبه، گلیم را بدزدد، دزد است و حال بعد از تاسیس بدعت و تدوین ضلالت، شروع به عملیات نمودند و بالجمله، این فتنه عظمى ازبدو ظهور و بروز تا یوم انقراض، سه مرحله را طى كرد: اول) مرحله تقریر و عنوان، دوم) مرحله تحریر و اعلام، سیم) مرحله عمل. در مرحله اولى، متابعت كردند شیطان مزین سؤرا، و به اندازه‏اى عنوان خوش كردند كه عالم و عامى،مفتون شدیم و از پى تحصیل آن به بذل جان، حاضر شدیم و اما مرحله ثانیه، تحریر و اعلان را در بدوامر، با جمالیات و مبهمات، قناعت كرده و بعد از خوض در كار، پرده برداشته شده چه از طرف خود آن‏هیئت‏خبیثه و چه به برداشتن شریعت از دسته بى‏باك ناپاك كه هرچه بتوانند با اعلانات و روزنامجات‏خود نسبت‏بهر محترمى از دین و علماء عاملین متدینین بگویند و بنویسند و به طبع برسانند و یك‏برهه از زمان باین كار شنیع مشغول بودند و هرچه داعى و سایر مسلمانان استغاثه نمودیم به جائى‏نرسید و اگر كسى بخواهد مزخرفات روزنامجات آنان در این مدت راجمع نماید كتابها مى‏شود ومرحله سیم، مرحله عملیات بود كه اكنون جارى است.»

16- قرائت انگلیسى و لیبرالى از «مشروطیت‏» را نمى‏خواهیم:

شیخ سپس براى تبیین اهداف غیراسلامى "جریان انحراف در مشروطه"، به قرائت انگلیسى و لیبرالى‏از "آزادى" در طرز فكر مزبور، اشاره مى‏كند كه چگونه به‏نام آزادى بیان و قلم، راه را براى توهین و سپس‏تعطیل اسلام و حذف و تخریب چهره انقلابیون اصیل و مؤمنین مى‏گشاید و به نام "آزادى"، حدود مسلم‏شرعى و حقوق مسلم مؤمنین را پامال مى‏كنند اما همینكه ما به نقد و نهى از منكر مى‏پردازیم، آن راتخلف از آزادى و قانون مى‏خوانند و ممنوع مى‏كنند و این چیزى جز آزادى یكسویه براى تهاجم به‏ارزشهاى الهى و انسانى نیست.
شیخ مى‏نویسد:
«ماده دیگر این قانون، آزادى كامل بیان و قلم است و به‏موجب این ماده، بسیارى از محرمات، حلال‏شد زیرا كه فقط دوامر مستثنى شد حال آنكه از محرمات ضروریه، یكى هم افتراست و یكى غیبت ازمسلم است و قذف مسلم و ایذاء و سب و فحش و توهین و تخویف و تهدید و امثال آن، آزادى این امورآیا غیر از حلال كردن حرام خدا است؟ از طرفى نهى از منكر، از اصول عملیات است و این نویسنده وراى دهنده، نهى از منكر كرده است ولى اینان در ذیل این ماده، حكم مجازات براى هرگونه نهى ازمنكر مقرر كرده‏اند!!».

17- عدل، مقوله‏اى شرعى یا غیر شرعى؟

شیخ سپس توضیح مى‏دهد كه آزادى‏طلب و عدالتخواه واقعى، مائیم نه این ملحدین كه بدنبال اهداف‏دیگرند. سپس درباب عدالت مى‏گوید:
«بدانكه "بالعدل قامت السموات و الارض" و لزوم عدل، عقلا و شرعا ظاهر است و این عبارت كه‏ظلم بالسویه، عدل است، به ظاهرش ناصحیح است. اى مسلمان، اسلام كه دین ما و امت‏حضرت ختمى مرتبت(ص) است، از همه ادیان، اكمل و بناى آن‏برعدل تام است كما قال الله تعالى: ان الله یامر بالعدل و الاحسان. و در دین اسلام بحمدالله تعالى،نیست مگر عدل.»
نكته مهمى كه شیخ بدان اشاره دارد آن است كه حسن "عدالت و عدالت‏طلبى"، جزء مستقلات عقلى‏است و شرع هم آن را امضاء كرده اما كشف همه مصادیق عدل و ظلم، و قضاوت در همه موارد كه "فلان‏عمل یا شیئ،حق چه كسى است؟!" یعنى حكم به اینكه دركجا و كدام حق، "مصداق عدل است و فرد ذیحق‏كیست ؟،" اینها دیگر نه لزوما جزء مستقلات عقلیه است و نه امور اعتبارى محض، بلكه عقل باید در ذیل‏تعالیم نبوت و شرع الهى، داورى و كشف كند كه چه چیز، حق چه كسى است و بشریت، چه حقوقى و چه‏حدودى (مشترك یا متفاوت) دارند؟ و اینجاست كه مسلمان و ملحد، درباب میزان و نوع حقوق بشر وحدود بشر، اختلاف مى‏كنند.
بنابراین، نظریه بسیار مهم شیخ، كه از "عدلیه" و درعین حال، "شرعیه" است، آن است كه حسن عدالت‏و قبح ظلم، جداى از شریعت، قابل درك است اما كشف كلیه مصادیق عدل و ظلم و نحوه اجراء عدالت،بدون اطاعت از احكام الهى و بدون كمك شرع، امكان ندارد واز طریق احكام شرع الهى است كه عدالت رامى‏توان اجرا كرد و بعبارت دیگر، عدالت، بدون شریعت، محال است. بدین علت است كه باید نبوت وسلطنت (حاكمیت)، دریكجا جمع و یا هماهنگ باشد یعنى قدرت سیاسى حاكمیت، تابع تعالیم دین باشدتا با اجراى شریعت، عدالت تحقق یابد.

