تبیان، دستیار زندگی

مرحوم حجت الاسلام آقا میر سید على مدرس یزدى متوفى در سال 1329 ه -، از تلامذه مجدد شیرازى ، در كتاب الهام الحجة (ص 603 ط 1346) مى نویسد: از جماعت كثیره مسموع شد بنقل از مرحوم آخوند ملا صادق سر یزدى ، و از آن جمله استاد معظم عالم و عامل و فاضل كامل و عارف زاهد محقق الحاج میرزا سید حسین وامق دام افضاله ، و بعد از استماع شفاهى بخط مبارك خود از براى این حقیر مرقوم فرمودند، و بعبارتهم الشریفه نقل مى شود:
در سنه 1270 ه -، از مرحوم آخوند ملا صادق سر یزدى كه اسمش موافق مسمى بود، حكایت ظریفه استماع شد كه :
در اوقاتیكه در دار العباد یزد بتحصیل علوم مشغول بودم مزاج مرا اختلالى بهم رسید، و اشتها، نقصان یافت ، و هم و غم بسیار بهم رسانیدم ، تا به حدى كه از ابناى جنس متوحش گردیده و عزلت مى نمودم ، تا كار به جائى رسید كه توقف بلده میسر نبود، لابد بقریه سریزد رفتم ، و در آنجا هم از معاشرت مردم دلتنگ شده روزها را در قبرستان خارج قریه بتنهائى بسر مى بردم .
روزى ندائى را شنیدم كه : مرا باسم صدا مى زند، هر چند نظر بجهات نمودم و دقت كردم كسى را نیافتم ، و مكرر ندا مى شنیدم ، مدتى متحیر و متفكر ایستاده و گفتم : اى صاحب صدا من ترا نمى بینم ، كیستى ؟ و مطلب تو چیست ؟
جواب گفت : من ملك موتم و بقبض روح تو ماءمورم ، بهیئت محتضر بخواب تا روح ترا قبض نمایم ! بفرموده عمل نمودم و پاى بقبله خوابیدم ، و دامن خود را بر روى خود افكندم .
طولى كشید، و گفتم : چه شد؟ و چرا بامر خود مشغول نمى شوى ؟
جواب داد كه : الحال موت تو بتاءخیر افتاد، تا بروى بخانه خود و جمعى از عدولرا طلبیده وصیت بنمائى ، حال برخیز و برو!
من برخواستم و به خانه رفتم و وصیت نموده ، و باطاق خلوتى رفته و خوابیدم ، و گفتم : بسم الله .
جواب داد: بدا حاصل شد، و موت تو بتاءخیر افتاد، و مى باید تو به مقامات عالیه فایز شوى ، و ترقیات كلیه از براى تو حاصل شود، چند روزى انواع صحبت با هم مى داشتیم و مكرر تسلى مى داد، و مى گفت : مردم درباره تو گمان پریشانى حواس و مشاعر و جنون مى نمایند، لكن تو اندیشه مكن كه عمّا قریب صاحب مقامات خواهى شد.
تا آنكه در شبى احساس نمودم كه چیزى بپاى من خورد، مثل آنكه سر تا پایى بكسى بزنند، و صدا بگوش من رسید كه : برخیز و تهجد بجاى آور، و پیش از آن بر بام خانه برو و اذان بلند بگو!
موافق آنچه گفته بود عمل كردم ، بعد از آنكه اذان را بانجام رسانیدم ، بمن گفت : الحال فلان و فلان (و اشخاص چندى را شمرد) به خانه تو مى آیند و اعراض مى نمایند، اعتناء مكن كه مى باید ترقى كلى بكنى !
طولى نكشید كه : همان اشخاص آمدند و اعتراض نمودند كه این اذان مخالف با شریعت بود، و یكى از آنها اصرار داشت .
بمن گفت : باو تعرض كن و بگو تو در خلوت مرتكب چنین معصیت و عمل خلاف شرع مى شوى و مرا از عبادت منع مى كنى !
