چکیده

از آیات سوره قدر و دلایل عقلی و نقلی دیگر به روشنی دانسته می­شود که شب قدر منحصر به سال خاصی نیست و در هر سال شبی وجود دارد که از هزار ماه برتر است و در آن شب فرشتگان به همراه روح به زمین فرود می­آیند و مقدّرات معیّن شده از سوی خدا را تا شب قدر سال آینده به زمین می­آورند. از سویی از روایات آمده در تفسیر آیات سوره استنباط می­شود که فرشتگان در شب قدر مقدّرات را به نزد «حجت الهی» می­آورند و بر حضور مبارکش عرضه می­کنند؛ این حقیقت با تصریح فعل مضارع «تَنَزَّلُ» دلالت بر تجدید و استمرار داشته و نزول ملائکه و روح را همه ساله تا قیامت اثبات می­نماید. این مقاله به دنبال این هدف است که با استفاده از قرآن، تفاسیر و روایات روشن سازد که منزل­گاه فرشتگان آستان مبارک ائمّه اطهارعلیهم­­السّلام است و در زمان ما «امام زمان» همان کسی است که فرشتگان برای طواف برگردش به محضرش شرفیاب می­شوند تا مقدّرات الهی با دست مبارکشان امضا گردد.

کلید واژه ها: سوره قدر، شب قدر، قرآن، فرشتگان، امامت، امام زمان(عج)

مقدمه

معناى قدر، قدر و منزلت است كه می­فرماید: از هزار ماه بهتر است، و شرافت زمان و مكان به سبب خصوصیت زمان و مكان نیست بلكه به سبب جهاتى است كه در آن زمان یا مكان واقع شده است؛  كعبه معظمه براى بیت­اللَّه حرام؛ بعثت حضرت رسالت؛ ولادت آن حضرت و امیر­المؤمنین؛ دعاء حضرت ابراهیم و بناى حضرت آدم و سایر امور بوده، مدینه براى هجرت حضرت و مدفن حضرت و ائمّه بقیع و صدیقه طاهره و رواج دین اسلام، نجف براى مدفن امیرالمؤمنین و چهار پیغمبر، كربلا و همچنین سایر مشاهد مشرّفه، و مساجد براى محل عبادت است حتى مجالس مؤمنین و علماء، و همچنین ازمنه مثل اعیادِ بعثت حضرت رسول، ولادت آن حضرت و ائمّه­اطهار و نصب امیرالمؤمنین در روز غدیر، و ماه رمضان براى روزه و سایر ازمنه شریفه، و شرافت شب قدر براى نزول قرآن است كه لیله مباركه است و بركات شب قدر هم به واسطه بركات قرآن است، بلكه می­توان گفت كه فضائل ماه مبارك رمضان هم براى نزول قرآن است كه می­فرماید: شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقرآن هُدىً لِلنَّاسِ وَ بَیِّناتٍ مِنَ الْهُدى‏ وَ الْفُرْقانِ­(بقره :185).[2]

قرائت دیگری از معنای قدر نیز گویای ویژگی خاص این سوره است؛ در این سوره آن شبى كه قرآن نازل شده را شب قدر نامیده، و ظاهراً مراد از قدر تقدیر و اندازه‏گیرى است، پس شب قدر شب اندازه‏گیرى است، خداى تعالى در آن شب حوادث یك سال را یعنى از آن شب تا شب قدر سال آینده را تقدیر مى‏كند، زندگى، مرگ، رزق، سعادت، شقاوت و چیزهایى دیگر از این قبیل را مقدّر مى‏سازد.[3]

حاصل سخن این که شب قدر از شب­های منحصر به فرد در قرآن، روایات و متون دینی است؛ تقارن نزول قرآن در ماه رمضان و همزمانی آن در شب قدر بیانگر اهمیت ویژه این شب و مرتبت منحصر به فرد آن است. تعیین جمیع مقدّرات بندگان در شب قدر از ویژگی­های خاص و حائز اهمیت این شب است. در شب قدر سرنوشت بندگان معیّن می­شود، آیه شریفه می­فرماید: «فیها یُفرَق كُلُّ امرٍ حكیمٍ»[4] در آن شب مبارك بر وفق حکمت الهی، تقدیرات تفریق و تفصیل می­شوند. اجل­ها، رزق­ها، توفیقات و سرنوشت یك ساله، در چنین شبی ترسیم می­شود.

دامنه­ی تقدیر سرنوشت انسان در این شب دارای گستره­ی زمانی و موضوعی تا رستاخیز است؛ چنان­که حضرت علی علیه­السّلام به نقل از پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم می­فرماید:  «إنّ اللّه قدّر فیها ما هو كائن إلى یوم القیامة»[5] و در روایتی از امام صادق علیه­السّلام بر دامنه­ی تقدیر در تمامی شئون زندگی اشاره شده است: «فیها یقدّر كلّ شی‏ء یكون فی تلك السّنة إلى مثلها من قابل من خیر أو شرّ أو طاعة أو معصیة أو مولود أو أجل أو رزق».[6]

این نکته خالی از لطف نیست که بدانیم بر طبق برخی روایات، نعمتِ «ولایت»، سرآمد نعمت­ها و خواهشِ جمله­ی شیعیان در شب قدر تقدیر شده است؛ در روایتی به نقل از حضرت علی علیه­السّلام آمده است که ایشان می­فرماید: «قال لی رسول اللَّه صلّى اللَّه علیه و آله یا علیّ أ تدری ما معنى لَیْلَةِ الْقَدْرِ فقلت لا یا رسول اللَّه فقال انّ اللَّه تعالى قدّر فیها ما هو كائن الى یوم القیامة فكان فیما قدّر ولایتك و ولایة الأئمّة علیهم السّلام من ولدك الى یوم القیامة» [7]

نکته قابل توجه در رابطه با شب قدر این است که این شب منحصر در یک شب و یک سال خاص نیست بلکه علاوه بر تصریح نص قرآن، بر اساس دلایل نقلی و عقلی نزول فرشتگان در سال­های پس از پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم نیز قابل اثبات است.

ظاهر آیات این سوره نشان مى‏دهد كه شب قدر مخصوص زمان نزول قرآن و عصر پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله و سلّم نبوده، بلكه همه ساله تا پایان جهان تكرار مى‏شود. تعبیر به فعل مضارع (تَنَزَّلُ)[تَتَنَزَّلُ] كه دلالت بر استمرار دارد، و همچنین تعبیر به جمله اسمیه «سَلامٌ هِیَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ» كه نشانه دوام است نیز گواه بر این معنى است.[8]

به علاوه روایات بسیارى كه شاید در حد تواتر باشد نیز این معنى را تایید مى‏كند.

در روایتی راوی در مورد شب قدر از امام صادق علیه­السّلام ‌می­پرسد که آیا [شب قدر] در هر سالی وجود دارد، حضرت در پاسخش می­فرماید: «لو رفعت لیلة القدر لرفع القرآن».‌[9] در این روایت موجودیّت قرآن مشروط بر وجود شب قدر در هر سالی است؛ بنابراین چنان­چه کسی منکر این حقیقت باشد، لاجرم قرآن را منکر شده است. این مضمون در روایتی دیگر به گونه­ای متفاوت بیان شده است: «و عن أبی ذر (رضی الله عنه)، قال: قلت: یا رسول الله، لیلة القدر، شی‏ء یكون على عهد الأنبیاء ینزل علیهم فیها الأمر، فإذا مضوا رفعت؟ قال: «لا، بل هی إلى یوم القیامة»»[10].حمران از حضرت باقر علیه­السّلام از إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَكَةٍ پرسید، حضرت فرموده: «نعم لیلة القدر و هى فی كل سنة فی شهر رمضان فی العشر الاواخر...»[11]

از امام باقر علیه­السّلام در روایتی دیگر نقل شده که در آن راوی از حضرت در مورد آیه :« إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَكَةٍ» پرسید، حضرت فرمود: «قال نعم لَیْلَةِ الْقَدْرِ و هی فی كلّ سنة فی شهر رمضان فی العشر الأواخر فلم ینزل القرآن الّا فی لیلة القدر».[12]

پس معلوم شد آن­چه تمامی روایات مختلف اهل بیت علیهم­السّلام در آن اتفاق دارند این است كه شب قدر تا روز قیامت باقى است، و همه‏ساله تكرار مى‏شود.