18- تفكیك نبوت از حكومت؟!

شیخ مى‏فرماید:
«نبوت و سلطنت (حكومت)، در انبیاء سلف، مختلف بود، گاهى مجتمع و گاهى مفترق و در وجودمبارك نبى‏اكرم و پیغمبر خاتم علیه و على آله الصلوة و همچنین در خلفاء آن بزرگوار نیز چنین بود تاچندین ماه بعد از عروض سوانح، مركز این دو امر یعنى "تحمل احكام دینیه" و "اعمال قدرت وشوكت و امنیت"، در دو محل، واقع شد (تفكیك دین از حكومت) اما فى‏الحقیقه این دو هریك‏مكمل و متمم دیگرى هستند و باید با هم باشند یعنى بناى اسلامى بر این دو امر است: نیابت در امورنبوتى وحكومتى. و بدون این دو، احكام اسلامیه معطل خواهد بود. حكومت‏باید قوه اجرائیه احكام‏اسلام باشد پس تحصیل عدالت‏به اجرا احكام اسلام است و در اسلام، انذار و وعده و وعید مثل اقامه‏حدود، هر دو، كار اجرا است. و هر مقدار، یقین به مبداء و معاد و خداترسى و امیدوارى، شدیدترباشد،عدالت، منبسطتر خواهد بود و هر چه از این كاسته شود، بى‏اعتدالى زیاده خواهد شد. در اوایل‏اسلام، نظر به قرب عهد رسالت و ظهورات اولیاء حق، بسط عدالت زیادتر بود، بعد از زمان غیبت امام‏زمان(ع) كه امر، به نواب خاص و عام آن بزرگوار راجع شد كم كم بواسطه سوانح و حوادثى، ضعف درعقائد پدید آمد و از اینرو بى‏اعتدالى زیاد شد. اگر بخواهند بسط عدالت‏شود باید تقویت این دو بشودیعنى حمله احكام و اولى‏الشو كه من اهل‏الاسلام. این است راه تحصیل عدالت صحیحه نافعه. بلى یك مطلب عدالت‏نما در این اعصار، متداول شد به این ترتیب كه جمعى از طبیعى مسلكان كه‏منكر مبدء و معادند و منحصر مى‏دانند زندگانى را به همین دنیا، دیدند كه بدون ترتیب قانونى و با هرج‏و مرج، به انتفاعات زندگانى دنیوى، نایل نمى‏شوند، از این‏رو از شرایع مقدسه آسمانى منسوخ و ازعقول ناقصه خود، ترتیبى دادند و نام قانون بر آن گذاردند و رفتند زیر بار آن، محض نیل به مشتهیات‏خود. و از این ترتیب انتظاماتى دادند و فقط آمرو ناهى آن، همان قانون و مجازات دنیوى مترتب برآن‏است ولى آمروناهى قلبى ندارند. اینست كه قبائح بروجه انتظام در آن شایع شده و ظلم بروجه تساوى‏در آنها زیادتر گردد و تاامنیت ازطرف قانون پیدامى‏كنند، مرتكب خیانات و بى‏اعتدالى مى‏شوند. حالا اى مسلمان‏زاده كه قدر نعمت‏الهى را نمى‏دانى و نمى‏فهمى كه چه دین قویمى داریم و چه‏انتفاعات از آن مى‏توانى برد و چه اصلاحات دنیا و آخرت مى‏توانى نمود، آیا شایسته است كه دست‏از این راه مستقیم برداریم و متاسى شویم به مردمان ناقص‏العقل و آن ظ‏لم عظیم را كه بواسطه‏عمومیت، مسمى "بعدل" شد، متحمل شویم و منهمك در دنیا و معرض از مبداء و معاد گردیم و فقطدر مقام اصلاح دنیا و تحصیل ثروت باشیم؟ اینهمه انبیاء كه از جانب خداوند مبعوث شدند، نتیجه‏بعثت آنها ترغیب بنى‏آدم بود به عوالم آخرت و تزهید از این دنیاى فانى. بر عكس آنچه در این دوسال، ناطقین ما به دهن عامه مردم مى‏دادند كه باید فقط پى‏دنیا رفت و فقط تحصیل ثروت كرد.»

19 - تزویر و تحریف دین

شیخ اظهار مى‏دارد كه این فرهنگ وارداتى، فرهنگ دعوت به خود، دعوت به اصالت لذت و شهوترانى‏و منفعت طلبى و ترك انفاق و انسانیت و زهد و اخلاق و تقوى و آخرت و عدالت است. فرهنگ مادى كه‏شعار اصلى آن به تعبیر شیخ، این است كه: "باید به هرقیمت، حظوظ برد."!! این طرز فكر مادى ودنیاپرست، البته ابتداء دست‏به تحریف اسلام و برخورد گزینشى با دین و معارف و احكام الهى نیز مى‏زندامادرمراحل‏بعد، تزویررایكسره كنارگزارده وصریحا احكام‏دینى رامانع‏پیشرفت وتوسعه اقتصادى مى‏خواند:
«شخصى ازاین شیاطین وقتى در خلوت به‏عنوان دلسوزى باهل مملكت مى‏گفت كه اصلاح فقر این‏مملكت‏به دو چیز است: اول، كم كردن خرج و ثانى، زیاد كردن دخل. و از براى اول، بهتر چیزى كه‏خرج‏راكم مى‏كند، رفع حجاب است از زنها كه‏آنوقت عوض بیرون و اندرون، یكدست لباس. كافیست اورا، یك دستگاه‏اراده، كاربه‏راه میافتد، یك‏میهمانى‏ازدوستان‏زنانه ومردانه‏مجتمعابس است و هكذا. اى غیرتمند تامل‏نما كه چه خیالات درباره تو دارند و شواهد این امر از ارباب جرائد و صاحبان نطق‏بسیاربود. الحمدلله كه تا حال به مراد نرسیدند و امید كه بعد هم نرسند.»