آخوند مى گوید: بمحض گفتن این سخن دیدم در حالت آن شخص قلق و اضطرابى حاصل شد، و بى نهایت خجل گشت بنوعیكه سر بزیر افكند و دیگر سخنى نگفت .
و بالجمله بر این منوال گذشت ، و هر روز و هر شب صدا مى شنیدم ، و مرا امرو نهى مى نمود، و اخبار غریبه بمن مى داد، و از آن جمله روزى شهرت یافت كه شخصى در سفر تبریز فوت شده ، با من گفت این خبر اصلى ندارد و فلانى زنده است و چند روز دیگر كاغذ او مى آید، و مطالبش چنین و چنان است ، بعد از چند روز بهمان طور صورت گرفت .
دیگر انتشار یافت كه : شریعتمدار آخوند ملا محمد تقى عقدائى برحمت خدا رفته ! با من گفت كه : این خبر كذب است و آخوند در حیات است ، و از این ناخوشى كه دارند سلامت بهم خواهند رسانید، و چند روز دیگر بهمان نحو صورت گرفت .
آخوند مذكور مى گوید كه : وقتى شد كه هیولائى در هوا مشاهده مى نمودم در نهایت نزدیكى كه گویا تمثال هوائى و صورت و نقش بر هوا بود و در نهایت لطافت كه با من مكالمه نموده و مرا امر و نهى و ترغیب مى نمود كه عمل بآنها موجب رسیدن بمقامات عالیه است .
و اندك اندك حالت تجرد من بجائى رسید كه بنظرم مى آمد كه جمیع اقالیم و بلاد و خلایق را مشاهده مى نمایم ، و مكرر خبر از فوت هر كسى میدادم و بعد موافق مى افتاد.
تا آنكه وقتى مرا امر نمود كه : شخصى را از بالاى بام بزیر اندازم ، ترسیدم و عمل نكردم .
و وقتى دیگر به من گفت كه : امام غائب در مكه معظمه ظهور نموده اند، و تو باید بحضور ایشان بروى ، هرگاه مى خواهى تو را بر ابر سوار نمایم و هرگاه مى خواهى صلوات بخوان و بر هوا راه رو!
گفتم : هر چه تو بهتر دانى !
گفت : برو بر بالاى بام و صلوات بخوان و بر هوا راه رو!
آمدم تا به لب بام و ترسیدم و ایستادم .
گفت : چرا نمى روى ؟
گفتم : مى ترسم بزمین بیفتم .
گفت : مترس و برو.
قبول نكردم مدتى معارضه بود، تا بكلى ماءیوس شد.
و گفت : تو بایست بمقامات عالیه برسى ، و در فلان امر و فلان امر ترسیدى و مخالفت نمودى ، و پا ببخت خود زدى !
من از پیش تو مى روم به نزد میرزا على محمد شیرازى كه او قابلیت دارد.
آخوند مى گوید: دیگر من آن صورت را ندیدم ، و خواهش ‍ نمودم از اهل خانه گوشتى را بریان نمودند، و قدرى استشمام و قدرى تناول كردم تا خورده خورده مزاجم باعتدال آمد، و ملتفت شدم كه بچه امرهاى مخالف شرف امر مى نموده است كه در آن حالت متوجه نبوده ام و شكر الهى را بجا آوردم .
و بعد از چندى خبر میرزا على محمد منتشر شد، و من دانستم كه چه و او بر باطل است ، و سابقا اسم او را نشنیده بودم مگر از این صورت كه مشاهده مى نمودم .
نتیجه :
اغراء و اضلال شیطان باین طریق درباره اشخاصى كه ساده لوح و مشغول عبادت و رضایت هستند، زیاد واقع مى شود.
بنده خودم در حدود سال (1360 ه -) یكى از رفقاء را دیدم كه چند ماه متوالى چنین حالت و ارتباطى پیدا كرده بود.
اجمال جریان رفیق عزیز ما آن بود كه : اولا این شخص از فضلاء و محصلین زبر دست بوده ، و علاقه شدیدى ببحث و قال و قیل و مجادله داشته و بجز این معنى توجهى بجهات دیگر اظهار نمى كرد.