دلیل عقلی بر وجود شب قدر با طرح مقدمه­ای کوتاه از سوی علامه تبیین می­شود؛ ایشان  با تأکید بر لزوم تقدیر و اندازه­گیری امور در شب قدر، ضروت وجود چنین شبی برای تقدیر امور بندگان را مطرح نموده و از آن استفاده کرده­اند كه شب قدر منحصر در شب نزول قرآن و آن سالى كه قرآن در آن شبش نازل شد نیست، بلكه با تكرار سنوات، آن شب هم مكرر مى‏شود، پس در هر ماه رمضان از هر سال قمرى شب قدرى هست، كه در آن شب امور سال آینده تا شب قدر سال بعد اندازه­گیرى و مقدر مى‏شود.[13] ‌ علامه در ادامه به فرض قبول امکان شبی که قرآن در گذشته در آن تماماً نازل شده، این فرض را که در آن شب تمامی حوادث آینده تعیین گردد، منتفی دانسته و اقوال مختلف در انحصار شب قدر را مردود دانسته است.[14]

اهمیت باور به وجود شب قدر تا بدان جاست که امام صادق علیه­السّلام قائلین به این­که شب قدر با رحلت پیامبر پایان پذیرفته را مرتد  دانسته است.[15]

تا بدین جا دانستیم که در شب قدر سرنوشت انسان­ها و به طور کلی تحوّلات جهان ترسیم می­شود و دانستیم که شب قدر منحصر به سالی خاص نیست بلکه همه ساله تکرار می­شود؛ یعنی در هر سال شبی است که در آن شب فرشتگان از آسمان فرود می­آیند. حال سؤال مطرح می­شود که فرشتگان بر چه کسی فرود می­آیند در فصل آتی در پی این هستیم تا به کمک قرآن و روایات و دلایل عقلی ثابت کنیم که باید حجّت خدا بر روی زمین باشد تا فرشتگان بر او اجلال نزول نمایند.

امام زمان (عج) و شب قدر

واکاوی موضوع مهدویّت و امام زمان(عج) با کاوش در باطن و اعماق قرآن از مسائل اساسیِ عقیدتی است؛ قرآن همان­طور که به توحید، معاد، و نبوت پرداخته به امامت نیز پرداخته است؛ توضیح این که حضرت مهدی­(عج) آخرین سلسله معصومین علیهم­السّلام است و واکاوی موضوع مهدویت در قرآن به معنای کاوش در مسأله مهم امامت است. امامت دنباله­ی حرکت انبیاء در مسیر اصلاح و تربیت بشریت است. کاوش در مسأله امامت در دوران غیبت با رویکرد به آیاتی که تداعی کننده حتمیت ظهور و غلبه­ی حق بر باطل با ظهور منجی مستضعفان دارد، ضرورتی اجتناب­ناپذیر است و بی­مدد مداقّه و بازکاوی آیات قرآن با رویکرد تفکّر مهدوی، امامت ناشناخته می­ماند، بسیاری از مفاهیم آن نامکشوف مانده و متبلور نمی­گردد؛ در نتیجه رسیدن به سر منزل هدایت میسر نمی­گردد و هر رهروی بدون شناخت امام خود ره به جایی جز ناکجا آباد نمی­برد؛ از این روست که در روایتی مشهور مرگ بدون شناخت امام زمان مرگ در جاهلیت نامیده شده­ است.[16]

تا بدین جا ضرورت ظرف زمانی نزول فرشتگان به اثبات رسید در این بخش می­خواهیم ضرورت ظرف مکانی و یا به عبارتی نزول­گاه فرشتگان در شب قدر را بررسی نمائیم.

هنگامى كه در بررسی آیات قرآنى به این نتیجه مى‏رسیم كه شب قدر در هر سال هست، باید توجّه كنیم كه پس صاحبِ شب قدر نیز باید همیشه وجود داشته باشد؛ چنان‏كه در احادیث آمده است و گرنه فرشتگان بر چه كسى فرود مى‏آیند و كتابِ تقدیر را نزد چه كسى مى‏گشایند و مجارى امور را به اذن خدا به چه كسى مى‏سپارند.

برای بررسی و تحلیل روایات و نیز سایر قرائن موجود می­توان به مطلب فوق از دو منظر متفاوت با نتیجه یکسان نگریست.

اول اینکه: در روایات وارد آمده در مورد شأن و منزلت شب قدر، بارها آمده است که اعمال انسان­ها بر دلیل و حجّت خداوند در روی زمین عرضه می­شوند. حجت­های خدا در روی زمین باید مانند حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلّم صفات خاصی را دارا باشند تا بتوانند جانشین حضرتش باشند. فرشتگان و جبرئیل در زمان حیات پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم هر سال در شب قدر بر آن حضرت نازل می­شدند پس از رحلت آن حضرت نیز باید بر کسی نازل شوند و آن کس باید متّصف به صفات حضرت رسول صلّی الله علیه و آله و سلّم باشد و آن وجود کسی نیست جز جانشینان معصوم حضرت یعنی همان کسانی که پس از حضرت، خلیفه واقعی او در زمین­اند.

به امام صادق علیه­السّلام گفته شد: تعرفون لیلة القدر؟ فقال: «و كیف لا نعرف [لیلة القدر] و الملائكة تطوف بنا فیها!».[17] یعنی: ‌از حضرت سؤال شد آیا شما مى‏دانید شب قدر كدام شب است؟ فرمود: چگونه نمى‏دانیم، در حالى فرشتگان در آن شب در گرد ما دور مى‏زنند.

در روایتى دیگر از حضرت صادق علیه­السّلام نقل شده كه على علیه­السّلام به ابن عباس فرمود: شب قدر در هر سال است و در آن، كار یك سال نازل مى‏شود، براى آن كار بعد از رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله نمایندگانى هست، گفتم:  آنها كدام هستند؟ فرمود: من و یازده فرزندم از صلب من همه امامان محدثند.[18]

در جایی دیگر از حضرت امام صادق علیه­السّلام روایت شده که فرمود امیر­المؤمنین علیه­السّلام مكرر به اصحاب خود می­فرمود هیچ وقت اولى و دومى حضور پیغمبر نرسیدند مگر آن­كه آن ­حضرت با گریه و خشوع سوره قدر را براى آنها قرائت می­فرمود عاقبت روزى ایشان گفتند اى رسول خدا جهت چیست این قدر سوره قدر را براى ما قرائت می­فرمائید فرمود به خاطر كسی­كه مشاهده می­كنم او را به چشم و حفظ كردم و جاى دادم او را در قلب خود و اشاره فرمود بمن.[19]

از ابى یحیى صنعانى روایت شده حضرت صادق علیه­السّلام می­فرمود روزى جدّم امیر­المؤمنین علیه­السّلام قرائت نمود سوره إِنَّا أَنْزَلْناهُ را و حسنین حضور آن بزرگوار نشسته بودند حضرت امام حسین رو كرد به پدر خود گفت یا امیرالمؤمنین [علیه­السّلام] مى‏بینم هر وقت تلاوت مى‏نمائید این سوره را حظى و لذّتى از قرائت آن مى‏برید فرمود چنین است ای­فرزند آن سوره چون بر جدّت خاتم پیغمبران نازل شد بر من قرائت نمود و دست مباركش را بر كتف من گذاشت و فرمود ای على و ای وصى من بر امت و اى جهاد كننده با دشمنان من تا روز قیامت، این سوره مخصوص تو می­باشد بعد از وفات من و اختصاص به فرزندان تو دارد بعد از تو برادرم جبرئیل مقدّرات، حوادث و پیش­آمدهاى امّت را در هر سال فرود آورد و نازل كند بر تو و فرزندانت در شب قدر چنان­كه بر من نازل مى‏كند...[20]