20- توسعه به سبك «سرمایه‏دارى‏»، خلاف روح شریعت محمدى است!

همچنین مغایر بودن ارزشهاى اخلاقى یابرخى احكام اسلام با "توسعه" اقتصادى، جزء القائات قدیمى‏جریان فكرى لیبرال - سرمایه‏دارى از عصر مشروطه تا امروز بوده است و شیخ شهید، مسلمانان ساده لوح‏را از این تزویر و تحریف بیگانه‏پرستان نیز بر حذر داشته و بیدارباش مى‏دهد كه:
«اى برادر، تامل كن، اگر مطلب، خوب - و بنفع مردم ما - بود چرا حامى آن، مردمان فاسدالعقیده وفاسدالعمل هستند؟ بلى بعض ظاهرالصلاح هم بودند كه، از ساده‏لوحى، گول خوردند و یا از سنخ‏خوارج نهروان بودند و حقیقت امتحان بزرگ الهى بود و به اندازه شیاطین به تردستى و تندى و چابكى حركت مى‏كردند كه در احساس، مشتبه به نظر مى‏آمد و عجبا كه این حادثه خبیثه را مستند مى‏كردند بنصرت امام زمان(ع) و به مردمان فسقه و فجره بلكه كفره، مخاطبات وتوصیفات وتكریماتى كه شان اولیاءالله و شهدا و صالحین بود، مى‏نمودند. واقعا فتنه بزرگى بود.»

21- خط نفاق و التقاط، بتدریج علنى و شفاف خواهد شد:

شیخ اخطار مى‏كند كه بقیه علماء مشروطه خواه و مراجع و حجج اسلام نیز متوجه باشند كه خط‏انحراف، از كلمات آزادى و برابرى، مرادى كاملا مغایر با منظور ایشان دارند و براى فریب و اغفال افكارعمومى، فعلا كار را به اجمال و ابهام مى‏گذرانند تا بعد كه تثبیت‏شدند، دست‏به تاویل زده و سپس تزویررانیزكنارگذارده وصریحا وارد عمل علیه‏اسلام ومسلمین شوند وكشور رابه‏تاراج برده و وابسته‏واسیر سازند.
اما شیخ، فریب ظاهر را نخورده و چشم به پشت پرده توطئه دارد كه:
«از این قبیل در این ضلالت نامه، بسیار است. با آنكه محض اشتباه، زحماتى كشیدند و مجملاتى‏نوشتند و همه را حواله نمودند به قانون معهذا قریب به بیست مطلب مخالف حكم صریح اسلام است‏و ابدا محمل صحتى ندارد. قانونى براى عدلیه نوشتند كه چندین ماه مضبوط بود و جرات ننمودند كه‏امضاء نموده و بیرون بدهند. این اجمالى است از مفصلات آن فتنه عظیمه.»
روزنامه شیخ شهید
شیخ فضل الله در دوره اعتراض منفى تحصن در حضرت عبدالعظیم(ع)، دست‏به انتشار روزنامه‏اى زدتا مواضع سیاسى و مبانى نظرى دیدگاههاى خود را درباب "مشروطه مشروعه" ومبارزه توام با استبداد ونیز مشروطه لیبرال براى افكار عمومى توضیح دهد. در شماره آینده برخى از تحلیلهاى شیخ شهید ومواضع و استدلالهاى او را مورد توجه قرار مى‏دهیم زیرا این روزنامه در واقع، سخنگوى نهضت مقاومت‏شیخ شهید بوده است.
ماخذ: شیخ شهید فضل‏ا... نورى - رسائل، اعلامیه‏ها، مكتوبات، روزنامه و چند گزارش - گردآورى محمد تركمان چاپ مؤسسه خدمات فرهنگى و آثار و مقالات پراكنده.
منبع:فصلنامه كتاب نقدشماره 9
/س

برای طراحی آینده یک سری نگرش ها و قواعدی وجود دارد که رعایت آنها آدمی را به مقصود می رساند. ما انسان ها برای تحول درخویشتن، باید از خود شروع کنیم. انسان به قول «نیچه» چرایی است که با هر چگونه می تواند بسازد. نگرش ها، اصول و فرآیندها، ما را از موج متلاطم به اوج های زیبا می رساند. افق در دست تسخیر انسان است؛ ولی گاهی انسان اسیر و زمین گیر وضع موجود می شود و آن زمانی است که از حرکت بازایستد. انسان آفریده شده است که از سقف ملائک هم رد شود و به لوح، قلم و روح برسد تا به «اجعلک ِمِثلی » جامعه عمل بپوشاند. در این نوشتار به صورت مقطع در چهل منزل نظاره گر این حرکت هستیم پس برای طراحی آینده، با هم به سوی آینده، با اهدافی پاینده و روحی زنده و کمال جو سیر می کنیم.

طراحی آینده

گام اول:

زندگی شما تنها زمانی بهتر می شود که خودتان بهتر شوید،(1)بهتر فکر کنید و به افق دور، روشن بینانه بنگرید، این افق را آینده می نامند، آینده را می توان به زمان حال آورد و آن را در ظرف حال مجال رشد داد تا در طول زمان، شاهد رقم خوردن آن باشیم.

