تبیان، دستیار زندگی

نوروز در اسارت؛ دو سین به جای هفت‌سین

در اردوگاه صحبت بر سر نحوه برگزاری جشن عید نوروز بود و ما در اولین نوروز اسارت به علت کمبود جا و موانع و مشکلاتی که از جانب عراقی‌ها ایجاد می‏شد، نتوانستیم کاری انجام دهیم. در فضایی کوچک، 185 اسیر زندگی می‏کردیم و از این رو به اجبار برای خوابیدن و نشستن همیشه بایستی 20 نفر سر پا می‏ایستادند.
در دومین نوروز دوران اسارت، از زمان تحویل سال به وسیله تقویم مطلع شدیم. آن سال به ما بن داده بودند که با آن شکر خریدیم و با آرد نان، حلوا درست کردیم و به خودمان رسیدیم.
آن سال عید، هفت سین مختصری چیدیم. به یاد دارم برادرانی که برای بیگاری به بیرون از اردوگاه رفته بودند، از درخت سنجد آن حوالی مقداری سنجد چیدند و آوردند و ما بر سر سفره هفت‌سین علاوه بر سمون (نان ماشینی عربی) سنجد هم گذاشتیم. ضمناً آن روز دو برادر را که با هم قهر بودند آشتی دادیم.
و اما یکی از خاطرات تلخ دوران اسارتم در همان روز رقم خورد، چرا که یک سرباز عراقی به نام «معجون» به بهانه‏ای واهی چنان به صورتم سیلی زد که گوشم دچار خونریزی و پارگی پرده شد. وقتی به بهداری رفتم، گفتند: تو سومین نفری هستی که توسط معجون در این چند روز عید پرده گوشت پاره شده است!.

محرم را ما به عراقی ها قبولاندیم

مراسم عزاداری در محرم در اوایل با مخالفت های بسیار زیاد ، ضرب و شتم ، شکنجه و زندان همراه بود . هر نوع تجمع ، نوحه خوانی ، سینه زنی ، عزاداری و ... را ممنوع کرده بودند و افرادی را که مسبب این کارها می دانستند به شدیدترین حالت ممکن مورد تنبیه قرار می دادند .
یک موردش که یادم هست در اردوگاه عنبر بود . محرم در زمستان با آب و هوای بسیار سرد همراه بود . در وسط حیاط اردوگاه ، مکانهایی بود که با بلوک سیمانی جداسازی شده بود و بعنوان حمام از آن استفاده می شد . مخازن آب این حمام ها فلزی بود و بر روی پشت بام آنجا قرار داشت و در زمستان بسیار سرد و کویری آنجا آنقدر آبش سرد می شد که در روز هم امکان نداشت دستمان را زیر شیر حمام ببریم ، چه رسد به شب .
محرم آن سال ده پانزده نفر از هر آسایشگاه را که به قول خودشان مسبب عزاداری بودند را در یکی از شبها جدا کرده ، داخل این حمام ها برده و در حالی که لباس بر تنشان بود شیرهای آب سرد را بر روی این برادران باز کردند و در همان حالت با کابل ، چوب و شلاق و هرچه که در دستشان بود به ضرب و شتم این برادران پرداختند که اغلب این بچه ها دچار یکسری عوارض شدند که شاید هنوز هم آثار آن عوارض بر بدنشان هست . یا در همین رابطه افرادی را بردند و فلکشان کردند بطوری که هر ده ناخن پایشان افتاد و اصلاً امکان راه رفتن را نداشتند و تا مدتها برای رفتن به دستشویی ، حمام و صف آمار ، بچه ها آنان را بغل می کرند و بیرون می آوردند .
وضع برای مدتی به این صورت در اردوگاهها ادامه داشت ، اما با این وجود عزاداری ها بصورت مخفی ، و در حجم کمتری انجام می شد .
این مقاومت بچه ها کم کم سبب شد تا عراقی ها به این نتیجه برسند که هر کاری در مقابل عزاداری بچه ها انجام بدهند ، باز هم بچه ها راه خودشان را می روند . برای همین کمی نرم تر شده بودند و حتی در اواخر به گونه ای شده بود که روز عاشورا از بلندگوهای اردوگاه به جای پخش برنامه ی موسیقی ، مقتل و قرآن پخش می کردند و سعی می کردند که با احساسات بچه ها بازی نکنند و هیچ حرفی نزنند و اغلب خودشان را به ندیدن می زدند .
در هر آسایشگاهی برنامه های بسیار مفصلی برگزار می شد . ما چندین مداح و روحانی داشتیم . روحانیون اصلی اردوگاه چند سخنرانی ترتیب می دادند و ساعت هایش هم مشخص بود . در این ساعت ها ، آن تعداد از بچه ها که در آسایشگاه جا می شدند در سخنرانی ها شرکت می کردند . با پتوهای سیاه رنگی که داشتیم دیوارها را سیاه پوش می کردیم . سالهای آخر که عراقی ها سعی کردند کمتر مزاحم شوند ، بچه ها از یک آسایشگاه به آسایشگاهی دیگر - مثل دسته های عزاداری که از یک هیأت به هیأتی دیگر می روند - بصورتی که جلب توجه نکند بعنوان دسته ی عزاداری می رفتند . به هر حال این عزاداری ها در حجم و بعدی که در آنجا امکانپذیر بود ، در نهایت سرسختی انجام می شد و بچه ها به هیچ وجه جلوی عراقی ها کوتاه نمی آمدند.
به این صورت بود که ما محرم را ما به عراقی ها قبولاندیم و کاری کردیم که اینها بپذیرند که ماهی به نام ماه محرم ، دهه ای به نام دهه محرم و روزی به نام عاشورا وجود دارد . و افرادی در اینجا هستند و زندگی می کنند که به این مسائل معتقدند و احترام می گذارند . نه بی احترامی به این مسائل را می پذیرند و نه از مراسمی که در دل و ذهن برای این ایام دارند می گذرند . ( راوی : آزاده سر افراز علی زردبانی)

محرم در اسارت

دشمن بعثی بیشترین حساسیت را در مورد محرم و عزاداری برای سالار شهیدان ابا عبدالله الحسین(علیه السلام) از خود نشان می داد.
من نمی دانم چه رازی در این عزاداری نهفته است که در طول تاریخ همه جباران و مستبدان با آن مقابله کرده اند. تا جاییکه کمترین و مخفی ترین آن را هم تاب نیاورده اند.اما جالب تر اینکه با تمام این فشار ها عزاداری برای سید الشهدا علیه السلام در سخت ترین شرایط و در مخوف ترین و مستبد ترین حکومت ها زنده مانده و عاشقان حسین علیه السلام آن را سینه به سینه ، نسل به نسل و در زیرزمین ها و پناهگاه ها تا به امروز منتقل کرده اند.شیعیان شوروی سابق در دوران سیاه حاکمیت مارکسیسم,لنینیسم و استالینیسم که با اندک مظاهر مذهب به شدت برخورد می شد.به هرشکل ممکن دست از عزاداری برنداشتند.رضا خان قلدر نیز نتوانست با بگیر و ببندهایش شور عزاداری حسینی را از مردم ولایت مدار ایران بگیرد. دشمن خبیث بعثی نیز هرچه کرد نتوانست ذره ای از شور محرم بکاهد.در این باره خاطرات زیادی وجود دارد که به نمونه هایی از آن اشاره می کنم.
یک سالی دشمن مصمم شده بود که روز عاشورا مانع عزاداری آزادگان شود.بهمین منظور برای هر آسایشگاه یک نگهبان گمارده شد.لذا عزیزان آزاده که خود را آماده کرده بودند تا از صبح عاشورا با مراسم زیارت عاشورا برنامه های خود را شروع کنند و تا ظهر عاشورا به اوج شور حسینی برسند.اما نتوانستند بصورت جمعی در داخل آسایشگاه ها مراسم عزاداری و سینه زنی بر پا کنند.ساعتی به این منوال گذشت.هر گوشه ای از اردوگاه را که نگاهی می کردی شیفتگان ابا عبدالله علیه السلام را می دیدی که زانوی غم بغل گرفته و مظلومانه اشک می ریزند اما هر لحظه که می گذشت بغض فرو خورده در سینه ها سنگین تر و غیر قابل تحمل می شد.
ناله را هر چند می خواهم که پنهانش کنم
سینه می گوید که من تنگ آإمدم ،فریاد کن
مگر می شود عاشورا سپری شود و ما از عمق جان فریاد یا حسین علیه السلام سر ندهیم اگر چنین می شد همگی دق می کردیم، در این سکوت مرگبار ناگهان صدای عزاداری و سینه زنی از همه جای اردوگاه بلند شد.نگهبان هاج و واج به هر طرف سرک می کشیدند اما کسی را در حال عزاداری و سینه زنی نمی یافتند.ناگهان یکی از سربازان رو به فرمانده شان فریاد زد:سیدی،بالحمامات،قربان داخل حمام هایند.
آری،بچه ها که صبرشان لبریز شده بود به داخل حمام ها هجوم برده بودند و در آنجا با شور زاید الوصفی عزاداری و سینه زنی برپا کرده بودند.در جایی که 20 نفر بیشتر گنجایش نداشت 50 نفر در حال سینه زنی بودند.نگهبانان موظف شدند حمام های مقابل آسایشگاه خود را نیز کنترل کنند.طولی نکشید ناگهان صدای سینه زن این بار با شدت بیشتر از فضای خالی بین آسایشگاه آشپزها و دفتر ارشد اردوگاه بلند شد وحدودا نیمی از بچه ها در آنجا جمع شده بودند و یکی از مداحان دزفولی نوحه ی «ای ذوالجناح با وفا»را با احساس عجیبی و با صدای بلند می خواند و بچه ها با شدت به سینه می کوبیدند.طوری که می دانستند فرصتشان کم است و هر آن عراقی ها ممکن است سر برسند و عزاداری را متوقف کنند.پس باید آتش درون را که از درون عشق حسین(ع)شعله می کشید ، فرو می نشاندند.در عرض چند دقیقه چنان عزاداری بر پا که صدای آن به همه جای اردگاه رسید و چندین نگهبان به آن سمت دویدند، اما قبل از اینکه به آنجا برسند و کسی را دستگیر کنند.بچه ها پراکنده شدند.
وقتی دشمن دید نمی تواند حریف اسرا شود همه را وسط اردوگاه جمع کردند و مجبور کردند که اسرا مشغول قدم زدن شوند و کسی حق نداشت به داخل آسایشگاه ها برود و نگهبانان از بالا و پایین مراقب بودند که کسی دست از خطا نکنند .آنها قصد داشتند عاشورای آن سال به همین صورت سپری شود اما عدو شود سبب خیر اگر خدا خواهد.در این هنگام زمزمه ی وای ،وای عمو ،عمو العطش از بین دو هزار آزاده شروع شد و به سرعت تمام فضای اردوگاه پر شد از صدای
وای؛وای ؛عمو عمو العطش
عمو جان مردم زسوز عطش
و اینگونه عاشورای آن سال پر شورتر از هر سال جلوه کرد و نهایتا عراقی ها مجبور شدند عزاداری را آزاد کنند و خود نوار مقتل عبدالزهرا کعبی را از بلند گوها پخش کردند و سوز و اشک دو چندان شد. (راوی : آزاده سرافراز ناصر قره باغی)