معصومین علیهم­السّلام به درستی به تبیین این واقعیت پرداخته­اند که آنان صاحبان شب قدرند و از سوی دیگر دلایل منکران وجود شب قدر بعد از پیامبر را به خوبی تبیین نموده­اند؛ از حضرت امام صادق علیه­السّلام روایت شده است که:‏  «یقول اهل- الخلاف لامر اللَّه عز و جل مضت لیلة القدر مع رسول اللَّه صلى اللَّه علیه و اله فهذه فتنة اصابهم خاصة و بها ارتدوا على اعقابهم لانهم ان قالوا لم یذهب فلا بد ان یكون للَّه عز و جل فیها امر و اذا اقروا بالامر لم یكن له من صاحب بد» ؛یعنى می­گویند آنانى كه خلاف امر خداى تعالى می­كنند گذشت شب قدر و رفت با رسول اللَّه صلى اللَّه علیه و اله پس این فتنه و اختلافیست كه رسیده بر اهل اسلام و بس و به سبب این فتنه و اختلاف برگشتند بر پاشنه‏هاى خود یعنى مرتد شدند با وجود دعوى اسلام چه اگر ایشان گویند و اقرار كنند كه شب قدر نرفته پس ناچار است كه بوده باشد خداى تعالى را در آن شب امرى و هر گاه اقرار  به این امر كنند نخواهد بود مر آن امر را از صاحبى؛ چاره به این معنى كه لازم افتد ایشان را كه اقرار كنند بوجود والیان و صاحبان آن امر كه هر یك در زمان خود والى آن امر باشند و چون اقرار باین والیان امر كه اوصیاء پیغمبراند صلوات اللَّه علیه ندارند بر ایشان لازم می­آید كه اقرار ببقاء لیلة القدر نیز نداشته باشند اگر چه بعضى از ایشان صریحا انكار آن نكنند.[21] مفاد روایت امام علیه­السّلام با مراجعه به تفاسیر عامه  و توجیهات بی­پایه و اساس آن­ها به خوبی مشهود است.[22]

از حضرت امام باقر علیه­السّلام روایت شده كه‏ «و ایم اللَّه ان من صدق بلیلة القدر لیعلم انها لنا خاصة لقول رسول اللَّه صلى اللَّه علیه و اله لعلى علیه السّلام حین دنا موته هذا ولیكم من بعدى فان اطعتموه رشدتم»؛ ‌یعنی:یعنى قسم می­خورم به خداى تعالى به درستى هر كه تصدیق ببقاء لیلة القدر كرده هر آینه می­داند كه امارت آن شب از ماست و بس به واسطه قول رسالت پناه صلى اللَّه علیه و اله مر على علیه السّلام را وقتى كه نزدیك شد مرگ رسول علیه السّلام كه این صاحب امر لیلة القدر است و ولى شما است بعد از من پس اگر اطاعت كردید او را، راه راست یافتید.[23]

از حضرت علی علیه­السّلام نیز روایت شده است که: «أنه قال لابن العباس: «ان لیلة القدر فی كلّ سنة و انه ینزل فی تلك اللیلة أمر السنة، و لذلك الأمر ولاه بعد رسول اللّه» فقال ابن عباس من هم؟ قال (علیه­السّلام) «أنا و أحد عشر من صلبی»[24]

نزول ملائکه بر تمامی ائمّه علیهم­السّلام یکی پس از دیگری، امری است حتمی که روایات مذکور مؤیّد ضرورت آن است؛ بنا بر این بهترین دلیل بر امامت و وجود امام زمان علیه­السّلام سوره قدر است و در زمان ما که حجّت الهی امام مهدی علیه­السّلام است. در شب قدر فرشتگان بر ایشان نازل شده و به محضر ایشان شرف حضور می­یابند.

در ذکر اعمال شب قدر، شیخ عباس قمی موارد زیادی بر می­شمرد که در میان آنها دعای فرج به چشم می خورد این دعا علاوه بر این که بیانگر تعلق شب به حضرت دارد بیانگر این است که دعا برای فرج باید سرلوحه سایر ادعیه باشد. حال که دانستیم شب قدر متعلّق به امام زمان است و نص صریح روایات، نزول فرشتگان بر حضرت را اثبات نمود، بر احیاگران شب قدر لازم است که در آن شب با حضرت تجدید بیعت نمایند و  برای وارث رسول خدا و صاحب شب قدر، دعای فرج و ظهور بخوانند.

با توجه به دلایل عقلی و نقلی دانستیم که وجود مقدس امام زمان علیه­السّلام در آخر­الزمان تنها منزل فرشتگان است و چنین است که می­توان گفت روح لیلة القدر همان امام زمان است و این شب تنها با وجود مقدس حضرتش معنا و مفهوم پیدا می­کند. حال با توجه به روایاتی که در آنها مراد از لیلة قدر وجود مقدس حضرت زهرا سلام الله علیها معرفی شده[25]، این سؤال پیش می­آید که آیا در روایات تشتت و تناقضی است و یا این که روایات حامل نکته مهمی است.

پاسخ را با حدیثی منقول از امام صادق علیه­السّلام تبیین می­نمائیم، حضرت به نقل از جدشان حضرت امیر مؤمنان می­فرماید: ان أمیرالمؤمنین علیه­السّلام قال لابن العباس ان لیلة القدر فی كل سنة، و انه ینزل فی تلك اللیلة امر السنة، و لذلك الأمر ولاة بعد رسول الله صلى الله علیه و آله فقال ابن عباس: من هم؟ قال: انا واحد عشر من صلبی.[26]

با توجه به حدیث فوق و احادیث فراوانی با این مضمون و با توجه به این که تمامی اهل بیت علیهم­السّلام از نوری واحدند، هر ویژگی برای یکی قابل تسرّی به دیگری است به علاوه این که، حضرت زهرا سلام الله علیها خود مادر یازده امام و جانشینی است که به همراه شوهرش سلسله وارثان پدرش را در امر ولایت دنبال می­کنند. بنابراین اگر می­بینیم در برخی روایات فاطمه، شب قدر است و یا این که فضائل ناشمردنی در مورد ذات مقدسش می­شنویم جملگی دلالت بر این دارد که تنها او شایستگی این را دارد که یازده خورشید هستی بخش را به عالمیان ببخشد؛ بنابر این چنان چه بگوییم فاطمه شب قدر است مثل این است که بگوییم امام حسن شب قدر است و همین گونه تا آخرین دردانه­ی حضرت زهرا سلام الله علیها؛ یعنی وجود مقدس امام زمان علیه­السّلام. شاید از همین نکته می­توان دریافت که هر کس فاطمه را بشناسد شب  قدر را درک کرده است چون دانستیم که مراد از فاطمه شخص ایشان به تنهایی نیست؛ از همین نکته است که باید اهل بیت را جملگی در شب قدر شفیع قرار دهیم و خداوند را حمد و سپاس گوییم که نعمت ولایت را برایمان مقدر ساخت چنان­که در روایتی از امام صادق علیه­السّلام در پاسخ به مفضل از نعمت ولایت به عنوان «فضل مشهود» یاد شده و حضرت در پاسخ سؤال مفضل به این که فضل این شب چیست فرمودند:« نزلت ولایة أمیر المؤمنین علیه السّلام فیها ......  نعم هی لیلة قدرت فیها السموات و الأرض، و قدرت ولایة أمیر المؤمنین علیه السّلام فیها»[27]

نظرگاه دوم با رویکرد دیگر و با تأکید بر حدیث مشهور و متواتر ثقلین قابل بررسی است. با توجه به این حدیث شریف می­توان تعلّق شب قدر به معصومین علیهم­السّلام و در نتیجه نزول فرشتگان را بر ذوات مقدّس آنان اثبات کرد؛‌ توضیح این که مفاد این حدیث جز این نیست که قرآن و عترت هماره دوشادوش یکدیگر باید مورد توجه باشد، ‌قرآن و عترت هر دو به موازات یکدیگر در جریان هدایت درحرکتند نمی­توان برای قرآن در شب قدر نقطه­ی عطفی متصوّر شد در حالی­که عترت را نادیده گرفت؛ ‌چنان­چه شب قدر برای قرآن حادثه­ای مهم در نزول است باید برای عترت هم حادثه­ای ترسیم گردد تا نقش ثقلین بی­عترت ناقص نگردد این معادله ممکن نیست مگر این که نزول قرآن با وجود عترت در این شب ارتباطی معنا­دار داشته باشد؛ بنابراین در این شب [در ظرف زمانی نزول ملائکه] و در فرآیند نزول باید برای عترت نقشی مؤثر و در خور ثقلش(قرآن) جستجو شود تا در سایه آن نزول قرآن به عنوان کتاب هدایت در مسیر تکامل انسان به همراه عترت ره توشه­ای برای بندگان باشد.