ثانیا- در اثر بر خورد و ملاقات با یكى از مرتاضین كه خوارق چندى از خود نشان داده ، و از ضمیر او اطلاع داده بود: یك مرتبه حالش دگرگون شده و از درس و بحث منصرف گشته ، و مشغول عبادت و تزكیه و مجاهده شده ، و حال انزواء و خلوت و سكوت پیدا كرده بود.
ثالثا در خلال همین حال كه پیوسته اشتغال بعبادت و ذكر و فكر داشت : صدایى بگوشش مى رسد كه صاحب صدا دیده نمى شد، و سپس این صدا تا مدت پنج و شش ماه ادامه پیدا كرده ، و در امور شخصى و پیش آمدها و راجع بقضایاى آینده او را هدایت مى كرد.
این بنده چون بسوابق و لواحق و خصوصیات اعمال او مطلع بودم ، و همه بقرائن خصوصیات امر و نهى ، یقین پیدا كردم كه : این صداى الهى و روحانى نیست ، و بلكه شیطانى است ، و برفیق گرامى تاءكید مى كردیم كه مطابقت قوانین مقدسه اسلام را از دست نداده ، و در همه جزئیات و كلیات بوظایف دینى خود به دقت متوجه شده ، و دستورهاى الهى را همیشه مناط قرار داده و دستورهاى دیگر را با آنها بسنجد.
این است كه : بعد از چندین مرتبه اختلاف ، رفیق ما مواجه مى شود با یك امرى كه صریحا با اسلام بود، و هر چه از طرف صاحب صدا تاءكید و تشدید در اطاعت او مى شود: رفیق گرامى بیشتر بر توقف و مخالفت خود مى افزاید.
بطورى كه رفیق عزیز اظهار مى كرد: صداى او از دور شنیده شد كه من رفتم و تو آدم نمى شوى ، و بعد از آن صدا و صاحب صدا خبرى نبوده و بكلى قطع رابطه مى شود.
این حكایت را براى آن آوردم كه : افرادى كه مشغول عبادت و ریاضت و ذكر و فكر و خلوت و سیر و سلوك هستند از این خطر بزرگ بهراسند. و متوجه باشند كه براى سالك خطرهاى عظیم و لغزشهاى بزرگى است كه با كوچكترین غفلت ممكن است خود و دیگران را در وادى ضلالت هلاك و نابود سازد.

خواجه نظام الملك را (ابو على بن على الطوسى متولد در 408 و در سال 456 به وزارت سلطان آلب ارسلان سلجوقى رسیده ، و از وزراء دانشمند و عاقل و بزرگ بود) چندین پسر بود.
گویند: پسر او مؤ ید الملك از بلخ پیش پدر آمد، و در آن وقت بیست ساله بود و حسن صورت بكمال داشت ، و خواجه دختر ابوالقاسم بن رضوان را به بغداد جهت او خواستگارى كرده بود، و پسر را طلبید تا به بغداد فرستد و عروسى با تمام رساند.
و گفت : اى پسر من همین ساعت به بغداد رو و به تدبیر زفاف مشغول شو.
پس پدر را وداع كرده و بیرون آمد.