مى خواهم اعدام شوم

در ماه محرم هر شب نوحه سرایى و عزادارى مى كردیم. این وضع ادامه داشت تا شب تاسوعا كه حدود ۲۰ سرباز عراقى مسلح به همراه سرهنگ فضیل، فرمانده اردوگاه وارد آسایشگاه پنج شدند. سرهنگ عراقى گفت: شما نظم اردوگاه را بر هم زده اید. چرا سینه زنى مى كنید؟ این كار ممنوع است.
پرسیدم: چرا ممنوع است؟ این یك مراسم مذهبى است كه حتى در عراق هم شیعیان در سوگ امام حسین(ع) همین كار را مى كنند.
سرهنگ برآشفت و خیلى جدى گفت: به شرفم سوگند اگر دوباره این كار را بكنید شما را اعدام مى كنم و سپس ادامه داد: خوب، حالا بین شما كسى هست كه بخواهد اعدام شود؟
پس از چند لحظه سكوت، ناگهان برادر حسین پیرحسینلو دلیرانه بلند شد. سرهنگ كه جا خورده بود، با تعجب گفت: چى؟ تو مى خواهى اعدام شوى؟
برادر پیر حسینلو گفت: بله چون ما به خاطر همین عزادارى ها انقلاب كردیم و در ادامه راه امام حسین(ع) است كه اینجا هستیم و با شما مى جنگیم.
سرهنگ بیچاره گیج و مبهوت شده بود، چون نه مى توانست اعدام كند و نه مى توانست این اقدام جسورانه و متهورانه را ببخشد. بنابراین با مشت به سینه برادر حسین كوبید و گفت: «بنشین» و مثل سگ زخمى از آنجا رفت.به محض خروج او بچه هاى آسایشگاه یكصدا فریاد كشیدند: الله اكبر، خمینى رهبر، مرگ بر صدام یزید كافر.
فرداى آن روز اسامى ۱۸ تن از برادران را خواندند كه نام برادر پیرحسینلو هم بین آن ها بود. سپس آن عزیزان را از اردوگاه موصل منتقل كردند و دیگر خبرى از آن ها به دستمان نرسید. ( راوی : احمد اسدى غفور)
باز هواى وطنم آرزوست یكى از دوستان تعریف مى كرد: در روز چهارم یا پنجم از آغاز جنگ تحمیلى بود كه عراقى ها شمار زیادى از اسرا را كه غالب آنان مردم غیرنظامى بودند به همراه عده اى از برادران پاسدار و ارتشى به سوله اى منتقل كردند.
شب هنگام این عده كه حدود ۳۰۰ تا ۴۰۰ نفر مى شدند با صداى بمباران بغداد از سوى جنگنده هاى تیزپرواز ایرانى مواجه شدند و آتش برخاسته از نیروگاه منهدم شده عراقى همگى را به وجد آورده بود كه ناگهان صداى گرمى آن سروده معروف: «باز هواى وطنم، وطنم آرزوست» را سر داد، همگى بى اختیار همراهى كردند و خروش دشمن شكن یاران، پادگان را به لرزه درانداخته بود و براى سیاسى كردن مطلب بیتى نیز بدان افزوده شده بود.
باز هواى وطنم، وطنم آرزوست
جد حسین الحسنم، حسنم آرزوست
خمینى بت شكنم، شكنم آرزوست
باز هواى وطنم، وطنم آرزوست
به راستى كه لحظه زیبایى بود؛ در حصار دژخیمان بعث لب ها و دل ها در یك زمان یك سخن را زمزمه مى كردند، به یاد وطن، به یاد امام بت شكن فریاد مى زدند، حماسه و اشك در چشم ها موج مى زد و سروصدا و فریاد دشمن اثرى نداشت به ناچار تسلیم شدند.
انفجار نیروگاه بغداد، انفجار عقده دل ها شده بود، انفجار بغض وامانده در سینه ها شده بود، انفجار فریاد مظلومان بر كاخ ظالمان گردیده بود... به هر حال آن شب گذشته و تنها چاره دشمن حركت دادن سریع اسرا از آن مكان بود.