 حال آیا بدون توجه به مقام والای عترت و نقش کارساز آن در فرایند تکامل بشر می­توان احتمال دیگری را متصوّر شد؛ مگر این که جانب انصاف را فروگذارده و به ناحق سخنرانی کنیم. حاصل سخن این که تمسّک و ایمان به ثقلین یعنی قرآن و عترت  و به عبارتی اقامه درست توجه به این دو گوهر ناگسستنی این است که در شب قدر با تمسک به قرآن صامت و تلاوت آیات مبارکش و نیز توسّل به قرآن ناطق یعنی معصوم دست مدد خواهی و تضرع به دامانشان دارز نمائیم.

با توجه به آیات قرآن دانستیم که شب قدر در هر سال است بنابراین صاحب شب نیز باید همیشه وجود داشته باشد؛ ‌در غیر این صورت تفسیر درست آیات ناقص بوده و جز با توجیهات بی­اساس ممکن نیست زیر سؤال می­شود که فرشتگان بر چه کسی فرود می­آیند، ‌مقدرات را بر چه کسی عرضه می­کنند به علاوه طبق روایت متواتر ثقلین و لزوم همراهی دو ثقل چنان­چه قرآن تا روز محشر پا برجاست عدل آن یعنی عترت و حجّت خدا نیز همواره وجود دارد. زمانی پیامبر و بعد از حضرت به جانشینان برحقش منتقل می­شود. حضرت امیرمؤمنان علی علیه­السّلام لزوم وجود قرآن و عترت در هر عصر را با تأکید بر شب قدر چنین توصیف می­کند: «أن لیلة القدر فی کل سنة و انه ینزل فی تلک الیلة امر السنة و انّ لذلک الأمر ولاة بعد رسول الله (ص)»[28]؛ یعنی شب قدر در هر سالی هست، در این شب امور همه­ی سال فرو فرستاده می­شود.

بنا بر این حدیث زیبای ثقلین، ‌به جز اثبات اصل «امامت» تداوم امامت را نیز اثبات می­کند. این حدیث اثبات کننده امامت حضرت مهدی علیه­السّلام است و از سویی تفسیر درست از شب قدر در سایه تفسیر ثقلین محقّق می­شود. از این روست که در برخی روایات سوره قدر بهترین دلیل برای اثبات امامت در احتجاج با مخالفان بیان شده است؛ چنان­که در روایتی آمده: عن أبی جعفر(علیه­السّلام)، قال: «یا معشر الشیعة، خاصموا بسورة إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ تفلجوا، فو الله إنها لحجة الله تبارك و تعالى على الخلق بعد رسول الله (صلى الله علیه و آله)، و إنّها لسیدة دینكم، و إنها لغایة علمنا. یا معشر الشیعة، خاصموا بِحم وَ الْكِتابِ الْمُبِینِ إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنْذِرِینَ فإنها لولاة الأمر خاصة بعد رسول الله (صلى الله علیه و آله).[29]

 حدیث ثقلین همان­طور که هدایت را در تمسّک به دو رکن قرآن و امام (قرآن ناطق) محقّق می­داند. تداوم و بقای امام و امامت را چونان تداوم و بقای قرآن اثبات می­­کند؛ بنابر­این بر تمامی ولایتمداران لازم است شب قدر را قدر دانسته و پیش از هر چیزی و بیش از هر حاجتی ظهور امام زمان(عج) را از خداوند التماس نمایند. نکته لطیف دیگری نیز از این زاویه­ی نگاه قابل تأمّل است و آن این است که به دلباختگان حضرت ولی عصر می­آموزد که چون در شب قدر که درگاه بهترین آمال و تقدیرات است، ‌فرج حضرت مقدّم است پس به طریق اولی و به تأسّی از شب قدر در تمامی طول سال باید دعای فرج مقدّم بر سایر خواسته­هایمان باشد. که اگر چنین شد شب قدر را در خورِ توان درک نموده­ایم.

نتیجه گیری:

با توجه به آیات قرآن و روایات فراوان دانستیم که شب قدر دارای قدر و منزلت فراوانی بوده و نقش تعیین کننده­ای در سرنوشت انسان­ها دارد و دانستیم که این شب به ضرورت وجود نظم و تقدیر باید همه ساله وجود داشته باشد؛ بنابراین نصّ قرآن و مفاد روایات فراوانی شب قدر را ظرف زمانی تقدیر امور معرفی نموده­اند و چون اثبات شد که شب قدر همه ساله وجود دارد و همه ساله فرشتگان فرود می­آیند ضرورت وجود نزول­گاه فرشتگان و ضرورت وجود مجرای امور و کسی که مقدّرات الهی را امضاء نماید مطرح می­شود و با تفسیر درست حدیث ثقلین و لزوم همراهی شب قدر (ظرف زمانی) و اجرا کننده (امام زمان)،  و این­که تنها امام، انسان کامل و ظرف کلمات نورانی قرآن است، ضرورت وجود حجت الهی و واسطه فیض در جریان نزول فرشتگان و تقدیر امور اثبات گردید. نتایج مترتب بر یافته­های فوق در شناخت امامت و امام زمان هر عصری به خصوص عصر غیبت حائز اهمیت است؛ با آگاهی از آن چه در این مقاله بدان پرداختیم اقرار خواهیم نمود که بی­شناخت امام زمان(عج) هیچ شناختی معنا ندارد و چیزی جز جاهلیت نیست و بی­مدد امام زمان حرکت در مسیر روشن هدایت امکان­پذیر نیست؛ بنابراین باید در شب قدر بهترین تقدیر که همان ظهور نجات بخشش است را از خداوند درخواست نماییم؛ زیرا اوست که تنها بهانه برای شب قدر است. و تنها اوست که باید نقطه کانونی توجّهات در شب قدر باشد؛ زیرا اگر شفاعت و وساطت آن بزرگوار نباشد گناهان بخشوده نمی­گردد و سرنوشت آینده انسان به رستگاری و سعادت رقم نمی­خورد.

پی نوشت:

[1] . هادی زینی ملک­آباد، دانشجوی کارشناسی­ارشد الهیات (قرآن و حدیث) دانشگاه تربیت مدرس تهران، zeinih@gmail.com

[2]. أطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج‏14، ص 178

2 . ترجمه المیزان، ج‏20، ص 562

[4]. سوره مبارکه­ی دخان، آیه­ی4

[5].  الأصفى فی تفسیرالقرآن، ج‏2،  ص 1463  به نقل از معانی الأخبار، ص 315، حدیث 1

[6]. الكافی، ج 4، ص157

[7] .  تفسیر الصافی، ج‏5، ص353

[8] . تفسیر نمونه، ج‏27، ص191

[9] . البرهان فی تفسیر القرآن، ج‏5، ص 712

[10] . همان، ص 715

[11] . تفسیر أحسن الحدیث، ج‏12، ص 304 به نقل از فروغ كافى كتاب صوم باب «فى لیلة القدر»

[12] . تفسیر الصافی، ج‏5، ص 353

[13] . ترجمه المیزان، ج‏20، ص 562

[14] . همان

[15] . تفسیر شریف لاهیجی، ج‏4، ص 835

[16] . الکافی، ج 1، ص 377: (پیامبر(ص): «مَنْ مات و لم یَعرف إمام زمانه مات میتةً جاهلیّة»)

[17] . البرهان فی تفسیر القرآن، ج‏5، ص 717

[18] . اصول كافى كتاب الحجة باب «فى شأن انا انزلناه فى لیلة القدر» و نیز در همان باب از امام باقر علیه­السّلام نقل شده:  «انه لینزل فى لیلة القدر الى ولى الامر تفسیر الامور سنة سنة»

[19] . تفسیر جامع، ج‏7، ص 456؛ تفسیر شریف لاهیجی، ج‏4، ص835

[20]  . تفسیر جامع، ج‏7، ص 462 به نقل از کافی

[21] . تفسیر شریف لاهیجی، ج‏4، ص 835 به نقل از کافی

[22] . ر.ک: محاسن التأویل، ج‏9، ص 518؛ التّحریر و التنویر، ج‏30، ص 404 ؛ مفاتیح الغیب، ج‏32، ص234