گام دوم:

به منظور طراحی آینده، برنامه ریزی آینده لازم است و برای برنامه ریزی آینده، نگرش های زیادی وجود دارد.
یکی از پیشگامان افکار نو و راهبردی در آمریکا، به نام راس آکوف(2) در این مورد چهار نگرش را مطرح می سازد.(3)
1-نگرش انعکاسی؛ (4)یعنی برنامه ریزی براساس تجارب، تصاویر و نتایج گذشته
2-نگرش غیرفعال؛ (5)همسو شدن با جریان
3-نگرش انطباقی؛ (6)آماده شدن برای آینده
4-نگرش با شیوه طراحی (7)یعنی طراحی برای آینده و عملی ساختن آن

گام سوم: طراحی انعکاس آینده

این نگرش بیشتر در میان افرادی اتفاق می افتد که اغلب از آینده وحشت دارند که غالبا به امید رجعت «گذشته های طلایی»است وگاهی آینده را نیز با احساسی غریب جست وجو می کنند.
این دسته افراد روی برنامه های وضعیت موجود پافشاری می کنند از تغییرات کلی تا حد امکان اجتناب می ورزند.

گام چهارم: برنامه ریزی غیرفعال:

این مفهوم، شامل افرادی است که به دلیل سردرگمی، نیاز به برنامه را احساس نمی کنند و حساب گری را نادیده می گیرند؛ از این رو به سراغ خطرپذیری هم نمی روند.

گام پنجم:

در روش انطباقی که نسبت به دو روش فوق بهتر است، فرد به این صورت عمل می کند که در آغاز سعی می کند دریابد که آینده، چه چیزی را برای او ذخیره کرده، سپس برای آن آماده می شود.

گام ششم:

برنامه ریزی به سبک طراحی آینده، در حقیقت تصمیم گیری و تصمیم سازی است. فردی که نگرش او مطابق طراحی آینده شکل می گیرد، در حقیقت، او بررسی می کند که چه چیز می خواهد انجام پذیرد و سپس آنچه را که باید به وقوع بپیوند، پشت سر هم عملی می سازد.

گام هفتم:

می توان گفت در روش طراحی آینده، زاویه دید در سطحی وسیع رشد می یابد و همکاری بالا می رود.
جان اسکولی می نویسد:
بهترین راه برای پیش بینی آینده، این است که آن را اختراع کنید. شما آن چه را که می خواهید انجام شود، باید در ذهن خود تصور کنید؛ سپس برای اجرای آن اقدام و آن را به واقعیت تبدیل کنید.

گام هشتم:

طراحی دقیق آینده، شما را قادر می سازد تا آینده ای داشته باشید که در صورت عدم طراحی آن، اصلا وجود نمی داشت؛ یعنی به جایی می رسید که درک خواهید کرد شاید آینده ای هم رقم می خورد؛ اما اینها با این طراحی است که این آینده زیبا رقم خورده است.
تاتو می گوید:(9)
بگذار که ضمیر تو آزادانه و به سادگی سرگردان شود، سپس لذت کشف و طراحی آینده شهود را تجربه کن.

گام نهم:

امروزه حتی بهترین فیلم سازان و کارگردانان ماهر وفاخر هنر هفتم نیز در ارائه فیلم آینده خود طراحی کامل آن را در ذهن می آورند. به اذعان یکی از این بزرگان، وی قبل از کلید زدن فیلم خود با همه نقش ها تعامل دارد، زندگی می کند، بررسی می کند و دیالوگ هایشان را در حالات احساسی، قاطعیت، ناراحتی، خوشحالی و...بررسی وجرح و تعدیل می کند. بازنویسی های چند باره و مجدد فیلم نامه ها، همه و همه ناشی از بازنگری اثری است که قرار است در آینده ساخته شود.

گام دهم:

طراحی آینده بدین معناست که شما به جای این که منتظر باشید آینده شما را پیدا کند، شما را قادر می سازد تا آینده جدید را برای خویش رقم بزنید.

گام یازدهم:

یادگیری، واژه زیبایی است و امروزه به صورت «مادام العمر» مطرح می شود؛ یعنی یادگیری برای تمام طول عمر(10)و استدلال این است که برای موفقیت درشکل دهی آینده خویش، شما باید بنیادی را پایه ریزی کنید که به خوبی و به طور مؤثر وپیوسته در حال یادگیری باشند.

گام دوازدهم:

«جان نایسبیت»(11)در آغاز هزاره سوم می نویسد: در دنیایی که پیوسته در حال تغییر است، هیچ موضوعی و یا هیچ گروه از موضوعاتی که بتواند شما را در پیش بینی آینده کمک کند، وجود ندارد. مگر اینکه آینده را درزمان حال به تصویر بکشید؛ لذا مهم ترین مهارت برای ایمن ماندن از تغییرات، کهنگی و واپس روی، این است که چگونه آموختن را بیاموزید.

گام سیزدهم:

«اوشو» نیز در این باره می نویسد:(12)
خرد از مشاهده گری می آید و نه تنها به مطالعه، بلکه با هشیاری حاصل می گردد؛ لذا انسان هشیار به راحتی می تواند آینده را در ظرف حال ببیند. نگاه انسان باید به شکوه بی نهایتی که زندگی نامه دارد، باز باشد و آن گاه خرد فرا می رسد. خرد انسان، آینه است که بازتاب می کند.

گام چهاردهم:

آینده آمدنی است و خلاقیت ایجاد کردنی؛ اما کافی است که انسان بخواهد. تمام وجود انسان به این بسته است که او توانایی رقم زدن بزرگ ترین تغییرات را دارد؛ ولی در یک کلمه خلاصه می شود؛ اگر بخواهد.

گام پانزدهم:

تفکر خلاق مستلزم برنامه ریزی دقیق و دوراندیشانه است. ما چند گونه تفکر داریم:
الف-وقتی تنها یک راه حل صحیح وجود دارد، تفکر همسو مورد نیاز است.
ب-اگر مقصود تولید یک ایده برای کاهش خسارات است، تفکر غیرهمسو یا خلاقانه مورد نیاز است.
جالب این که هر انسانی تا حدی خلاق است؛ اما فضای مورد نیاز خلاقیت را باید آفرید.