وزارت دفاع

صبح آن روز از صبحانه خبرى نبود، تا نزدیك ظهر منتظر ماندیم گاه بى هدف قدم مى زدیم، خاك و خون جبهه با عرق تن و خاك زمین سردى كه شب هنگام بدون زیرانداز به روى آن خوابیده بودیم، بر بدن ها بیداد مى كرد.... كه ناگهان فریاد نگهبان ها ما را به خود آورد، ابتدا گفتیم صبحانه مى دهند، اما نه، سخن از حركت و بیرون رفتن بود. ماشین هاى قرمز رنگى بیرون در انتظار ما بود؛ یك كمپرسى كه آن را به صورت اتاقكى از فلز ساخته بودند و به جز یك سوراخ به اندازه لوله یك اسلحه در جلو و یك مربع پنج سانتیمترى در عقب هیچ منفذ و راهى به خارجى نداشت، درست همانند یك تانكر مربع شكل بود.
با دستان بسته ما را به داخل این اتاقك ها انداختند. ۱۰ تا ۱۳ نفر در هر ماشین گرماى بالاى ۴۰ درجه فصل خرماپزان در بغداد و ورق هاى فلزى اتاقك را داغ كرده بود. در كه بسته شد همه احساس خفگى كردند، عرق از تمام بدن ها سرازیر شد، فریاد زدیم هوا نیست... ولى جواب، غرشى با نشان دادن اسلحه بود، نیم ساعت بدون حركت آنجا بودیم، كف اتاقك از عرق خیس شده بود، چنان كه قطرات عرق در اطراف سرازیر شده بود. یكى گفت: «اینجا مكان مرگ است، ما را بدون هوا خفه كرده و مى كشند!»
هر یك بى حال به گوشه اى افتاده بودیم و خدایا خدایا مى كردیم. ماشین كه به راه افتاد از روزنه جلو كمى هوا به داخل آمد یكى یكى صورت خود را مقابل آن هواى داغ مى گرفتیم، انگار نسیم بهشتى است. بیشتر از یك ساعت ما را بى هدف در خیابان هاى بغداد گرداندند.
پیرمردى عرب زبان كه غیرنظامى بود و از سر و وضعش پیدا بود كه چوپان است به حال اغما افتاده بود و بین مرگ و زندگى دست و پا مى زد، كف از لبانش جارى شده بود و عضلاتش همانند كسى كه دچار صرع شده باشد منقبض شده بودند. او را تكان داده یا كنار روزنه مى گرفتیم بى فایده بود، فریاد زدیم «حرس واحد الموت، الموت...» یعنى سرباز، یكى دارد مى میرد، بى فایده بود، از او قطع امید كرده بودیم كه خوشبختانه این مسیر بى هدف به پایان رسید و در مقابل ساختمانى كه بعداً فهمیدیم به وزارت دفاع عراق تعلق دارد، پیاده شدیم.
پیرمرد مفلوك را در كنار جدولى خوابانیدیم و قدرى آب به سر و رویش زدیم. با چشم بندهایى كه از قبل دوخته و آماده شده بود چشمان ما را بستند، عرق از سر و روى ما جارى بود، به ستون یك در حالى كه دست ها را بر شانه هم نهاده بودیم به حركت درآمدیم دست نفر اول را یك سرباز عراقى گرفته بود.
مدتى ما را بى هدف دور محوطه گرداندند كه به اصطلاح راه ورود و مسافت را نتوانیم حدس بزنیم، اما از پستى بلندى محوطه و نیز نظرهایى كه از زیر پارچه به زمین مى انداختیم معلوم بود كه ما را دور مى گردانند، سپس با همان چشمان بسته ما را به صورت صف هاى پنج نفرى جلوى ساختمانى كه به پاركینگ شباهت داشت نشاندند و از صدایى كه مى آمد فهمیدیم در جلوى یك كولر آبى هستیم.
بدن هاى لبریز از عرق در زیر چند كولر آبى بزرگ قرار گرفته بود و هواى سرد به پشت خیس و بدن مرطوب اسرا مى خورد. بعد از دقایقى همگى از این تغییر ناگهانى هوا به لرزه افتاده بودند و اگر كسى سعى مى كرد كه اندكى خود را حركت دهد پوتین سرباز عراقى سرش را نوازش مى داد! نزدیك به یك ساعت ما را در همان حال نگه داشتند. بدن هاى عرق كرده، خشك شده و یخ زده بود، تمام عضلات به صورت وحشتناكى منقبض شده بودند.
فرمان دادند كه بلند شوید. فقط چند نفر كه در موقعیت دورترى قرار داشتند، توانستند برخیزند، بقیه قدرت راست كردن كمر خود را نداشتند، با لگد و مشت سربازان هر طور بود ما را به داخل اتاقى با مساحت حدود ۱۰*۱۵ بردند، چند پتوى كثیف اتاق را پوشانیده بود، هر یك به گوشه اى افتادیم.
چند روستایى هم از قبل آنجا بودند، از آن ها پرسیدم: «اینجا كجا است؟» گفتند: «وزارت دفاع عراق است و از شما بازجویى مختصرى مى كنند و در صورت مشكوك نبودن شما را به اردوگاه منتقل مى كنند.»از شام هم خبرى نبود و گرسنه، شب را در لابه لاى پتوهاى خاك گرفته به سر آوردیم، یكى از بچه ها در پتوى خودش یك شپش دیده بود، همه با خیالى ناراحت و منزجر شب را سپرى كردند. صبح به هر یك از ما یك لیوان شیر بسیار رقیق با دو عدد نان قندى دادند و سپس بازجویى و سوال و جواب شروع شد.
اسرا از وزارت دفاع خاطرات تلخى دارند. در ساختمان مجاور، سلول هاى زندان و شكنجه گاه هاى بعث قرار داشت و فریاد زندانیانى كه شكنجه مى شدند گاه و بى گاه شنیده شده بود. عده اى پس از این كه به آن ساختمان داخل مى شدند هرگز بیرون باز نمى گشتند و سلول هاى نمناكى كه در طبقات زیر وجود داشت حكایت از این داشت كه این مكان مختص اسرا ساخته نشده، بلكه نظامیان مخالف و مظنون هم از این مكان بى نصیب نبودند، یكى دو نفر از اسراى عرب زبان را نیز كه از روستاهاى بستان اسیر كرده بودند به عنوان مترجم نگهدارى مى كردند....
آرى، وزارت دفاع عراق در تاریخ جنگ تحمیلى براى آزادگان همواره خاطرات مهیبى را به همراه دارد و سلول ها و آجرهاى آن هر یك نشان از حماسه اى پرشور و دلیلى بر قدرت استقامت از سلحشوران اسلام است، گفتنى است كه همین ساختمان در سال هاى آخر جنگ تحمیلى مورد هدف موشك هاى ایران كه نشانى از خشم خداوند بود قرار گرفت و نیمى از آن منهدم شد.

شهیدان اسارت

اسراى زیادى در اردوگاه هاى عراق به شهادت رسیدند. عراقى ها بچه ها را خیلى شكنجه مى كردند.
گاهى شكنجه ها آن قدر زیاد و سخت و دردناك بود كه بچه ها بى هوش مى شدند. بعضى از اسرا به خاطر شكنجه زیاد شهید مى شدند. خودم شاهد شهادت چندین تن از بچه ها بودم.
اوایل اسارت بود، یكى از عزیزانى كه با هم اسیر شده بودیم به نام آقا مرتضى در آسایشگاه، همان وقتى كه عراقى ها براى چندمین بار او را كتك زدند از هوش رفت ولى عراقى ها همچنان به همراه سایر اسرا او را مى زدند.
بسیجى قهرمان آقا مرتضى همچنان عذاب مى كشید. دقایقى گذشت، آن وقت دو نفر عراقى كه لباس بهیارى هم پوشیده بودند به آسایشگاه آمدند و در حالى كه یك آمپول در دست داشتند او را محكم نگه داشتند و آمپول را به او تزریق كردند.
چند لحظه بعد دیدیم «آقا مرتضى» حركت نمى كند و نفس هم نمى كشد. فهمیدیم او شهید شده است.
همه اسرا در سكوت دردناكى فرو رفته بودند، چند دقیقه بعد عراقى ها پیكر آن شهید را در پتو پیچیدند و به بیرون از اردوگاه بردند. معلوم نشد كه او را چه كردند و در كجا دفن كردند نمونه هاى دیگرى در اسارت وجود داشت كه پس از تحمل شكنجه هاى زیاد، بچه ها شهید مى شدند. شهداى ایران مظلومند. ( راوی : م. سلطانى )

رفیق هم رفیق هاى قدیم

آقاجون، رفیق هم رفیق هاى قدیم. این دو تا وقتى بودند، براى آدم هوش و حواس نمى گذاشتند. وقتى هم كه رفتند همه دور و برى ها را دیوانه كردند.
ارتباطى كه بین مجید و على هست خیلى عجیب است، عجیب تر از خنده هاى مجید و على آقا. حالا كه شكر خدا هر دو هم شهید شدند، آدم راحت تر مى تواند درك كند. دیگر كارى ندارد. از همان مدتى كه در جنگ كنار هم بودند، بگیرى و بیایى جلو، مى رسى به تفحص.
مگر الكى است این همه مدت این ها كنار هم باقى بمانند تا بعد كار به جایى برسد كه مجید هفت ماه بعد از على آقا شهید شود؟ الان هر چقدر فیلم هایى را كه از این ها وجود دارد مى گیرى و مى بینى تازه متوجه مى شوى كه چقدر عشقى همدیگر را دوست داشتند.
على آقا معرفت رفاقتش را براى مجید وقتى نشان داد كه دستش را دراز كرد و مجید را سمت خودش كشید.
حالا هر چقدر هم كه تفحص مى روى و جایشان را خالى مى بینى، با خودت كوتاه نمى آیى كه یكى شان مانده باشد و آن یكى تنها تنها بخورد...

شهدا مصاحبه نمى كردند، كارشان را انجام مى دادند...

تنها خاطره اى كه تا حالا از على آقا هیچ كس تعریف نكرده، همین است كه الان مى خواهم بگویم. آن روز از كار برمى گشتیم، تقریباً آمده بودیم عقب. خستگى طاقت فرساى آن روز در تن بچه ها نشسته بود و در میان چشمانشان خستگى خودش را نشان مى داد.
هر كسى داشت كار خودش را انجام مى داد، یكدفعه چشمم به على افتاد. یك جایى روى بلندى ها دیدمش. آره، بلندى هاى بر قاره.
براى خودش خلوت كرده بود و تك و تنها به اقتدار غروب نگاه مى كرد، دیگر طاقت نیاوردم كه پا برهنه وسط حالش نپرم. مى دانستم كه چند دقیقه دیگر اذان است و مى رود كه وضو بگیرد همانطور در حال و هواى خودش آرام كنارش آمدم و گفتم: محمودوند به چى فكر مى كنى؟ یكهو متوجه شد كه من آمده ام و سكوتش را مى خواهم بشكنم.
اول نگاه كرد و بعد هم فكرى شد. دوباره گفتم: على با توام، واقعاً دنبال چى مى گردى؟ باز هم مثل دفعه قبل چیزى نگفت. براى این كه حالش را بگیرم گفتم: مى آیى مصاحبه كنى؟ البته قبلاً اصغر بختیارى یك مقدارى گرفته بود. ولى من راضى نمى شدم. در همین فكرها بودم كه رویش را به من كرد خیلى با حال خندید و گفت: شهدا كه مصاحبه نمى كنند.
كارشان را انجام مى دهند. این حرفش براى سال ۷۲ بود و حالا على محمودوند را باید در آسمان ها پیدا كرد تا مصاحبه كنیم.