[23] . تفسیر فرات الكوفی، ص 583 به نقل از کافی

[24] . التبیان فی تفسیر غریب القرآن، ص 348

[25] . تفسیر فرات الكوفی، ص 582؛ تأویل الآیات الظاهرة، ص 792، 793؛ البرهان فی تفسیر القرآن، ج‏5، ص 715

[26] . تفسیر نور الثقلین، ج‏5، ص 621

[27] . ر.ک: همان

[28] . اصول کافی، ‌کتاب الحجة،‌ باب «فی شأن انا انزلنا فی لیلة القدر»

[29] . البرهان فی تفسیر القرآن، ج‏5، ص 708

[ یاران انتظار: قرآن دو بار از شب قدر سخن گفته است: یكى در سوره قدر و دیگرى در سوره دخّان. از آیات سوره قدر برمى‏آید كه هر سال را شبى است كه از هزار ماه بهتر است. در این شب، فرشتگان همراه بزرگ خویش، روح، به زمین مى‏آیند و امر و فرمان و تقدیر خداوند را براى سال آینده فرود مى‏آورند. از روایاتى كه به تفسیر این سوره و سوره دخّان پرداخته‏اند، مى‏توان دریافت كه فرشتگان در شب قدر، تقدیر یك سال را نزد ولىّ مطلق زمان مى‏آورند و بدو عرضه مى‏دارند. این رویداد همواره بوده است و خواهد بود. در روزگار پیامبر (ص) فرشتگان بر ایشان نازل مى‏شدند و پس از آن پیامبر (ص) نیز در هر روزگارى بر ولىّ و حجّت خدا فرود مى‏آیند. او صاحب شب قدر است. وجود شب قدر و فرود فرشتگان را همه مسلمانان پذیرفته‏اند و بدین روى، امامان معصوم (ع) به شیعیان فرموده‏اند، براى اثبات امامت امامان شیعه (ع) به این آیات تمسّك جویید؛ زیرا چون همواره در هر سال، شبى با نام «شب قدر» وجود دارد، ناگزیر مى‏باید همواره ولىّ و حجّتى نیز در زمین باشد 1. این آیات نشانگر وجود امام زمان (ع) و ولایت باطنى اویند. ]

رابطه شب قدر با حجت زمان و امام عصر (عج)

از حضرت امام باقر (علیه السلام) نقل شده كه وقتی از حضرتش پرسیدند: آیا شما میدانید كه لیلة القدر كدام شب است؟ حضرت فرمودند: چگونه ندانیم، و حال آن كه در شب قدر فرشتگان بر گرد ما طواف می كنند.

خداوند متعال در چهارمین آیه سوره مباركه قدر می فرماید: تنزّل الملائكة و الرّوح فیها بإذن ربهّم من كلّ أمرٍ. فرشتگان و روح، در آن شب به دستور پروردگارشان با هر فرمانی (برای تقدیر هركاری) فرود آیند.

فعل مضارع «تنّزل»  دلالت بر تكرار و بقاء «لیلةالقدر» دارد، و در آیات سوم و چهارم سوره دخان نیز:

فیها یفرَق كلّ أمرٍ حكیم.¹ در آن شب، هر فرمانی، برحسب حكمت صادر میشود.

دلالت بر تجدد و دوام دارد. زیرا هیأت نحوی باب «تفعّل» اگر دلالت بر پذیرش یا تكلف یا هر دو مینماید. ظاهر این فعلها، خبر از تفریق و تنزل امر در لیلةالقدرهای آینده می دهد.

این امر كه در زمان رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به آن حضرت نازل می شده است، در هر شب قدر، باید بر كسی نازل و تبیین و تحكیم یا كشف شود كه به افق نبوت نزدیك و پیوسته باشد.

قبول اصل وصایت رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) و امامت، ناشی از این معنی و مبتنی بر همین اساس است.

هنگامی كه كسی قرآن را به عنوان كلام خدا پذیرفت به این معنی كه همه سوره ها و آیات آن را پذیرفته است و یك مسلمان واقعی هم كسی است كه تسلیم همه آیات قرآن باشد، پس هر مسلمانی الزاماً باید سوره قدر، و از آن سوره شب قدر، و استمرار آن را تا قیامت بپذیرد و لازمه پذیرفتن آن، آیه (تنزّل الملائكة...) كه هر فرد با ایمانی ناگزیر از قبول آن است، این است كه بپذیرد كه در شب قدر فرشته ها و روح از جانب پروردگار با هر امری فرود میآیند و این امر یك متولی و ولی میخواهد كه متولی و ولی آن امر باشد. اینكه خداوند در آیات سوم و چهارم سوره دخان می فرماید:

در آن شب هر فرمانی، برحسب حكمت صادر می شود؛ فرمانی از جانب ما، و ما همواره فرستنده آن بوده ایم.

دلالت بر تكرار و تجدید فرق و ارسال در آن شب دارد و به این معنا كه آن شب، فرشتگان و روح، در هر سال، دائماً نازل میشوند؛ پس باید به طور مدام شخصی به عنوان «ولی» این امر باشد كه به سوی او نازل و ارسال گردند كه او همان ولی جهان و جهانیان خواهد بود؛ و هم اوست كه اطاعتش بر همگان واجب است.

به همین سبب، هر كس ادعا كرد كه من ولی امر هستم، باید ثابت كند كه این امر توسط فرشتگان و رو ح بر او نازل شده و میشوند، و چون هیچ كس جز پیامبر و اوصیاء معصومینش (علیهم السلام) نمیتوانند مدعی این امر باشند و اساساً هم نیستند، باید از اوصیاء و پیامبر همواره كسی باشد كه در شب قدر توسط روح و فرشتگان از جانب یزدان هر امری بر او نازل شود.

آیه مورد بحث، یكی از مستدلترین آیات قرآن كریم بر ضرورت وجود همیشگی یك ولی امر از جانب خداست كه امین بر حفظ و اجزاء و اداء امرالهی باشد، و آن همان امام معصوم (علیه السلام) است.

و هر كس نزول پیوسته فرشتگان و روح را در شب قدر بپذیرد كه اگر به قرآن ایمان دارد باید بپذیرد، ناگزیر باید ولی امر را هم بپذیرد وگرنه كافر به بعضی از آیات قرآن خواهد بود، كه در آن صورت چنین كسی بنابر بیان خود قرآن كریم كافر واقعی است.

چنان كه خداوند در آیات 150 و 151 سوره نساء میفرماید: إِنَّ الَّذِینَ یَكْفُرُونَ بِاللّهِ وَرُسُلِهِ وَیُرِیدُونَ أَن یُفَرِّقُواْ بَیْنَ اللّهِ وَرُسُلِهِ وَیقُولُونَ نُؤْمِنُ بِبَعْضٍ وَنَكْفُرُ بِبَعْضٍ وَیُرِیدُونَ أَن یَتَّخِذُواْ بَیْنَ ذَلِكَ سَبِیلاً  أُوْلَـئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ حَقًّا وَأَعْتَدْنَا لِلْكَافِرِینَ عَذَابًا مُّهِینًا . كسانی كه به خدا و پیامبران خدا كافر شدهاند و میخواهند بین خدا و رسولانش جدایی اندازند و میگویند به برخی ایمان میآوریم و به بعضی كافر میشویم و میخواهند در این میان(بینابین) اتخاذ كنند، اینان حقا كافرند و ما برای كفركیشان عذاب خواركنندهای مهیا كرده ایم.

و میبینید كه خداوند، كسانی را كه پارهای از آیات خدا را بپذیرند و برخی را نپذیرند، كافر حقیقی میداند.