گام شانزدهم:

راهکارهای زیادی برای طراحی آینده وجود دارد؛ یکی این است که تا آن جا که ممکن است، با دیگران مشورت کنید و شکارچی ایده ها باشید.

گام هفدهم:

انسان های پر از ایده، یک پدیده هستند. دور و برما انسان های پرمایه و پر از ایده فراوانند؛ باید آن ها را کشف کنیم. آدم ها سه دسته اند:
رها شده و بی هدف؛
سازگار و تلاش گر؛
بالنده و ایده مند.
فرد سوم، فرد شایسته ای است؛ گرچه از افراد تلاش گر هم می توان ایده گرفت و حتی نوع اول نیز مایه عبرت است. انسان رها شده، یعنی در تخریب خود تسلیم است.

گام هجدهم:

عمر کوتاه است و انسان موجودی است که آرزوها، خواسته ها و ایده های فراوانی دارد و زمانی می تواند شاهد تحقق آنها باشد که به حرکت درآید.

گام نوزدهم:

فراوانند افرادی که با موتورهای خاموش دور و بر ما هستند. ما باید از آن ها عبرت بگیریم؛ فاعتبروا یا اولی الابصار.

گام بیستم:

امروز صحبت از شانزده اصل راهبردی درطراحی آینده است که به ترتیب عبارتند از:
20-1* چشم انداز و بصیرت؛
20-2* هدف؛
20-3* معیار؛
20-4* جهت یابی؛
20-5* حرکت و ریسک؛
20-6* نوآوری؛
20-7* کیفیت بخشی؛
20-8* تحلیل مستمر؛
20-9* بررسی فرآیندی؛
20-10* اصلاح؛
20-11* تغییر؛
20-12* اوج گیری؛
20-13* بازخورد مداوم؛
20-14* حرکت مجدد؛
20-15* اثربخشی و کارایی؛
20-16* بهره وری.
آدمی با چشم انداز(14)و بصیرت دقیق می تواند آینده را به زمان حال متصل کند. انسان بدون افق و چشم انداز، مانند فرودگاه بدون برج مراقبت است.

گام بیست و یکم:

هدف نیز از اصول مهم طراحی آینده است. انسانی بی هدف، را هر اتوبوسی با خود خواهد برد.(15)به قول میگر:«انسان بی هدف، خطر رسیدن به جاهای دیگر را به همراه دارد.»

گام بیست و دوم:

معیار یا شاخص، بسیار مهم است. ما حتی در رفتارمان نیاز به معیار یا شاخص داریم. بعضی افراد، رفتار و عملکردشان معیاراست. در زیارت نامه امیرالمومنین(ع)می خوانیم:«السلام علیک یا میزان الاعمال؛ سلام بر تو ای ترازوی عمل.»

گام بیست و سوم:

جهت یابی و حرکت بسیار مهم است. طراحی آینده بدون جهت یابی، حرکت در میدان مین حوادث است؛ گرچه در حرکت، اصل ریسک(16)پذیری هم جریان دارد.

گام بیست و چهارم:

آنتونی گیدنز(17)در کتاب تجدد و تشخص می نویسد:
«اگر قرار باشد زندگی شما تحول بهتری پیدا کند، لزوما باید پذیرای حوادث غیر مترقبه باشید. باید از شیار کهنه خود خارج شوید، با مردمان تازه سروکار پیدا کنید، آرا و اندیشه های تازه ای را بکاوید و در راه های ناشناخته به پیش روید.»

گام بیست و پنجم:

به تعبیری دیگر، خطرکردن به قصد تعالی خویشتن، مستلزم گام زدن در میان سرزمین هایی ناشناخته است که زبانی متفاوت دارند. تا همه ی چیزهای اطمینان بخش و امنیت ساز را رها نکنیم، هرگز نخواهیم توانست آینده ای را رقم بزنیم.

گام بیست و ششم:

نوآوری، کیفیت بخشی و تحلیل مستمر، سه قاعده مهم حرکت به افق های دور، باز و روشن می باشند. انسان های نوآور پیچیده نیستند؛ بلکه پیچیده می اندیشند؛ چرا؟
چون دنبال کیفیت بهتر هستند و از یک قاعده پیروی می کنند وآن تحلیل مستمر است.

گام بیست و هفتم:

اوشو در کتاب راز می نویسد:
«شخصیت انسان ساخته خود انسان است و معرفت، امری الهی است. انسان آگاه و با شخصیت، بامعرفت خویش زندگی می کند و معرفت او، شخصیت اوست.»
روان شناسان می نویسند:
انسان اگر احساس شخصیت بالا و والا داشته باشد، همان گونه می شود. آدمی اگر احساس شخصیت ضعیفی داشته باشد، همان گونه ظاهر می شود و اگر احساس افراطی بی شخصیتی داشته باشد، مساوی عدم است.

گام بیست و هشتم:

بررسی فرایندی نیز از ویژگی یک طرح حرفه ای آینده است. از این رو او از اصلاح (18)غافل نمی شود؛ چرا که مقدمه تغییر،(19)اصلاح است و گاهی در مرحله اصلاح، مسئله حل می شود. آورده اند که:
شخصی راه را بر خواجه بوسعید ابی الخیر ببست وگفت:
- یا شیخ! یار تو در راه افتاده است.
- شیخ گفت: خدای را شکر.
- فرد با پرخاش گفت: چرا خدای را شکر می گویی؟
- شیخ گفت: شکر از آن جهت که یار من ازراه نیفتاده است؛ چون در راه افتاده را می توان دوباره بلند کرد تا راه را ادامه دهد؛ اما از راه افتاده، نیاز به وقت زیادتری دارد. این یکی با اصلاح درست می شود و آن دیگری را گاهی نمی توان به راه آورد و تغییر داد.