امداد الهى در اسارت

دهه فجر در اردوگاه برنامه هایى مختص حال و هواى آنجا داشتیم، اما به رغم محدودیت و موانعى كه وجود داشت، سعى مى كردیم به بهترین نحو این ایام را برگزار كنیم و بزرگ بداریم.
بچه ها تئاترى را تدارك دیده بودند تحت عنوان «شهادت» كه در آن پدرى هر دو پسرش در جبهه ها به شهادت مى رسند و متعاقب آن حوادث و اتفاقاتى دیگر دامنگیر این خانواده مى شود كه بر روحیه و نگرش بچه ها بسیار موثر بود و حقیقتاً استفاده مى كردیم.
در همین زمینه یكى از بچه ها هم ابتكارى كرده و نقاشى اى از حضرت امام (ره) كشیده و بالاى صحنه نصب كرده بود. در اثناى برگزارى نمایش، نگهبانى كه براى آسایشگاه گذاشته بودیم تا آمدن سربازان عراقى را زیر نظر داشته باشد، كلمه رمز را با صداى بلند فریاد كرد و در نتیجه مى بایست به سرعت وسایل و دكور طراحى و ساخته شده را جمع مى كردیم كه این كار البته كمى طول مى كشید.
برادر عزیزى هم كه تصویر حضرت امام (ره) را كشیده بود، فوراً عكس امام را برداشت و آن را در میان قرآن گذاشت، اما سرباز عراقى متوجه این حركت شد. پس جلو آمد، قرآن را برداشت و آن اسیر بزرگوارمان را كنار زد و شروع كرد به ورق زدن قرآن تا ببیند چه چیزى را در میان آن گذاشته اند. تپش قلب بچه ها كاملاً احساس مى شد. رنگ ها برافروخته شده و لرزش بدن و لب هاى عده اى كاملاً مشهود بود. سرباز عراقى هم مشغول ورق زدن بود و داشت به انتهاى قرآن مى رسید. ولى از كاغذ، نوشته یا هر چیز دیگرى خبرى نبود. ورق زدن سرباز عراقى تمام شد ولى چیزى به دست نیاورد. پس، با عصبانیت قرآن را كنار گذاشت و همگى شروع به ضرب و شتم بچه ها كردند و هنگامى كه خسته شدند، دست كشیدند و رفتند. آن برادرمان فورى به سراغ قرآن رفت و با حیرت و شگفتى شروع به ورق زدن آن كرد. هنوز چند ورقى را رد نكرده بود كه تصویر حضرت امام (ره) معلوم شد و همه ناخودآگاه صلوات فرستادند و بدین شكل امداد الهى دیگرى را تجربه كردیم واشك شوق و اشتیاق به رحمت الهى از دیده ها جارى ساختیم.

عارف شب هاى اسارت

در شرایطى كه بیدارى در دل تاریك شب، برادران ما را تهدید مى كرد، فرزند برومند، شهید عالى مقام، رهرو راه حسین (علیه السلام)، شهید محمود امجدیان، بدون اعتنا اكثر شب ها تا صبح بیدار مى ماند و در مقابل خستگى روز، خواهش ما این بود كه همانند بقیه برادرانت شب را به استراحت بپرداز.
ولى به حق خانه خدا و به حق صاحب این ایام، آقا حسین بن على (ع)، در هر لحظه اى از لحظات شب كه چشم را باز مى كردى، محمود را رو به قبله، سر به زانو، یا در حال سجده و در حال خواندن قرآن مى دیدى.
بعد از مدتى كه نتوانستیم با خواهش از او بخواهیم شب ها استراحت كند، از یكى از برادران خواستم كه با ایجاد رابطه با او، پس از رفاقت و گفت و گو، در پایان با هم به استراحت بپردازند.
همه ما در نامه مى نوشتیم كه نگران نباشید، ما سلامت هستیم و دیر یا زود به وطن برمى گردیم، اما اگر نامه هاى شهید امجدیان را مطالعه كنید، او به خانواده اش نوید برگشتن نمى دهد و در نامه اش مى نویسد: «امروز به غم ها و رنج ها تن در مى دهیم تا فرداى موعود، راست قامتان جاودانه تاریخ باشیم. مادرم، پدرم، خواهرم، برادرم، آن گاه كه خبر شهادت من به شما رسید، گریه نكنید. اگر خواستید در عزاى من سوگ بنشینید و اشك بریزید، به یاد شهادت حسین بن على (ع) و یاران فداكارش اشك بریزید.»
در نامه هایش نمى نویسد خانه را براى برگشتن من مهیا سازید. این طور نبوده كه به جبهه برود و در جبهه به اسارت درآید و در اسارت هم چند صباحى را بگذراند و به خاك وطنش برگردد.
یك ماه بیشتر نمانده بود كه شهید امجدیان همراه همه به وطن برگردد. به حق، مثل مادرى كه در انتظار فرزندش و براى دیدار او لحظه شمارى مى كند، باید گفت برادرمان براى شهادت لحظه شمارى مى كرد. وقتى كه برادرمان ضربه خورد، پانزده قدم با او فاصله داشتم. بلافاصله روى زمین افتاد، بالاى سرش آمدم. در مجلس حضور دارند برادرانى كه لحظه آخرى كه این عزیز به افتخار شهادت نایل آمد، در آن جا بودند. روحش شاد!
به یقین، ایشان از اصحاب حسین بن على (ع) به حساب آمده و دعاى خیر او بدرقه خانواده محترمش و برادران عزیز آزاده و ملت شریف ایران و نظام مقدس جمهورى اسلامى خواهد بود.
اگر از بنده و همچنین از برادرانى كه ما در آن جا در خدمتشان بودیم سوال كنید كه تلخ ترین لحظه هاى اسارت چه زمانى بود، یقیناً مى گویند تلخ ترین لحظه هاى اسارت آن لحظه اى بود كه شاهد پر پر شدن این گل ها در تنگناى اسارت بعد از هشت سال اسارت بودند.
بعد از شهادت این برادر عزیز، وضعیت اردوگاه به هم ریخته شد. سربازان عراقى مى خواستند با كابل برادران را ساكت كنند. صداى گریه، اردوگاه را پر كرده بود. برادران سیل آسا به طرف جسم مطهر محمود یورش بردند.
گرچه شما خانواده محترم جلیل القدر، پدر و مادر و برادر و خواهر محترمشان نبودید، اما فرزندان شما آن روز عزا و ماتمى گرفتند كه دشمن تعدادى از آن ها را زندانى كرد و بقیه را در آسایشگاه ها محبوس كرد، ولى فایده اى نداشت.
دشمن متحیر مانده بود كه چه كار كند. مى گفت: ساكت! مى دید گریه و شیون و آه و ناله بلند مى شد.
بالاخره در آسایشگاه را باز كردند و از من خواستند كه به اتاق ها بروم و بگویم محمود زنده
ا ست، شما اشتباه كرده اید، او به شهادت نرسیده است. بنده هم با این كه یقین داشتم براى همیشه از دیدار این برادر عزیز و بودن در خدمت اومحرومم و به داغ او براى همیشه مبتلا، چون وضعیت روحى برادران را نگران كننده دیدم، رفتم و به آن ها گفتم چرا نگران هستید؟ برادرمان وضعیتش بهتر شده و از بیمارستان خبر آورده اند كه حالش بهتر است و فردا ان شاءالله به جمع شما باز مى گردد.
روحش شاد و یادش گرامى باد!