چون مؤ ید الملك بیرون رفت ، خواجه دیگر باره بگریست و با حاضران گفت : به خدا زندگانى بقالان و عیش ایشان از من خوشتر است ، زیرا كه بقالان و عیش ایشان از من خوشتر است ، زیرا كه بقال بامداد بدكان آید و شبانگاه بخانه رود، و رزقى كه خداى تعالى روزى كرده باشد با اهل و عیال خویش بخورد و فرزندان پیش او جمع شوند و او به دیدار ایشان خرم و خوشدل باشد و من با این جاه و وسعت و عنوان این فرزند را كه باین سن رسیده است چند نوبت معدود دیده ام ، و عمر عزیز من در تحمل مشاق اسفار و ارتكاب خطرها مى گذرد، و شب و روز مستغرق مصالح سلطان و ممالك و لشگر و خدم و حشم او است ، و با این همه كاشكى از دشمنان و حسودان ایمن بودمى ! و چون اوقات به چنین حالات گذران باشد لذت عیش ‍ خویش كى توانم یافت ! و بندگى خداى عزوجل كه در وجود جهت آن آمده ایم چگونه توانم پرداخت !⁽⁹³⁾
نتیجه :
یكى از اشتباهات مردم : منحرف شدن از حقیقت زندگى است ، زندگى انسان در دنیا هر چه آرام تر و ساده تر بوده ، و از جوش و جنبش هاى مادى دورتر، و از اسم و رسم و عنوان و شهرتهاى دنیوى كنارتر باشد: مطلوبتر و پسندیده تر است ، و چنین شخصى بهتر و بیشتر خواهد توانست از حقیقت زندگى بهره مند و مستفیض گشته ، و به راحتى و خوشى و آرامش خاطر و سكونت نفس به زندگى خود ادامه بدهد.
اشخاصیكه در این دنیا براى رسیدن به مال و ثروت یا جاه و عنوان ، تمام اوقات و قواى خودشان را صرف كرده ، براى نیل به این مقصد از هر گونه منافع و مزایاى وجود خود مى گذرند: سخت در گمراهى و اشتباه هستند.
تحصیل مال براى تاءمین استراحت و جلب آرامش است ، و همچنین است عنوان و اسم و رسم ، و اگر كسى آسایش و سكونت و راحتى خود را فداى مال و شهرت كند: از حقیقت زندگى و سعادت منحرف شده است .

زنى در شهر نیشابور پیش قاضى رفته ، و ادعا كرد كه شوهر من مبلغ پانصد دینار به من بدهكار است .
و مرد چون حاضر شد، دعوى او را انكار كرد.
قاضى از زن درخواست كرد كه : براى اثبات بینه (شهادت دو نفر شاهد عادل ) اقامه كند.
زن چند نفر شاهد به محكمه قاضى حاضر كرد.
و چون قاضى اداء شهادت خواست : شاهدها اظهار كردند كه ما باید سیماى زن را به بینیم و سپس روى اطمینان شهادت بدهیم .
زن حاضر شد كه صورت خود را به شاهدها نشان بدهد.
مرد در این موقع عصبانى شده و و از روى غیرت صیحه زد كه : شما مى خواهید به صورت زن من بنگرید! و سپس روى به قاضى كرده و گفت من اعتراف مى كنم كه ششصد دینار به زنم مدیون هستم .
اشخاص حاضر از غیرت مرد تعجب كردند.
زن نیز قاضى را خطاب كرده و گفت . شما را شاهد مى گیرم كه ذمه مرد من از این مبلغ برى است ، و من از حق خودم در گذشتم حاضرین از این امر بیشتر تعجب كردند.
قاضى دستور داد كه : این جریان را در باب حكایات مربوطه به غیرت و حمیّت یادداشت كنند.⁽⁹⁴⁾
نتیجه :
دانشمندان و علماى بزرگ علم اخلاق صفت غیرت را یكى از صفات برجسته و پسندیده انسان محسوب داشته . و آدم بى غیرت را از مرادف حیوانات و در مرتبه سگ و خوك حساب مى كنند.
در جلد 15 بحار نقل مى كند كه : حضرت موسى علیه السلام باندازه اى غیور بود كه تا مى توانست از آمد و رفت با رفقاى خود، خوددارى مى كرد تا عیال او را دیگران نبینند.
جاى بسى شگفت و حیرت است كه : امروز در اثر شیوع هوى خواهى و شهوت رانى ، صفت غیرت از میان طبقات مردم رخت بر بسته ، و حتى افراد مسلمان و متدین نیز به تقلید دیگران لغت غیرت را از قاموس زندگى خود حذف كرده اند.