گام بیست ونهم:

اوج گیری، یعنی پرواز. اصلا انسان برای پریدن آفریده شده است؛ بدون بال و نه برای چریدن، جویدن و در جای خویش دفن شدن. انسان را خدای آفرید تا به اعلی علیین برسد. با طراحی، امید، حرکت و پرواز و در یک کلمه با اوج و نه این که اسیر هر موج شود.

گام سی ام:

انسان خالق فرصت هاست نه مالک ثروت ها و می تواند با تلاش مداوم خود، تضادها، بحران ها و چالش ها را در نوردد. هر قدر گسترده زندگی آدمی در پرتو تضادها و تعارض ها فعلیت یابد، قدرت و پختگی انسان برای مواجهه با این تضادها بیشتر می شود.

گام سی و یکم:

حرکت مجدد، بعد از بررسی خرد ورزانه و اندیشمندانه عنصر ذاتی آدمی است. انسان موجودی صرفا عزیز یا صرفا عقیم و بی خاصیت نیست؛ حرکت و بازیافت فرصت ها انسان را رزمنده می کند در کارزار پایان ناپذیری که پیش رو دارد.

گام سی و دوم:

اثر بخشی و کارایی، مساوی بهره وری است و این واژه ها، یعنی فراز رفتن. هنگامی که به انتهای آن چه که باید اوج بگیری و برسی، رسیدی، در ابتدای آن چه باید احساس کنی، خواهی بود و این پرواز دیگری است.

گام سی و سوم:

امروزه یکی از مهم ترین نگرش ها در فراز جویی و فراز روی، رعایت اصل چهار بعدی است که به صورت ساده و روان، یعنی:
بعد اول: داشتن زمینه، یعنی خواستن.
بعد دوم: حرکت با چشم باز، برخواستن.
بعد سوم: اصلاح و تحلیل مداوم، یعنی دریافتن.
بعد چهارم: اوج در فوج و عدم قناعت در تکامل خویشتن، یعنی دل باختن و عشق به تحول و رشد؛ دلباخته هر چیزی غیر از توقف و رکود و دلباخته هر زیبایی و تکامل.

گام سی و چهارم:

در مرحله دل باختگی است که بسیاری از آموزه ها مثل پنجره های حقیقت رخ می نمایانند و رویاها محقق می شوند؛ دنیا کوچک می شود و انسان بسی بزرگ و افکارش بسی سترگ.

گام سی و پنجم:

این که چه کسی باشید و در چه موقعیتی قرار داشته باشید، برعهده شخص شماست؛ پس شما نتیجه انتخاب ها، و تصمیم گیری های خودتان هستید.

گام سی و ششم:

در این راه، هر اندازه مهارت های خویش را تقویت کنید، مدت زمان وصول به اهداف کاهش می یابد. یکی از مهارت های مهم، تمرکز است.
بعضی کارها برای صحت و سرعت نیازمند تمرین تمرکز است.

گام سی و هفتم:

نباید فراموش کنید که این مسأله مهم نیست که در گذشته چقدر اشتباه کرده اید و از کدام وادی آمده اید؛ مهم این است که به کجا می روید؛ گرچه گذشته، معدن تجارت است.

گام سی و هشتم:

نباید فراموش کنید که از امروز به بعد برای طراحی آینده در هر شبانه روز شما 24 ساعت وقت دارید و می توانید آن را هر طور بخواهید، مصرف کنید. به راستی اگر 18 ساعت مال شما باشد که بخوابید ورزش کنید، تفریح کنید، غذا بخورید به کلاس بروید و...؛ اما 6 ساعت آن را برای رشد و بالندگی خرج کنید که هر هفته 42 ساعت می شود.
آیا در هفته 42 ساعت وقت کیفی، برای جهانی شدن کافی نیست؟

گام سی ونهم:

بارها گفتیم که جوان، یعنی جهان و جوانی را تا مرز 40 سالگی معرفی می کنند. گرچه بعضی تا مرز80 سالگی هم جوانند و سرزنده لذا دانستن ارزش زمان، امری واجب است.
توانستن در گرو دانستن است و دانستن را در اذهان مختلف می توان دید و قانون توانایی می گوید: همیشه برای انجام ضروری ترین کارها، وقت کافی وجود دارد؛ مهم آن است که آن را قدر بدانیم.

گام چهلم:

مهم تر از همه آن است که برای طراحی آینده، باید خودمان را تغییر دهیم.
خداوند می فرماید:«ان الله لا یغیر ما بقوم حتی یغیروا ما بانفسهم؛ خداوند هیچ قوم و ملتی را تغییر نمی دهد؛ مگر این که آنان خود را تغییر دهند.»
بسیاری از عادت هایمان را باید تغییر دهیم.
بسیاری از عادت هایمان را باید ایجاد کنیم.
بسیاری از عادت هایمان را باید تعدیل کنیم.
آدمی همواره در حرکت است؛ حتی اگر ساکن باشد که سکون انسان مرگ اوست.
انسان بدون آینده، غیر پاینده است و بالنده نخواهد شد.

پی نوشت ها :

1-تریسی، برایان(1381)مدیریت زمان، ترجمه اشرف رحمانی، کورش طارمی، تهران: راشین، ص34.
2- (Russ Ackoff(1981
3- Ackof, Russ (1981) Creating the Corporate Future, Newyork
4- Reactive
5- Inactive
6- Preactive
7- Proactiove
8- Disicio taking & Disicio -making
9- تسه، تائوته چنیگ(1379)، یادداشت ها، ترجمه امیرحسین قائمی وایوب کوشا.
10- Long Life Learning
11- gohin Naisbitt
12-کریمی، عبدالعظیم (1381)یادداشت های ممنوعه، برداشت های وارونه، تهران: جامعه نو.
13- Bare Giles & Coleman, ron (2003) Way To be a better vsa. warner book
14- vision
15- کریمی، عبدالعظیم، همان ص116.
16- Risk
17-گیدنز، آنتونی(1380)تجدد و تشخص، ترجمه ناصر وموفقیان، ص 116.
18- Re Forne
19- Change

منبع: حسین، خنیفر، (1348)، جوان در آینه جهان( مهارت های مدیریت بر خویشتن در عصر تغییر)،‌ تهران: موسسه نشر شهر، چاپ اول 1389.