اتحاد زیر سایه شمشیر

یك روز هنگام نظافت عمومى، یك سرباز با برخوردى خشن كه همراه با پرخاش و دشنام بود، یكى از اسیران را گرفت زیر مشت و لگد، به بهانه این كه چرا ایستاده، نظافت نمى كند.
دو نفر از آزادگان كه یكى از آن ها دانشجو و دیگرى فردى مسن بود، جلو رفتند و نسبت به برخورد تند و زشت آن سرباز اعتراض كردند. در همین موقع، چند سرباز آمدند و شروع كردند با باتوم و كابل، آن دو نفر را زدن و از اردوگاه بیرون بردن.
بچه ها وقتى از این موضوع با خبر شدند، با شهامت و شجاعت تمام و همراه با هم، یك صدا جلو اتاق نگهبانى تجمع كردند وگفتند تا فرمانده اردوگاه نیاید و تكلیف ما را روشن نكند، از این جا خارج نخواهیم شد.
اما در مقابل، سربازان با كابل و باتوم به جان اسرا افتادند و خیلى ها- از جمله خودم- را زدند، ولى ما ثابت واستوار ایستادیم تا این كه سربازان مجبور شدند با فرمانده اردوگاه تماس بگیرند. فرمانده اردوگاه گفته بود كه سوت آمار را بزنند تا اسرا به آسایشگاه بروند؛ با وجود این، كسى از جمع ما متفرق نشد.
بالاخره فرمانده آمد و گفت كه چرا به آسایشگاه نرفته ایم. در جواب او، استوارى از طرف بقیه اسرا بلند شد و گفت: «ما نسبت به برخورد بد سربازان شما اعتراض داریم. آیا شما حرف رهبر خودتان را كه دیروز در روزنامه منتشر شده بود كه اسرا مهمان ما هستند، از آن ها پذیرایى كنید، این گونه عمل مى كنید؟ آیا رفتار با یك مهمان یعنى او را زدن و به او فحش دادن؟»
فرمانده قول داد كه از این به بعد رفتار سربازانش را كنترل كند و از ما خواست كه اگر خواسته دیگرى داریم، بگوییم. اسرا گفتند كه آن سه نفر را آزاد كنید. فرمانده اردوگاه گفت كه آن ها فعلاً آزاد نخواهند شد و باید مجازات شوند.
عزیزان آزاده كه مى دانستند در پرتو وحدت مى توان به هدف رسید، برخواسته خود پافشارى كردند تا این كه فرمانده لجوج از در خشونت و تهدید درآمد: «این را بدانید كه هیچ یك از شما را صلیب سرخ ندیده است و اگر بخواهیم، مى توانیم همه شما را بكشیم.
و از آن هیچ باكى نداریم و براى رهبر ما هم مسوولیتى ندارد.» آزادگان نیز گفتند كه اگر همه ما را تكه تكه كنید، ازحرف مان بر نمى گردیم.
فرمانده وقتى دید كه این تو بمیرى از آن تو بمیرى ها نیست، دست از تركتازى اش برداشت و بعد از قدرى داد و فریاد، قول آزادى آن سه نفر را داد.
آن برادر استوارمان ضمن قدردانى از همبستگى و مقاومت اسرا همه را دعوت كرد كه به آسایشگاه بروند و گفت كه اگر آن سه نفر آزاد نشوند، حق سربازان را كف دستشان خواهیم گذاشت. به خواست خدا، همه آزادگان دربند آزاد شدند و ما دیدیم كه زیر سایه شمشیر هم مى توان دست در دست هم داشت.( راوی : كاظم زینلى- لارستان )

 

 

 

 

 

 

 

 