علی بن ابراهیم قمی در تفسیری درباره نزول فرشتگان و روح، در شب قدر می گوید: فرشتگان و روح القدس، در شب قدر، بر امام زمان (علیه السلام) نازل می شوند و آنچه را از مقدرات سالانه بشر، نوشته اند، به او تقدیم می دارند

بنابراین مؤمن حقیقی كسی است كه هم استمرار لیلةالقدر را تا قیامت پذیرا باشد و هم وجود حجت زمان و ولی امر، و امام معصومی كه امر الهی را دریافت میكند و امین بر آن در جهت پاسداری، به كار بستن و اداء باشد، قبول كند؛ یعنی همان بزرگواری كه در زمان وجود مقدس بقیةالله الاعظم حضرت مهدی(عج) میباشد و به همین سبب پیامبر خاتم(صلی الله علیه و آله) بنابر آنچه شیعه و سنی از آن حضرت نقل كرده اند، فرمودند: من أنكر المهدی فقد كفر.² كسی كه وجود مهدی را انكار كند، رهسپار دیار كفر شده است.

و در كتب شیعه، از این قبیل احادیث فراوان است، و از آن جمله، از امام صادق(علیه السلام) و آن حضرت از پدر ارجمندشان و از آن طریق از جد عالیقدرشان و از پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) نقل شده كه فرموده اند:

القائم من ولدی اسمه إسمی و كنیته كنیتی و شمائله شمائلی و سنّته سنتی یقیم النّاس علی ملتّی و شریعتی و یدعوهم إلی كتاب الله عزّوجلّ، من أطاعه أطاعنی و من عصاه عصانی، و من أنكره فی غیبته فقد أنكرنی، و من كذبه فقد كذّبنی، و من صدّقه فقد صدّقنی، إلی الله اشكو المكذّبین لى فى أمره، و الجاهدین لقولی و المضلّین لأمتّی عن طریقته و سیعلم الذین ظلموا ایّ منقلبٍ ینقلبون.³

قائم از فرزندان من است اسم او اسم من «محمد» و كنیه او، كنیه من «ابوالقاسم» و سیمای او سیمای من و سنت او سنت من است، دین و آیین و ملت و شریعت مرا در بین مردم برپا میدارد و آنان را به كتاب خدای عزوجل فرامیخواند. كسی كه او را طاعت كند، مرا پیروی كرده و كسی كه او را نافرمانی كند، مرا نافرمانی كرده است و كسی كه او را در دوران غیبتش انكار كند، تحقیقاً مرا انكار كرده و كسی كه او را تكذیب كند هر آینه مرا تكذیب كرده و كسی كه او را تصدیق كند، هر آینه مرا تصدیق كرده است. از آنها كه مرا درباره او تكذیب كرده و گفتار مرا در شأن او انكار میكنند و امت مرا از راه او گمراه میسازند، به خدا شكایت میبرم. به زودی آنها كه ستم كردند و میدانند كه بازگشتشان به كجا است و سرنوشتشان چگونه است (و چگونه در دگرگونیها مجازات ستمگریهای خود را در دنیا و آخرت خواهند دید).

در این حدیث شریف انكار و تكذیب امام عصر، اروحنا فداه، انكار و تكذیب پیامبر به حساب آمده است، و در نتیجه همه پیامبران را انكار كرده، كه همان رهسپاری به وادی كفر خواهد بود.

علی بن ابراهیم قمی در تفسیری درباره نزول فرشتگان و روح، در شب قدر میگوید:

فرشتگان و روح القدس، در شب قدر، بر امام زمان (علیه السلام) نازل می شوند و آنچه را از مقدرات سالانه بشر، نوشته اند، به او تقدیم می دارند.

و همین محدث مورد وثوق از حضرت امام باقر(علیه السلام) نقل كرده، كه وقتی از حضرتش پرسیدند: آیا شما میدانید كه لیلة القدر كدام شب است؟ حضرت فرمودند:

چگونه ندانیم، و حال آن كه در شب قدر فرشتگان برگرد ما طواف میكنند.⁴

حضرت امام سجاد(علیه السلام)، در این باره، میفرمایند: همانا سال به سال در شب قدر تفسیر و بیان كارها، بر ولی امر (امام زمان(علیه السلام)) فرود می آید.

حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرماید: قائم از فرزندان من است اسم او اسم من «محمد» و كنیه او، كنیه من «ابوالقاسم» و سیمای او سیمای من و سنت او سنت من است، دین و آیین و ملت و شریعت مرا در بین مردم برپا میدارد و آنان را به كتاب خدای عزوجل فرامیخواند. كسی كه او را طاعت كند، مرا پیروی كرده و كسی كه او را نافرمانی كند، مرا نافرمانی كرده است و كسی كه او را در دوران غیبتش انكار كند، تحقیقاً مرا انكار كرده و كسی كه او را تكذیب كند هر آینه مرا تكذیب كرده و كسی كه او را تصدیق كند، هر آینه مرا تصدیق كرده است

و نیز آن حضرت(علیه السلام) فرموده اند: ای گروه شیعه، با سوره «انا انزلناه فی لیلة القدر» با مخالفین امامت ائمه معصومین(علیهم السلام) مخاصمه و مباحثه (و اتمام حجت) كنید تا كامیاب و پیروز شوید، به خدا كه آن سوره، پس از پیغمبر اكرم(صلی الله علیه و آله) حجت خدای تبارك و تعالی است بر مردم، و آن سوره آقای دین شماست و نهایت دانش و آگاهی ماست. ای گروه شیعه، با «حم و الكتاب المبین؛ انا انزلناه فی لیلة مباركة اناكنا منذرین» مخاصمه و مناظره كنید، زیرا این آیات مخصوص والیان امر امامت بعداز پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) است.

همچنین از رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) نقل شده است، كه به اصحابشان فرمودهاند:

به شب قدر ایمان بیاورید، زیرا آن شب برای علی بن ابیطالب(علیه السلام) و یازده نفر از فرزندان او پس از من خواهد بود.

از آنچه كه نگارش یافت، استفاده میشود كه شب قدر تا قیامت باقی است و در هر شب قدر هم ولی امر و صاحب امری هست كه آن امر را دریافت دارد، كه در زمان ما صاحب آن امر صاحب بزرگوار ما حضرت حجةبن الحسن المهدی، ارواحنا فدا، است و برای آن كه بهتر بدانیم كه لیلةالقدر بیانگر مقام شامخ ولایت اهل بیت (علیهم السلام) و امامت آنان تا روز رستاخیز میباشد. حدیثی را هم كه در بخش فضیلتهای حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) است، ملاحظه میكنیم كه در آن به طور كنایه از آن بانوی عظیم القدر تعبیر به لیلةالقدر شده است و آن در تفسیر فرات بن ابراهیم از حضرت صادق(علیه السلام) نقل شده كه فرمودهاند:

«ما قرآن را در شب قدر فرو فرستادیم»، «شب قدر» فاطمه و «قدر» خداست، پس كسی كه فاطمه (سلام الله علیها) را آنگونه كه باید، بشناسد، شب قدر را درك كرده است.

و این اشاره به مقام ولایت آن بانوی معصوم (سلام الله علیها) نیز دارد.

و از طرفی، همانگونه كه در شب قدر امر حق بر امام به حق فرود میآید، نزول گاه نور پاك امامان معصوم (علیهم السلام) نیز وجود مقدس فاطمه زهرا(سلام الله علیها) است؛ كه حقیقتاً هر كس آن بانو را شناخت و به عظمت مقام فرزندان معصومش و همسر مظلوم و معصومش پی برد، شب قدر را درك كرده است.

 

 

---

1. سوره دخان (44)، آیه 4.

2. علامه مجلسی، بحارالأنوار، ج 51، ص 51؛ منتخب الاثر، فصل 10، ب 1، جز 1 ، ص 492.

3. علامه مجلسی، همان، ج 51، ص 73؛ منتخب الاثر، فصل2، ب 3، ح4 ، ص 183.

4. تفسیر القمی، ص 731؛ علامه مجلسی، همان، ج 97، ص 14، جز 23.

برگرفته از: تحقیقی درباره لیلةالقدر و رابطه آن با امام عصر، ارواحنافداه، صص 149 ـ 132، با تلخیص.