در نگاه روان شناسان، افراد سرحال و شادمان که احساسی خوب درباره خویش دارند، از سه ویژگی مهم بهره می برند:
1. نظم و دقت در زندگی
2. تجربه موفقیت و شکست و جزئی از زندگی شمردن آن
3. داشتن برنامه، ایده و روش(1)
این افراد مشتاق بخشش و کارهای عام المنفعه و نوع دوستی اند؛ ولی بخشیدن وقت خویش را روا نمی دانند؛ چون زمان تنها سرمایه جبران ناپذیر است و باید با برنامه ریزی تعریف شود. بی برنامه بودن و عدم پاسداری از وقت به معنای تخریب فرصت ها است و آدمی را در دام سارقان زمان گرفتار می سازد. در باور روان شناسان، انسان محصول دو چیز است: فرصت ها و تهدیدها.

فرصت ها چگونه تعریف می شوند؟

فرصت ها در قالب برنامه، طرح، ایده، محافظت از وقت، تقسیم لحظات زندگی، مشاهده فراگیر وضعیت کنونی، آینده نگری و فراسونگری تعریف می شوند؛ به عبارت صحیح تر و خلاصه تر، فرصت همان «برنامه ریزی» است؛ زیرا انسان بی برنامه و بی هدف، فرصتی را تعریف نمی کند و کسی که فرصت ها را نمی شناسد برنامه ای برای خود طراحی نمی کند. به گفته میگر، او در حقیقت برمدار خطر متوقف است.(2) چون دچار استهلاک درجا می شود و می خواهد حرکت کند.(3)

سه نکته اساسی

عوامل خورنده زمان و فرصت ها که دراین نوشتار«سارقان زمان» خوانده می شوند، در شمار تهدیدها جای دارند و باید در جهت شناسایی، تعریف، تحدید و کنترل شان گام برداشت.
1. احیای فرصت نوعی دگرگونی مثبت است، و همه انسان ها برای زندگی بهتر به دگرگونی مثبت نیازمندند.
2. وقت عنصر مهم و مشترک زندگی انسان ها است و در پرتو بهره گیری بهینه از آن می توان به اهداف دست یافت.
3. اگر روزانه تنها ده دقیقه از وقت را برای بازیافت وسایل گمشده و آشفته تلف کنیم، در سال حدود 60 ساعت وقت از دست می دهیم. برای پیشگیری از این زیان باید با برنامه ریزی درست از آشفتگی، بی نظمی و هرچه به هزینه کردن زمان می انجامد، پرهیز کرد.

سارقان زمان

1.تعارفات

تعارف های بیش از حد و «فقدان شهامت نه گفتن» نابودگر فرصت ها به شمار می آید. بیش تر افراد شکست خورده در برنامه ها که با انبوهی از کارهای نیمه تمام و فعالیت های زخمی روبه رویند، تنها بدان سبب که نمی توانند پاسخ منفی دهند، در دام این سارق احساسی اسیرند.

2. تلفن

تلفن از ابزارهای ضروری زندگی امروز به شمار می آید؛ اما با همه سودمندی اش می تواند سارق زمان باشد. گفت وگوهای طولانی، حاشیه روی های بی مورد وحتی استفاده مکرر از آن به خستگی روانی، انقطاع کار، عصبانیت، ابهام و وتحلیل رفتن قوای جسمانی می انجامد. وقفه هایی که تلفن های غیرضروری در کار پدید می آورند، موجب هدررفتن وقت می گردد.

3. ملاقات کنندگان

در خانه، محل کار، خیابان و محیطهای دیگر اجتماعی با افراد گوناگون ارتباط داریم، ولی باید توجه داشته باشیم که بسیاری از این دیدارها و ارتباطها از سود مادی و معنوی تهی است.
این دیدارها وقت را نابود می سازد و انسان را از پرداختن به امور مهم تر باز می دارد.

4. اطلاعات اضافی

بیش تر انسان ها با اطلاعات، یادداشت ها، و مطلب اضافی روبه رویند. این اطلاعات که ذهن یا میز و محل زندگی مان را اِشغال کرده است، معمولا به نابودی وقت می انجامد. بررسی، مراجعات مکرر وبیهوده و بازبینی خاطرات نهفته در لابه لای آن ها، جز اتلاف وقت معنایی ندارد. برای پیشگیری از این هزینه جبران ناپذیر، باید اطلاعات کیفی موجود، پس از دسته بندی و نه بسته بندی، در جای مناسب قرار گیرند. و اطلاعات کمی به شکل فهرست، نمودار، جدول و غیره خلاصه شوند تا هنگام نیاز به بخشی از آن ها به بازبینی کل ناگزیر نگردیم و وقت بسیار هزینه نکنیم.

5. خود محوری

خود محوری و خویش را قطب، ناظر و فاعل همه کارها دانستن نیز به اتلاف وقت می انجامد. باید در انجام کارها از «تفویض اختیار» و یاری همکاران و دوستان بهره برد و از هزینه کردن وقت در امور کم اهمیت پرهیز کرد. افزون بر این، خود محوری سبب فشار عصبی و تنش های روانی شدید می گردد. انسان های خود محور در انبوهی از اطلاعات دست و پا می زنند و همواره از کمبود وقت شکوه می کنند.