نوشتار حاضر متن سخنرانی دكتر غلامحسین ابرهیمی دینانی با عنوان «سهروردی و نور محمدی» است كه سه شنبه 8 مرداد 87 در شهر کتاب مرکزی ایراد گردید.
سخنران: غلامحسین ابراهیمی دینانی
نسیم صبح سعادت بدان نشان كه تو دانی
سفر به كوی فلان بر در آن زمان كه تو دانی
من این حروف نوشتم چنانكه غیر ندانست
تو هم ز روی كرامت چنان بخوان كه تو دانی
یكی است تركی و تازی درین میان حافظ
حدیث عشق بیان كن بدان زبان كه تو دانی
به نظرم می آید هرآنچه قصد گفتنش را دارم که البته گفتن آن چنان برایم سخت مشکل مینماید كه سخت حیرانم، حافظ در این دو سه بیت به نیکی بیان كرده است. انسان قرنها را پشت سر گذاشته است و اكنون در عصر مدرن و سپس در پسامدرن زندگی می كند. اما كمتر اندیشه ای مانند اندیشه ی سهروردی قابل توجه بوده، هست و شاید خواهد بود.
مادامی كه بشر، عقل را به عنوان ابزار می نگرد، نمی تواند با سهروردی تماس حاصل کند. در گذشته و در طی قرون و امروزه كمی بیش از پیش، این امر همواره ساری و جاری بوده است.
باید گفت، امروزه و به خصوص بعد از دكارت ابزاری شدن عقل بیش از هر زمان دیگری آشكار شده است. بنیاد فلسفه ی دكارت این جمله بود: «می اندیشم، پس هستم.» و بر اساس این فكر، مهمترین رساله ی دكارت، «رساله ای در روش به كار بردن عقل» بنا نهاده شده است. به اعتقاد دکارت عقل چیزی است كه جهت بكار بردن آن باید روشمندانه عمل کرد و اگر روش نداشته باشید نمی توانید از عقل استفاده كنید. این سخن دكارت به دلیل اینكه چهره ی جهان را عوض كرد، سخنی حائز اهمیت است. چراکه دنیای قبل و بعد از دكارت كاملاً متفاوت از یکدیگر شد. لذا دنیای جدید بدون شك مدیون دكارت فرانسوی است.
یكی از دوستانم،‌ داستانی را از روزنامه برایم نقل كرد بر این اساس كه روزی در آمریكا، پسری با ماشین تصادف كرده بود. مادر پسرك در آن حال بی قراری، بی وقفه بر دكارت لعن و نفرین می كرد. حال آنكه دكارت فرانسوی چهار صد سال پیش در پاریس زندگی می كرده است و این خانم در زمان حال و در واشنگتن. این دو چه ارتباطی با یکدیگر دارند؟‌ آن خانم پاسخ می دهد اگر دكارت نبود، قطعا این ماشین نیز نبود كه در نتیجه ی تصادف با آن،‌ چنین اتفاقی بیافتد.
این داستان را تعریف كردم كه بگویم اهمیت دكارت تا چه اندازه است و بنده هرگز منكر اهمیت دكارت نیستم. اما باید اضافه کرد به همان اندازه كه مهم است به همان اندازه سهمناك نیز میباشد. بشر امروز كه با عقل ابزاری كار می كند نمی تواند با عقل اشراقی رابطه برقرار کند. اساسا عقل اشراقی یعنی عقلی كه ابزاری نیست. اشراق، هرگز به آسانی بدست نمی آید و طی یک شب شما نمی توانید حكیم، پیغمبر و یا مراد بشوید. این فکر وهمی بیش نیست و تنها انسانهای تنبل غیر اهل اندیشه اینگونه فكر می كنند. چراکه عالم هستی نظام مند است و هرگز چنین اتفاقی رخ نخواهد داد.
عرض بنده چیست و چند بیتی كه در ابتدا خواندم چه ارتباطی به عرض بنده دارد؟‌ «نسیم صبح سعادت بدان نشان كه تو دانی». حضرت حافظ چه ظریف گفته است!‌ توجه كنید! اولاً سعادت برای صبح است. البته می شود در یك شب نیز آدمی سعادتمند بشود ولی در اینجا حافظ از صبح سعادت صحبت می كند. صبح چه زمانی است؟‌ بامدادان، پگاه و آن آغاز طلیعه ی نور است. فجر صادق، صبح و همان اشراق است. صبح سعادت،‌ نسیم و نشانی دارد كه همه كس آنرا نمی شناسد.
«خبر به كوی فلان بر»‌ حضرت حافظ از واژه ی " فلان" استفاده می کند چراکه پنهان است. البته خود شیخ هم پنهان است. هشتصد سال از دوران او گذشته و همچنان كسی شیخ را نمی شناسد. خود ما نیز كه هم میهن او هستیم او را نمی شناسیم. آقای محمدخانی می فرمایند در این یكی دو دهه ی اخیر، سهروردی بیشتر خوانده شده است. من می گویم ای كاش خوانده نمی شد. چگونه خوانده می شود؟ بنده در اینجا قصد اهانت به كسی را ندارم ولی یكی از بزرگان كه بنده هرگز اسم ایشان را نخواهم آورد،‌ در كتاب خود، در توضیح اصطلاح «تباع تام» كه سهروردی بارها در نوشته های خود از آن استفاده كرده، این اصطلاح را، معادل ناخودآگاه فروید میداند. حالا ما چه كاری می توانیم بكنیم وقتی كه این نوع سهروردی شناسی داریم؟ لذا همان بهتر كه او را نشناسیم. این نکته، مساله ی ساده ای نیست که بتوان بی تفاوت از كنارش گذشت. اشكالی ندارد اگر باز هم مدتی سهروردی پنهان و ناشناخته بماند. چراکه در پنهان بودن او، در نهایت، امید به شناخت درست وجود خواهد داشت و بالاخره روزی حقیقت آشكار خواهد شد. اگرچه‌ حتی ما كه هم میهنان اوییم،‌ از او محروم هستیم.
و اما ادامه بحث، «خبر به كوی فلان بر در آن زمان كه تو دانی». در اینجا مساله ی زمان دخالت دارد و این نکته که لحظه ها با یكدیگر متفاوتند. حافظ در ادامه می گوید:‌ «من این حروف نوشتم چنان كه غیر ندانست / تو هم ز روی كرامت چنان بخوان كه تو دانی». بدین معنا که تو هم به همه كس نگو.
«یكی است تركی و تازی در این معامله حافظ»: در اینجا تركی و تازی و عربی و پارسی، فرق نمی كند چراکه در اینجا، سخن گفتن به این زبان نیست. و در ادامه، حدیث عشق بدان زبان كه تو دانی بخوان. خب آن چه زبانی است؟ ‌و آن چه فلانی است؟ و آن صبح سعادت چیست؟ ‌و بالاخره در یك كلمه، اشراق چیست؟
بنده تصمیم دارم سخنم را حول دو جمله از حكمه الاشراق سهروردی بیان کنم. مقید هستم دقیقاً عین عبارت عربی حکمه الاشراق را در اینجا نقل كنم. این دو جمله ارتباط نزدیکی با سخنانم دارد. سهروردی که خود را به حكمت خسروانی ایران باستان منتسب می كند و می گوید من تنها فیلسوفی هستم كه از زبان ایران باستان صحبت میکنم، در حکمه الاشراق خود می گوید:‌ «و علیك بقرائه القرآن مع وجد و طرب و الفكر اللطیف و اقراء القرآن كانّه و لا انزل الّا فی شانك فقط.»‌ بر شما باد به قرائت قرآن. وقتی قرآن میخوانی، سر حال باش. در وجد و شادی و طرب قرآن بخوان. وقتی كسل و بی حال هستی،‌ قرآن نخوان. وقتی در فكر معامله و بالا بردن رقم موجودی حساب بانكی هستی، قرآن نخوان. تنها در چنین حالتی است كه سهروردی می گوید قرآن بخوان. جمله ی آخر او بسیار شگفت و زیباست:‌ قرآن را چنان بخوان كه گویی تنها در شان تو نازل شده است. فكر كن كه تو، تنها مخاطب خداوند هستی. سهروردی چرا این را می گوید؟‌ و چه چیزی می خواهد بگوید؟‌ چرا من باید اینگونه فكر كنم؟ ‌این مساله بسیار مهم است چراکه تاثیر قرآن مشروط به خواندن آن در حالتی مانند آنچه سهروردی توصیف کرده است می باشد.
عبارت دیگر سهروردی كه بنده در اینجا حول محور آن سخن خواهم گفت، این عبارت زیبا است:
«لا یلعبنّ بك الاختلاف العباره فانّه اذا بعثر ما فی القبور و احضر البشر فی عرصه الله،‌ لعلّ من كل الف تسعه مئه و تسع و تسعین قتل العباره و ذبایح الصیوف الاشاراه‌»‌: دستخوش بازی الفاظ نشوید و الفاظ شما را بازی ندهد. زیرا وقتی كه در قیامت، در حشر كبری همه محشور و مبعوث می شوند و پرده ها كنار می رود، در آن روز، شاید از هر هزار نفر، نهصد و نود و نه نفر كشته شده ی الفاظ هستند. سرشان با اشارات بریده شده است و زخم عبارات به تن دارند.
شیخ چه چیزی را می خواهد گوشزد كند؟‌ مگر عبارات و الفاظ مانند شمشیر سر آدمی را می برد؟ پاسخ آری است. خیلی بدتر از شمشیر این اتفاق می تواند رخ دهد. توان زخمی كردن انسان توسط عبارات به مراتب فراتر و بیشتر از شمشیر است. در تمام طول روز، شما با این عبارات سر و كار دارید. گاهی با شما علمی سخن می گویند،‌ گاهی فلسفی، گاهی عرفانی، گاهی خانگاهی، گاهی دینی و ... و بی وقفه ما با انواع مغالطه ها روبرو هستیم و خود بی خبر از اینکه مغالطه میشویم. هم مغالطه می شویم و هم مغالطه می كنیم. هم كلاه بر سر دیگران می گذاریم و هم دیگران بر سر ما كلاه می گذارند. چرا؟
بدین علت كه با مغالطه ها آشنایی نداریم. معنی لغات و زبان فارسی و تركی و عربی و انگلیسی را می دانیم ولیكن تركیب الفاظ و جمله ها را نمی دانیم. در تركیب جمله ها و عبارات، بابی با عنوان مغالطات وجود دارد. سهروردی كه در منطق ارسطویی بسیار تواناست؛ در هیچ بابی از صناعات خمسه به اندازه ی صناعت مغالطه سخن نمی گوید. یك سوم از كتاب او در مورد صناعت مغالطه است. علت این مساله جز این نیست که او قصد داشت مغالطات را به نیکی به ما نشان بدهد تا حواسمان جمع شود و مغالطه نشویم. او حتی آن اندازه كه در مورد مغالطات سخن گفت در باب صناعت برهان سخن نگفت و این مساله، نشان دهنده ی اهمیت زیاد شناخت مغالطات است. ما در دنیایی زندگی می كنیم كه انواع هنرها من جمله هنرهای ادبی، هنرهای تكنیكی و حتی body language در اطرافمان ما را احاطه كرده اند و قطعا با تمامی این هنرها می توان معانی را القا كرد. لذا مغالطات ما را پریشان می كند و زخم می زنند و زندگی معنوی ما را تباه می كنند. و حال، سوال اینجاست، چه باید كرد تا اسیر مغالطات نشد؟‌