علی اكبر رضوانی، ماهنامه موعود شماره 57

 

على بن ابیطالب كه چهار درهم بیش ندارد درهمى را در شب به نیازمندى مى‏بخشد و درهمى دیگر را در روز، و درهم سوّم را در پنهان و درهم چهارهم را آشكارا. رسولخدا از وى مى‏پرسد: «چرا چنین كردى؟» عرض مى‏كند: «به این انگیزه كه خداوند آنچه را به بنده وعده فرموده است مرحمت فرماید». «رسولخدا مى‏فرماید: بدان كه آن موعود از آن تو است» پس خداى تعالى این آیت را فرو مى‏فرستد:
الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ سِرًّا وَ عَلانِیَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ. «1»

كسانى كه اموالشان را در شب و روز و در نهان و در آشكار انفاق مى‏كنند پاداششان را نزد پروردگارشان دارند و نه بیمى برایشان هست و نه آنان اندوه خورند. كسانى كه ربا مى‏خورند (از گور) بپانخیزند مگر چنان كه كسى شیطان با دست مالیدن او را دیوانه كرده باشد، آن بدین سبب است كه آنان گفتند كه داد و ستد هم مثل رباخوارى است حال آنكه خدا داد و ستد را حلال كرده و رباخوارى را حرام كرده است. پس كسى كه موعظه‏اى از پروردگارش به وى رسید و دست باز كشید آنچه درگذشته گرفته مال اوست و كارش با خداست، و كسانى كه باز گردند (به رباخوارى) آنان همدم آتشند، آنان در آن ماندگارند. خدا ربا را به‏ نابودى میبرد و صدقه‏ها را رشد مى‏دهد، و خدا هیچ بسیار ناسپاس گنهورزى را دوست نمى‏دارد. براستى، كسانى كه ایمان آوردند و كارهاى شایسته كردند و نماز را بپا داشتند و زكات بپرداختند پاداششان را نزد پروردگارشان دارند و نه بیمى برایشان هست و نه آنان اندوه خورند. «2»

• 1.اسباب النزول، 58: به روایت ابن عباس.
• 2.آیات 277- 274.

* قال رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله):‏ « أَیُّهَا الناس ... فَإِذَا الْتَبَسَتْ عَلَیْكُمُ الْفِتَنُ كَقِطَعِ اللَّیْلِ الْمُظْلِمِ فَعَلَیْكُمْ بِالْقُرْآنِ فَإِنَّهُ شَافِعٌ مُشَفَّعٌ وَ مَاحِلٌ مُصَدَّقٌ‏ وَ مَنْ جَعَلَهُ أَمَامَهُ قَادَهُ إِلَى الْجَنَّةِ وَ مَنْ جَعَلَهُ خَلْفَهُ سَاقَهُ إِلَى النَّارِ وَ هُوَ الدَّلِیلُ یَدُلُّ عَلَى خَیْرِ سَبِیلٍ وَ هُوَ كِتَابٌ فِیهِ تَفْصِیلٌ وَ بَیَانٌ وَ تَحْصِیلٌ وَ هُوَ الْفَصْلُ لَیْسَ بِالْهَزْلِ وَ لَهُ ظَهْرٌ وَ بَطْنٌ فَظَاهِرُهُ حُكْمٌ وَ بَاطِنُهُ عِلْمٌ ظَاهِرُهُ أَنِیقٌ وَ بَاطِنُهُ عَمِیقٌ لَهُ نُجُومٌ وَ عَلَى نُجُومِهِ نُجُومٌ‏ لَا تُحْصَى عَجَائِبُهُ وَ لَا تُبْلَى غَرَائِبُهُ فِیهِ مَصَابِیحُ الْهُدَى وَ مَنَارُ الْحِكْمَةِ وَ دَلِیلٌ عَلَى الْمَعْرِفَةِ لِمَنْ عَرَفَ الصِّفَةَ». (الكافی (ط - الإسلامیة)، ج‏2، ص: 599)

حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) فرمودند: « ... هر گاه آشوبها چون شب تار شما را فرا گرفت به قرآن رو آورید (و بدان چنگ زنید) زیرا آن است شفیعى كه شفاعتش پذیرفته است (در باره كسى كه بدان عمل كند) و گزارش دهنده است از بدیها كه گفته‏اش (در باره آن كس كه بدان عمل نكرده) تصدیق شده است، هر كه آن را پیشواى خود كرد به بهشتش رهبرى كند و هر كه (از آن پیش افتد) و آن را پشت سر خود قرار دهد به دوزخش كشاند، و قرآن راهنمائى است كه به بهترین راهها راهنمائى كند، و كتابى است كه در آنست تفصیل و بیان و تحصیل (بدست آوردن حقائق) و آنست جداكننده (میان حق و باطل) شوخى و سرسرى نیست؛ براى آن ظاهرى است و باطنى، پس ظاهرش حكم و دستور است و باطنش علم و دانش، ظاهرش جلوه و زیبائى دارد و باطنى ژرف و عمیق است ستارگانى دارد و ستارگانش هم ستارگانى دارد، شگفتی هایش به شماره در نیاید و عجائبش كهنه نگردد، در آنست چراغهاى هدایت، و جایگاه نور حكمت و راهنماى معرفت است براى آن كس كه بشناسد صفات را( یعنى صفاتى كه موجب مغفرت است یا صفت شناسائى و استنباط را).»

* قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام): «كَانَ فِی وَصِیَّةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) أَصْحَابَهُ اعْلَمُوا أَنَّ الْقُرْآنَ هُدَى النَّهَارِ وَ نُورُ اللَّیْلِ الْمُظْلِمِ عَلَى مَا كَانَ مِنْ جَهْدٍ وَ فَاقَةٍ». (الكافی (ط - الإسلامیة)، ج‏2، ص: 600)

امام صادق (علیه السّلام) فرمود: «در سفارش امیر المؤمنین (علیه السّلام) به یارانش بود كه: بدانید همانا قرآن راهبر روز است و پرتو افكن شب تار اگر چه (آن كس كه در صدد راهنمائى شدن و كسب نورش باشد) در سختى و ندارى باشد. (زیرا فقر و فاقه او را از آن باز ندارند بلكه رغبتشان را در این باره افزون كنند).»

* قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله): «الْقُرْآنُ هُدًى مِنَ الضَّلَالِ وَ تِبْیَانٌ مِنَ الْعَمَى وَ اسْتِقَالَةٌ مِنَ الْعَثْرَةِ وَ نُورٌ مِنَ الظُّلْمَةِ وَ ضِیَاءٌ مِنَ الْأَحْدَاثِ وَ عِصْمَةٌ مِنَ الْهَلَكَةِ وَ رُشْدٌ مِنَ‏ الْغَوَایَةِ وَ بَیَانٌ مِنَ الْفِتَنِ وَ بَلَاغٌ مِنَ الدُّنْیَا إِلَى الْآخِرَةِ وَ فِیهِ كَمَالُ دِینِكُمْ وَ مَا عَدَلَ أَحَدٌ عَنِ الْقُرْآنِ إِلَّا إِلَى النَّارِ».(الكافی (ط - الإسلامیة)، ج‏2، ص: 601)

رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده است: «قرآن راهنماى گمراهى است و بینائى از هر كورى است، و سبب گذشت از لغزشها است، و روشنى در هر تاریكى است، و در پیشامدها (و بدعتها) پرتوى است، و نگاهدارنده از هر هلاكتى است و ره‏جوئى در هر گمراهى است، و بیان‏كننده هر فتنه و اشتباهى است و انسانى را از دنیا (ى پست به سعادتهاى) آخرت رساند، و در آنست كمال دین شما، و هیچ كس از قرآن رو گردان نشود جز به سوى دوزخ».

* أبو عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) قال: «إِنَّ الْقُرْآنَ زَاجِرٌ وَ آمِرٌ یَأْمُرُ بِالْجَنَّةِ وَ یَزْجُرُ عَنِ النَّار». (الكافی (ط - الإسلامیة)، ج‏2، ص: 601)

ابو بصیر گوید: شنیدم حضرت صادق (علیه السّلام) می فرمود: «همانا قرآن باز دارنده و فرمان دهنده است. به بهشت فرمان دهد و از دوزخ باز دارد».