6. عدم تقسیم انرژی

انسان از ظرفیت و انرژی محدود برخوردار است. استفاده مؤثر از وقت، به تقسیم درست انرژی بستگی دارد. بسیاری از افراد در ساعات آغازین صبح، برای مثال از ساعت 8تا12 چنان انرژی مصرف می کنند که انرژی جایگزین نیز نمی تواند آن ها را برای فعالیت های بعدی آماده سازد. بنابراین، ساعات باقی مانده شبانه روزشان تحت تأثیر این خستگی مفرط و طاقت فرسا تلف می شود.

7. عدم اولویت گذاری

نداشتن فهرستی از کارها و مشخص نبودن اولویت ها، عامل دیگر نابود ساختن فرصت ها است. کارهای روزانه ما سه حالت دارند:
1. امور فردی
2. کارهای متوسط
3. امور عادی و معمولی
اگر کارها درست اولویت بندی نشود، در موضوعات جزئی و بی اهمیت وقت بسیار هزینه می کنیم و در نتیجه نمی توانیم به قدر کافی روی وظایف عمده و حساس متمرکز شویم.
داشتن یک دفترچه کوچک جهت فهرست کردن کارها براساس اهمیت شان بسیار سومند است. گروهی از مردم، برای صرفه جویی بیش تر در وقت، فهرست کارها را به صورت نشانه های نمادین کنار روز یا ساعت مشخص می کنند. برای مثال در برابر ساعت 8 صبح، جهت پرداخت قبض برق، تصویر لامپ می کشند و برای خرید لوازم التحریر 4 بعد از ظهر از شکل ساده مداد یا کتاب استفاده می کنند.

8. نوع نگرش به زمان

نوع نگرش به زمان گویای روش استفاده از آن است. روز، هفته و ماه دیدن زمان، به «سرقت پنهان» آن می انجامد. برای جلوگیری از این سرقت، باید زمان را دقیقه، لحظه و ثانیه ببینیم. برنامه ریزی دقیق و زمان بندی شده یعنی نجات دادن و ذخیره ساختن وقت. در پرتو این امر:
1. اهداف حرفه ای و شخصی سریع تر و مطمئن تر حاصل می گردند.
2. وقت ذخیره می شود.
3. وقت کافی برای رسیدن به کارها، وظایف و فعالیت ها باقی می ماند.
4. فشارهای روزمره زندگی کاستی می پذیرد و انسان از عادت ها و روش های بهتر و مطمئن تر برخوردار می شود.
راز موفقیت بسیاری از افراد موفق، استفاده بهینه و کارآمد از لحظات و فرصت های بسیار محدود زندگی است. این نوع بهره گیری اززمان، به آن ها اجازه می دهد:
1. نگرشی جامع و فراگیر داشته باشد.
2. روشمند برنامه ریزی کنند.
3. به پیشرفت حرفه ای و شخصی خویش پردازند.
4. هماهنگ عمل کنند.
5. آمادگی شان برای انجام کارها روز به روز بهتر شود.
6. در رویارویی با بحران ها و حوادث نامنتظره، خرسندی و تسلط داشته باشند.
7. در پایان روز از احساس مثبت بودن سرشار گردند.
8. زمان را ذخیره سازند.

9. ابهام در اهداف و مقاصد

مارک تواین می نویسد: «اگر اهداف روشن نباشد، باید دو چندان زمان صرف نمود و دو چندان تلاش کرد.» (4)
مدیریت زمان در بستر اهداف روشن و فعالیت های تعریف شده معنا می یابد؛ چون اهداف محرک و مشوق فعالیت هایند. برنامه ریزی مبتنی بر هدف، روشی بهینه و پاسخ گو است.
آن که در برنامه هایش اهدافی آگاهانه و هوشمندانه پی می گیرد، با استفاده از انضباط و انگیزش شخصی، بُعدی جدید در خویش پدید می آورد که اصطلاحا نیروهای ناخودآگاه خوانده می شود. روشن بودن اهداف و تعیین اولویت ها ارتباط تنگاتنگ دارند. تعیین اولویت و اهداف روشن، بسیار و آسان است و حتی می توان گفت، وقتی اهداف ابهام ندارد، میزان اهیمت و اولویت آن ها احساس می شود. ابهام در اهداف به عدم تعیین اولویت و در نتیجه از دست دادن فرصت در کارهای کم اهمیت می انجامد.
در پایان باید یادآور شد که به سازی و کیفی کردن برنامه ها به فراموش نکردن این شعار مشروط است: برنامه باید نوشته شود.
برنامه، بذر فرصت ها است، و زمان، فصل بهار. هر که در بهار بذر نیفشاند، درو را تجربه نخواهد کرد. باز تأکید می کنیم:«برنامه ریزی یعنی نجات دادن و ذخیره سازی وقت.»

پی نوشت ها :

1. قورچیان، نادرقلی(1379)، برنامه ریزی ملی وبین المللی، تهران: واحد علوم و تحقیقات.
2. اچسون، کیت، گال، دامین(1372)، نظارت و راهنمایی کلینیکی، ترجمه محمد رضا بهرنگی، تهران: تابان.
3.برچ، جان، نیتزکی، گری گراد(1372)، مدیریت سیستمهای اطلاعاتی، ترجمه منوچهر غیبی، تهران: مرکز آموزشی مدیریت دولتی.
4. سی ورت، لوتار(1378)مدیریت زمان، ترجمه توکلی نیا، قم: عصر ظهور.

منبع: حسین، خنیفر، (1348)، جوان در آینه جهان( مهارت های مدیریت بر خویشتن در عصر تغییر)،‌ تهران: موسسه نشر شهر، چاپ اول 1389.