نمونه ی بارز مغالطه، این مثال است: وقتی می گوییم «عقل»‌،‌ در ذهن شما عقل ابزاری متبادر میشود. در حالیكه عقل، ابزار نیست. شما به بنده بگویید عقل، چه چیزی است؟ بنده عادت به طرح سوالاتی در حین كلام خود دارم؛ این سوال را مطرح می كنم: شما بفرمایید ابزار مهم تر است یا كسی كه ابزار را به كار می برد؟ پاسخ روشن است. كسی كه ابزار را به كار می برد مهمتر است. اگر عقل ابزار است، ابزار چیست؟ بی شک پاسخ میدهید ابزار «من» است كه آن را به كار می برم. خب شما كه عقل را به كار می برید چه كسی هستید؟ آیا تا كنون به این مساله فكر كرده ایم كه «من منهای عقل»‌ چه كسی هستم؟! آیا هر یك از ما منهای عقل، انسان هستیم؟! اگر عقل را از انسان بگیرند چه چیزی از او باقی می ماند؟ پاسخ اینجاست:‌ عقل، هدف و مقصد است. البته ممكن است به عنوان ابزار نیز به كار رود. عقل،‌ ابزارساز و وسیله ساز است و لذا ابزار نیست. عقل منطق را كشف و تنظیم كرده و به یك معنا، منطق را ساخته است. لذا عقل بالاتر از منطق است. هر آنچه عقل آنرا می سازد معتبر است. فلذا منطق نیز در حد خود معتبر است. ولی منطق محدوده دارد. و سوال این است كه آیا عقل نیز محدوده دارد؟‌ و اگر دارد،‌ محدوده ی آن كجاست؟‌
اگر بخواهیم وارد این مقوله بشویم،‌ بحث طولانی می شود. باید گفت، دكارت عقل را ابزار میدانست و به روش به كار بردن عقل پرداخت. بعد از دكارت فرانسوی،‌ كانت آلمانی این مساله را طرح می كند. او معتقد بود محدوده ی عقل، طبیعت است و به مجرد اینكه عقل پای خود را از طبیعت فراتر بگذارد و وارد متافیزیك شود، دچار حیرانی و سرگردانی و تناقض می شود. لذا مرز عقل، فیزیك است و عقل در عالم متافیزیك جایگاهی ندارد. این سخن، اساس فلسفه ی كانت است و البته پس از كانت نیز فیلسوفانی در این باره نظراتی را ارائه داده اند. ولی این دو فیلسوف، مهمترین فیلسوفان غرب هستند. چراكه بعد از كانت كمتر فیلسوفی است كه بتواند از زیر سیطره ی كانت بیرون بیاید. باید اضافه كرد این هر دو فیلسوف، مذهبی و حقیقتا در خدمت مسیحیت بودند. آنها دلیل خود را این گونه بیان كردند كه باید عقل را خلع سلاح كرد تا جا برای دیانت باز شود. یعنی در آنجا كه عقل راه ندارد، نوبت به دین می رسد. آیا تفکر شما نیز اینگونه است و معتقدید دین به معنای ماورای عقل بودن میباشد؟
در اینجا می خواهم سخنم را در باره سهروردی ادامه دهم. گاهی اوقات ما حرفهایی می زنیم كه هم صوفیان را خوش نمی آید و هم اهل شریعت را. باید بگویم محدوده ی عقل، فیزیك نیست. بلکه متافیزیك جولانگاه عقل است و اساسا بیشتر كار عقل در آنجاست. آیا عرض بنده این است كه عقل نامحدود است؟ بنده هرگز چنین سخنی نخواهم گفت. عقل قطعا محدوده دارد اما مرز آن متافیزیك نیست. پس مرز عقل كجاست؟!‌ آیا لایتناهی است؟ خیر. چراکه تنها لایتناهی، خداوند است. لذا، مرز عقل، نیستی است. دار هستی،‌ هستی به معنای عام كلمه و هر اندازه كه قلمرو هستی ادامه دارد، جولانگاه عقل است. اما این عقل، مرزی دارد و آن، نیستی است. چرا كه نیستی را نمی توان فهمید. آیا شما می توانید بگویید نیستی چیست؟! آیا نیستی دارای ماهیت است تا قابلیت شناخت داشته باشد؟ مطمئناً نیستی ماهیت ندارد. آیا كسی می تواند بگوید نیستی چند كیلو است؟‌ یا اینكه مكان نیستی كجاست؟ آیا نیستی، هست؟!‌ آیا نیستی داریم؟! اگر نیستی وجود داشته باشد، یك تناقض است. لذا مرز عقل، نیستی است.
در اینجا می خواهم به شعر حافظ كه در ابتدای بحث از آن استفاده كردم برگردم. «نسیم صبح سعادت»‌، اولین سپیده دم هستی است. باید توجه داشت این اولین، اول از جنس و نوع زمانی نیست. یكی از مغالطات همین جاست كه وقتی ما می گوییم اول، در ذهن اول زمانی متبادر می شود و ما به دنبال این می گردیم كه زمان آن كی بوده و بلافاصله آنرا در زمان جستجو می كنیم تا متوجه شویم اول كدام است و دوم كدام؟ آیا هر "اول"ی زمان دارد؟‌ باید گفت،‌ در اینجا، زمان مطرح نیست. لذا، همانطوریکه گفتم، لفظ "اول" یك مغالطه است و كانت نیز این مساله را دقیقا مطرح كرده بود. بعد این سوال مطرح می شود كه آیا زمان ازلی بوده و یا در یك وقتی بوجود آمده؟‌ آیا زمان موجود است یا معدوم؟ و آیا زمان موجود شده و یا همیشه موجود بوده؟ در همین جا مغالطه ادامه پیدا می كند. تا لفظ اول به كار می رود ذهن به دنبال آن در زمان می گردد. همچنان به عقب و به گذشته باز می گرد. "همچنان میرو به پایانش مرس." كجا نقطه ی آغاز زمان است؟‌ وقتی می خواهیم بفهمیم كجا زمان آغاز شده باید زمانی را در نظر بگیریم كه در آن زمان،‌ «زمان» موجود شود. بنابراین در اینجا، واژه ی "اول"،‌ بار زمانی ندارد.
این نكته را بدین جهت عرض می كنم كه بگویم نسیم صبح سعادت، نخستین طلیعه است. فجر صادق هستی است. ما فجر صادق را هر روز صبح زود می بینیم كه نخستین طلیعه های خورشید آسمان را فرا می گیرد و سپیده طالع می شود و افق روشن. هستی نیز یك فجر دارد اما چه روزی بوده؟ آیا روز بوده؟ و آیا از نوع روزهایی كه ما می شناسیم بوده است؟ فجر هستی كجاست؟ پاسخ این است كه فجر هستی، زمان و مكان ندارد. بدین علت كه زمان و مكان در محدوده ی عالم هستی معنا پیدا می كنند. صبح سعادتی كه حافظ می گوید و طلیعه ی فجر هستی است، چیست و هستی چگونه آغاز شده؟‌
سوال بنده درباره ی هستی است نه درباره ی چرخه ی تكامل و نه انفجار بزرگ. یك فیزیك دان از انفجار بزرگ صحبت می كند و سوال بنده در اینجا این است كه در انفجار بزرگ، چه چیزی منفجر شد؟ آیا موجود منفجر شد و یا معدوم ؟ سوال بنده از دیدگاه فلسفه است و نه فیزیك. سوال اصلی این است: فجر هستی كجاست؟
سهروردی از این مساله صحبت می كند و حافظ نیز در این شعر،‌ نسیم صبح سعادت و پگاه هستی را بیان کرده است. صبح صادق هستی كی شروع شد؟ مطمئناً كی در اینجا معنا ندارد. چراکه زمان نیز در دایره ی موجودات قرار دارد و تنها در طبیعت كه نازلترین مرتبه ی هستی است، زمان دارای معناست. در متافیزیك هرگز زمان معنا نخواهد داشت. در اولین طلیعه ی هستی، از كسی كه هیچكس او را نمی شناسد، یک بی نشان محض،‌ ذات حق تبارك و تعالی كه هیچ چیزی در مورد او نمی توان گفت، نوری ساطع شد. و البته باید افزود، منظور بنده از «شد»، از جنس شد زمانی نیست. ما بلافاصله بعد از اینكه از فعل استفاده می كنیم به ناچار از زمان استفاده كرده ایم. به این دلیل كه در محدوده ی زمان هستیم. علت اینكه حافظ می گوید:‌ یكی است تركی و تازی، اینست که درین جایگاه، ما نمی توانیم از این زبان مقید به زمان و مكان و عالم طبیعت استفاده كنیم.
به بحث برمی گردیم؛ هستی طلوع كرد و از آن بی نشان نوری ساطع شد. آن نور چه بود؟ سهروردی آنرا عقل میداند. در صبحگاه و طلیعه ی هستی كه البته در آن زمان و مكان بی معناست،‌ اولین صادره از حق تعالی،‌ اولین مخلوق خدا هنگام آفرینش، عقل كل بود. نه عقل شخص بنده و شما و نه هیچیك از عناصری كه شما در این عالم می شناسید. عقل كل،‌ نور حق است. فلذا ابزار نیست. عقل نور خداوندست و نخستین نور. و حتی در احادیث اسلامی نیز میخوانیم: «اوّل ما خلق الله العقل».‌ این حدیث از امام صادق (ص)‌ است. چرا كه نور بود و همه جا را روشن كرد. چه چیزهایی را روشن كرد؟ حتی خود هستی را نیز روشن كرد.
در اینجاست كه اختلافی شدید میان سهروردی و ارسطو ظاهر می شود. و به یک معنا، اختلاف بین ایران و یونان. عقل،‌ روشن كننده ی همه چیز است و در عین حال برای خود نیز روشن است. لذا همه چیز در پرتو عقل روشن است. اکنون، سوالی مطرح میشود: این نور است یا هستی؟ در‌ فلسفه ی یونان، از هستی صحبت شده است و در ایران باستان، از نور. پارمیندس، در یونان از هستی صحبت می كند. باید گفت هستی و وجود بسیار حائز اهمیت است. به نحویکه حتی برخی از حكمای ایرانی نیز، مانند ملاصدرا و تا اندازه ای ابن سینا، اصالت وجودی هستند. ولیکن تنها فیلسوفی كه می گوید هستی امری اعتباری است و تنها ذهن انسان آنرا میسازد،‌ سهروردی است.
ما در عالم وجود غرقیم. حتی خودمان نیز موجودیم و با موجودات سروكار داریم. دریا، صحرا، فلك، ملك و ... همگی موجودند. ولی خود «وجود» كجاست؟‌ «وجود» ‌را هیچ كس ندیده است. مطمئناً موجودات به وجود موجودند و حال آنكه وجود غیر قابل دیدن است. لذا سهروردی می گوید این امر، اعتباری ذهنی است. البته نظر شخص بنده این نیست که این امر، اعتباری ذهنی است. چرا كه بنده تا حدود زیادی ملاصدرایی هستم.
این سخن را در مورد نور نیز می توان گفت. بدون نور چیزی قابل دیدن نیست و حال آنكه خود نور را كسی ندیده است. سهروردی ترجیح می دهد آن نخستین چیزی كه از حق بی نشان ساطع میشود را «نور» و «عقل» بداند‌. سهروردی معتقد است "نور"، خود،‌ روشن است و دیگر چیزها را نیز روشن می كند. و دیگر فلاسفه معتقدند "وجود" دیگر چیزها را موجود می كند.