* أَنَّ رَجُلًا سَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) مَا بَالُ الْقُرْآنِ لَا یَزْدَادُ عَلَى النَّشْرِ وَ الدَّرْسِ إِلَّا غَضَاضَةً فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَمْ یَجْعَلْهُ لِزَمَانٍ دُونَ زَمَانٍ وَ لِنَاسٍ دُونَ نَاسٍ فَهُوَ فِی كُلِّ زَمَانٍ جَدِیدٌ وَ عِنْدَ كُلِّ قَوْمٍ غَضٌّ إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ». (بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج‏2، ص: 280)

مردی از امام صادق(علیه السلام) سؤال کرد که چگونه است که قرآن با وجود نشر و تعلیم و قرائت زیاد، از طراوت و تازگی آن کم نمی شود؟ امام فرمود: زیرا خداوند قرآن را برای زمان و مردم خاصی نازل نکرده است؛ از این رو در همه زمان ها و برای همه مردم تا روز قیامت تازه و با طراوت است.

* «... سَأَلْتُ الصَّادِقَ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ (علیه السلام) فَقُلْتُ لَهُ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا تَقُولُ فِی الْقُرْآنِ فَقَالَ هُوَ كَلَامُ اللَّهِ وَ قَوْلُ اللَّهِ وَ كِتَابُ اللَّهِ وَ وَحْیُ اللَّهِ وَ تَنْزِیلُهُ وَ هُوَ الْكِتَابُ الْعَزِیزُ الَّذِی‏ لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَكِیمٍ حَمِیدٍ». (توحید شیخ صدوق، ص: 224)

از امام صادق (علیه السلام) در مورد کیفیت قرآن سؤال کردم (که آیا قدیم است یا حادث و مخلوق)؟ حضرت فرمود: قرآن کلام خداست و کتاب و وحی و نازل شده از طرف اوست و آن کتاب عزیز و مقتدری است که هیچ گونه امر باطلی به آن راه نمی یابد و از جانب خدای حکیم و ستوده نازل گردیده است.

* «... كَتَبَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ مُوسَى الرِّضَا (علیه السلام) إِلَى بَعْضِ شِیعَتِهِ بِبَغْدَادَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ ... وَ الْقُرْآنُ كَلَامُ اللَّهِ غَیْرُ مَخْلُوقٍ فِیهِ خَبَرُ مَنْ كَانَ قَبْلَكُمْ وَ خَبَرُ مَا یَكُونُ بَعْدَكُمْ‏ أُنْزِلَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ عَلَى مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ» (توحید شیخ صدوق؛ ص 227)‏

 امام هادی (علیه السلام) به یکی از شیعیانش در بغداد نوشت: قرآن کلام خداست (و مانند چیزهای دیگر) مخلوق خدا نیست؛ در آن اخبار امت های قبل از شما و اخبار بعد از شما آمده است؛ قرآن از جانب خدا بر حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) نازل شده است.

* قال رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله):‏ « أَیُّهَا الناس ... فَإِذَا الْتَبَسَتْ عَلَیْكُمُ الْفِتَنُ كَقِطَعِ اللَّیْلِ الْمُظْلِمِ فَعَلَیْكُمْ بِالْقُرْآنِ فَإِنَّهُ شَافِعٌ مُشَفَّعٌ وَ مَاحِلٌ مُصَدَّقٌ‏ وَ مَنْ جَعَلَهُ أَمَامَهُ قَادَهُ إِلَى الْجَنَّةِ وَ مَنْ جَعَلَهُ خَلْفَهُ سَاقَهُ إِلَى النَّارِ وَ هُوَ الدَّلِیلُ یَدُلُّ عَلَى خَیْرِ سَبِیلٍ...». (الكافی (ط - الإسلامیة)، ج‏2، ص: 599)

حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) فرمودند: « ... هر گاه آشوبها چون شب تار شما را فرا گرفت به قرآن رو آورید (و بدان چنگ زنید) زیرا آن است شفیعى كه شفاعتش پذیرفته است (در باره كسى كه بدان عمل كند) و گزارش دهنده است از بدیها كه گفته‏اش (در باره آن كس كه بدان عمل نكرده) تصدیق شده است، هر كه آن را پیشواى خود كرد به بهشتش رهبرى كند و هر كه (از آن پیش افتد) و آن را پشت سر خود قرار دهد به دوزخش كشاند، و قرآن راهنمائى است كه به بهترین راهها راهنمائى كند».

* أَبو عَبْدِ اللَّهِ عَنْ آبَائِهِ (علیهم السلام) قَالَ: «شَكَی رَجُلٌ إِلَى النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) وَجَعاً فِی صَدْرِهِ فَقَالَ اسْتَشْفِ بِالْقُرْآنِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ- وَ شِفاءٌ لِما فِی الصُّدُورِ». (الكافی (ط - الإسلامیة)، ج‏2، ص: 600)

حضرت صادق (علیه السّلام) از پدرانش (علیهم السلام) حدیث كند كه مردى از درد سینه به پیغمبر(صلی الله علیه و آله) شكایت كرد، حضرت فرمود: «به وسیله قرآن شفا بجوى زیرا خداى عز و جل فرماید: « (و این قرآن) شفاء است براى آنچه در سینه‏ها است»(سوره یونس آیه 57).

* قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله): «الْقُرْآنُ هُدًى مِنَ الضَّلَالِ وَ تِبْیَانٌ مِنَ الْعَمَى وَ اسْتِقَالَةٌ مِنَ الْعَثْرَةِ وَ نُورٌ مِنَ الظُّلْمَةِ وَ ضِیَاءٌ مِنَ الْأَحْدَاثِ وَ عِصْمَةٌ مِنَ الْهَلَكَةِ وَ رُشْدٌ مِنَ‏ الْغَوَایَةِ وَ بَیَانٌ مِنَ الْفِتَنِ وَ بَلَاغٌ مِنَ الدُّنْیَا إِلَى الْآخِرَةِ وَ فِیهِ كَمَالُ دِینِكُمْ وَ مَا عَدَلَ أَحَدٌ عَنِ الْقُرْآنِ إِلَّا إِلَى النَّارِ». (الكافی (ط - الإسلامیة)، ج‏2، ص: 601)

و رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده است: «قرآن راهنماى گمراهى است و بینائى از هر كورى است، و سبب گذشت از لغزشها است، و روشنى در هر تاریكى است، و در پیشامدها (و بدعتها) پرتوى است، و نگاهدارنده از هر هلاكتى است و ره‏جوئى در هر گمراهى است، و بیان‏كننده هر فتنه و اشتباهى است و انسانى را از دنیا (ى پست به سعادتهاى) آخرت رساند، و در آنست كمال دین شما، و هیچ كس از قرآن رو گردان نشود جز بسوى دوزخ».

* قَالَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ (علیه السلام): «لَوْ مَاتَ مَنْ بَیْنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ لَمَا اسْتَوْحَشْتُ بَعْدَ أَنْ یَكُونَ الْقُرْآنُ مَعِی‏» (الكافی (ط - الإسلامیة)، ج‏2، ص: 602)

حضرت على بن الحسین (علیهما السلام) فرمود: اگر همه مردم كه ما بین مشرق و مغرب هستند بمیرند من از تنهائى هراس نكنم پس از آنكه قرآن با من باشد

* سَمِعْتُ أَبَا إِبْرَاهِیمَ (علیه السلام) یَقُولُ‏: «مَنِ اسْتَكْفَى بِآیَةٍ مِنَ الْقُرْآنِ‏ مِنَ الشَّرْقِ إِلَى الْغَرْبِ كُفِیَ إِذَا كَانَ بِیَقِین‏» (الكافی (ط - الإسلامیة)، ج‏2، ص: 623)

حضرت موسى بن جعفر(علیهما السلام) شنیدم كه میفرمود: هر كه بیك آیه قرآن اكتفا كند (و آن را براى نگهدارى از خود بس داند.) از شرق تا غرب همان آیه او را بس باشد [اگر با ایمان و عقیده باشد].

* قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): «القرآن غنى لا فقر بعده و لا غنى دونه». (نهج الفصاحه، ص 602)

قرآن غنائیست كه پس از آن فقرى نیست و غنائى جز آن نیست.
 

* قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): «نعم الشّفیع القرآن لصاحبه یوم القیمة». (نهج الفصاحة ، ص: 787)

چه نیكو شفیعى است قرآن در روز قیامت براى كسى كه اهل قرآن باشد.