این اختلاف مطمئناً لفظی است. چراکه نور و وجود، هر دو غیر قابل مشاهده می باشند. از منظر شیخ اشراق نخستین صادره، عقل است. لذا، اشراق كاملا با عقل سروكار دارد و از عقل سخن میگوید. برخی اشراقیون معتقدند اشراق، رابطه ای‌ با عقل ندارد. این در حالیست که ذات اشراق، عقل است. اما نه عقل ابزاری،‌ بلكه عقل كل.
در احادیث آمده است:‌ «اوّل ما خلق الله العقل». اگر بخواهیم برای نظام هستی ترتیب قائل بشویم،‌ بعد از عقل، از آن حق بی نشان لایدرك، نفس کلی صادر شد. همانطور كه عقل بنده و شما، پرتوهایی از آن عقل كل میباشد، نفس بنده و شما نیز، پرتوهایی از آن نفس كلی است. لذا نفس پایین تر از عقل است. و بعد از نفس كلی، طبیعت كلی قرار دارد. این تقسیم عالم،‌ تقسیم سهروردی و حكمای اشراقی از عالم می باشد كه البته، هرمس نیز در سخنان خود،‌ چنین تقسیمی را داشته است.
از منظر سهروردی، بالاترین حكمای عالم هستی، سه حکیم می باشند. در درجه ی اول، حضرت زرتشت. در درجه ی دوم،‌ هرمس كه گفته می شود ادریس پیغمبر است و هنوز هم در آن شك وجود دارد و ناشناخته باقی مانده. هرمس باطنی است و واژه ی «هرمنوتیك» و تعبیری كه از آن به باطن می رود نیز از كلمه ی هرمس گرفته شده است. هرمنوتیك یعنی چیزی كه به هرمس می رسد و به معنای علم باطنی است. در درجه ی سوم، افلاطون قرار دارد. این سه محترم ترین فلاسفه از نظر سهروردی هستند. زرتشت، ایرانی است، هرمس مشخص نیست اهل كجاست و افلاطون یونانی است. لذا بر خلاف آنچه كه مشهور است سهروردی ناسیونالیست به معنای مصطلح نیست. او هرگز نژادی فكر نمی كند. همانگونه که ما نیز نباید نژادی و بلکه باید فرهنگی فكر كنیم. چراکه نژاد برخلاف فرهنگ، قابل دفاع نیست. لذا ما حق دفاع از فرهنگ ایران باستان را داریم. قطعا ما از نژاد دفاع نمی كنیم. چرا كه نژاد قابل دفاع عقلانی نیست.
در اینجا قصد مقایسه بین ایران باستان كه سمبل آن زرتشت است و یونان باستان كه افلاطون در آن زندگی می كرده را دارم. افلاطون در یونان غربی و در آتن زندگی می كرده است. در حال حاضر نیز آثار معبد دلفی كه آكادمی او بوده است باقی مانده و سالانه گردشگران بسیاری از آنجا دیدن می كنند. ایران و یونان باستان چندین جنگ داشته اند. به رغم وجود جنگهای بسیار، منجمله جنگ ماراتن، دورانی طولانی نیز این دو تمدن در صلح با یکدیگر به سر برده اند. روابط فرهنگی بسیاری بین این دو تمدن بزرگ باستانی وجود داشته است. چند ماه پیش، در روز افلاطون و سهروردی،‌ در انجمن حكمت و فلسفه، سفیر یونان دعوت شده بودند تا به ایراد سخنرانی بپردازند. ایشان سخنان خود را چنین آغاز نمودند: قطعا جنگهای بسیاری میان دو تمدن یونان و ایران باستان وجود داشته و لیكن علی رغم این جنگها،‌ دوستیهای بی شماری نیز داشته ایم و سپس شروع به بررسی روابط فرهنگی بسیار زیاد ایران باستان و یونان باستان كردند.
بنده در مقدمه ی كتاب «شعاع اندیشه و شهود در فلسفه ی سهروردی»‌ كه بیست و پنج الی بیست و هشت سال پیش آنرا نوشته بودم، با ادله و شواهدی از جانب غربی ها كه شدیدا مقید به پنهان كردن تمدن ما هستند، نشان داده ام كه افلاطون تحت تاثیر فرهنگ ایران بوده است. افلاطون از حاكم حكیم (فیلسوف شاه) ‌سخن می گوید. بدین معنا كه تنها فیلسوف و حكیم شایستگی حکومت بر مردم را دارد. درحالیكه این نظریه، پیش از افلاطون، نظریه و تئوری ایرانیان بوده است. ایرانیان از «سوشیانت» و «بخت آران»‌ ها یعنی كسانی كه اهل اشراق و منجی هستند صحبت می كنند و اتفاقا خود افلاطون،‌ حاكم حكیم را منجی خوانده است.
سوشیانت به معنی منجی و كسی است كه بشریت را نجات می دهد. بخت آران یا بخت یاران به معنی كسانی است كه از طرف الهی بخت یار و به گونه ای الهی هستند و فرّه ایزدی و نور الهی دارند و در یك كلمه،‌ اشراقی هستند. تئوری معروف افلاطون، «حاكم حكیم»، شدیداً تحت تاثیر ایران باستان است.
دیگر آنكه افلاطون از تنازع خیر و شر سخن می گوید. این سخن دقیقاً از تنازع یزدان و اهریمن تاثیر پذیرفته چراکه نزاع بین انگرمینو و سپنتامینو، تئوری ایرانیان باستان بوده است. در ادامه باید به داستان «ار» در كتاب دهم جمهوری اشاره كرد. او كسی بود كه در یكی از جنگها می افتد و مشخص نیست كه آیا كشته شده بود یا خیر. بعد از جنگ، زمانی كه كشته ها را جمع می كنند در هنگام سوزاندن جسدها، زنده می شود و شروع به صحبت می كند و به تفصیل، مسیری كه طی كرده بود را بیان می كند. سخن از پل صراط و احوال اهل جهنم و اهل بهشت می گوید و به توصیف دنیای دیگر می پردازد.
اخیراً خانم آموزگار، كتابی با عنوان ارزاویراف نامه چاپ كرده اند ارزاویراف،‌ انسانی است كه سیری به عالم ملكوت می كند و سپس به توصیف آنجا می پردازد و سخن از چگونگی بهشت، پل جهنم یا پل چینه وت،‌ بهشتیان و ... می گوید. حال آنكه به نظر می رسد افلاطون كتاب ارزاویراف نامه را خوانده بود و در كتاب دهم جمهوری آنرا با عنوان قصه ی «ار» فرزند «ارمینس» بیان می كند. لذا، تشابهاتی بین نظریات فرهنگ ایران باستان و افلاطون وجود داشته است.
سهروردی از فرهنگ ایران باستان تاثیر پذیرفته و حكمت اشراق را بنا نهاده و صادر اولی را عقل و نور هستی می داند. در بعضی از روایات، یك روایت دیگر غیر از آنچه عرض كردم هم داریم كه حضرت ختمی مرتبت فرموده اند: «اوّل ما خلق الله نوری» یعنی اولین مخلوق و اولین صادر،‌ من محمد هستم. توجه داشته باشید، حضرت محمد (ص)، پسر عبدالله بن هاشم بن عبدمناف و دارای جسمانیتی در عربستان و مكه است. اما نورانیت حضرت ختمی مرتبت و باطن او كه همان عقل كل است، ازلی است. سهروردی این را می داند. عنوان این سخنرانی كه سهروردی و نور محمدی است، در همین جا روشن می شود. چراكه سهروردی، انبیاء‌ را انسانهایی كامل می داند. كمال انسان در چیست؟‌ كمال انسان در كمال عقل است. بر حسب اعتقادات ما، نبی به معنای عقل كل است. عقل كل،‌ عقلانی سخن میگوید. به همین دلیل است كه سخنان انبیاء و به خصوص پیامبر بزرگوار ما حضرت ختمی مرتبت، کاملا عقلانی است. حضرت ختمی مرتبت عقل كل است و به همین علت خاتم است.
نام احمد نام جمله انبیاست
چون كه صد آمد نود هم پیش ماست
پیامبر ما به لحاظ باطن، عقل كل است. عقل كل،‌ عقلانی سخن می گوید اگرچه در پرده ی رمز نیازمند تاویل است. چنانچه سخنی از سخنان ایشان با عقل شما سازگار نبود باید اهل عقل آنرا بخوانند و برای شما تاویل كنند چراكه معنی آنرا فقط اهل عقل می فهمند. چنانكه حضرت موسی با تمام عظمتش سخنان حضرت خضر را نفهمید. حتی حضرت موسی كه پیغمبر اولوالعزم است، همراه حضرت خضر شد. چراکه او انسان كامل و ظهور عقل است.
در مسیحیت، مسیح، مظهر خدا و بلکه خود خداست. اما در اسلام، نبی،‌ عقل و خدا، بی نشان است. در این جا تفاوت فرهنگ ها آشكار می شود. در فرهنگ مسیحیت، مسیح هم خدا و هم فرزند خدا و هم روح القدس است. یعنی سه تاست و در آن واحد، یکی! ولی در فرهنگ ما، نبی، عقل كل و ظهور خداوند است چرا كه اساسا تا ابد راه به ذات خداوند بی نشان نیست و لذا وصال به ذات به معنای هجران ابدی است. وصال او ممكن نیست. ظهور در عقل كل است و عقل كل، انبیاء هستند و كاملترین عقل، حضرت ختمی مرتبت هستند. لذا،‌ سهروردی از نور سخن می گوید و فلسفه ی او، فلسفه نور است.
البته، همه ی پیغمبران با نور آغاز می كنند ولی زرتشت، اولین پیغمبری است كه از نور صحبت كرده است. حضرت موسی هم از نور صحبت كرده. اولین بار كه به طرف كوه طور رفت آتش دیده بود. منظور از آتش، نورانیت آتش است. همه ی انبیاء نور هستند و نور حضرت محمد مصطفی (ص)، كاملترین نور است. سهروردی مسلمانی است كه از فرهنگ ایران باستان آغاز می كند و به نور محمدی ختم می كند. متاسفانه فرصت نشد به توضیح این نکته بپردازم كه چرا سهروردی به ما توصیه می كند قرآن را آنگونه بخوانیم كه گویی تنها بر ما نازل شده است.
بنده در جهان اسلام هیچ فیلسوفی را نمی شناسم كه به اندازه ی سهروردی با قرآن مانوس و بر آن احاطه و تسلط داشته باشد. حتی ملاصدرا و حتی ابن سینا نیز در این زمینه قابل قیاس با او نیستند. تصور كنید شخصی كه سی و شش و یا حداكثر سی و هشت سال عمر داشته، در جوانی كشته شده و ده سال آنرا در سفر بوده، چه میزان زمان می توانسته داشته باشد كه سی كتاب بزرگ را بنویسد.
و شیخ شهید در انتها، به آن نور ختم می كند. به نظر بنده، ‌حافظ بیش از هر كتابی به مطالعه ی كتابهای سهروردی می پرداخته است. تصمیم دارم سخنم را با یك بیت از حافظ ختم كنم:
از آن بدیر مغانم عزیز می دارند
كه آتشی كه نمیرد همیشه در دل ماست
منبع: سایت باشگاه اندیشه