مردم لجام گسیخته و هوسران امروز بجاى اینكه غیرت داشته باشند: دستهاى زنان و دختران آرایش كرده خود را گرفته و در كوچه و بازار به معرض نمایش گذارده و در محافل لهو و لعب و مجالس رقص حاضر مى سازند:
تفو بر این بى غیرتى و بى ناموسى ! تفو بر این لجام گسیختگى !!

باز در همان كتاب (افكار امم ص 211 ط اول ) مى نویسد: دختر عدل السلطنه نوه و كیل الملك كرمانى (نورى ) عروس ‍ علیمحمد مجتهد كرمانى مرض حمله داشت ، به طامس طبیب اسپیار انگلیس رجوع میكنند، مى گوید: مرض حمله (صرع ) اقسام دارد، من باید مریض را در حال به بینم كه چه میگوید! و چون بهوش آید گفته خود را بیاد دارد یا نه .
مریض را در منزلى نزدیك اردو میآورند، و چون حمله میآید طامس را خبر مى كنند، حاضر مى شود و قلم و كاغذ میگیرد، و اقوال مریضه را مى نویسد كه : سلام علیكم ، به فاصله اى باز: سلام علیكم ، چشم نمى خورم ، غلط كردم دیگر او را نمى آزارم ،دیگر نمیروم .
سپس ادب بجا آورده و به هوش میآید.
به مریضه مى گویند كه : دكتر براى معالجه شما آمده است !
جواب مى دهد كه : لازم نیست من شفا یافتم .
طامس مى پرسد: كلماتیكه گفتید به یاد دارید یا نه ؟
مى گوید: بلى ، و بیان مى كند كه : پیرى نورانى بر من گذشت سلام كرده و استمداد نمودم .
گفت : از من ساخته نیست ، الحال خانمى اینجا خواهد آمد از او ساخته است ، در حال خانمى آمد، سلام كردم ، آمد پهلوى بستر من نشست .
پهلوى بستر من ظرف شرابى بود، پرسید كه آن چیست ؟
گفتم : طبیب داده است .
گفت : مخور فایده ندارد.
گفتم چشم نمیخورم .
فرمود: مادر شوهرت سیده است ، هر شب در شفاى تو بمن متوسل مى شود، تو با او دشمنى میكنى !
گفتم : غلط كردم دیگر نمیكنم .
فرمود: بامام زاده زین على ⁽⁹⁶⁾ براى هوسرانى میروند تو مرو.
فرمود: به پسرى دیشب آبستن شده اى اسم او را على بگذار!
اسم خانم را پرسیدم : چكار دارى !
لباس عزا در برداشت ، سبب خواستم ! فرمود: بر من مصیبتى رسیده كه تا قیامت این لباس را خواهم داشت .
و این شرح را كه داد دكتر طامس و دیگران یادداشت كردند، و آن بانو فرمود بود كه : روز پنجشنبه مختصر حمله اى براى تو میآید، و بعد از آن دیگر حمله نخواهى دید.
و جریان همانطور شد كه مى گفت .
نتیجه :
افرادیكه بصورت مقید بدین هستند: بجاى مجالس لهو و عیش ‍ و نوش ، مقبره یكى از امامزاده ها و بلكه حرم یكى از ائمه اطهار را انتخاب كرده ، و بنام اینكه بزیارت قبر امامزاده مطهر یا امام علیه السلام میروند، شهوات نفسانى و هوسهاى نامشروع خود را انجام میدهند.
و اینمعنى موجب نهایت تاءثر است كه : اشخاص متدین بجاى حفظ آداب و احترام آنمحل ، از هیچگونه بى مبالاتى و هوسرانى و كارهاى زشت خوددارى نكرده ، و با حركات ناشایست خود هتك احترام آن محل مقدس را مینمایند.

اسلام بذات خود ندارد عیبى

هر عیب كه هست از مسلمانى ماست

عجیب است كه دیده میشود: بعضى از مسلمین نادان بقصد تشرف و زیارت قبر یكى از حضرات ائمه اطهار حركت میكنند، و از صاحب قبر خجالت نكشیده و كارهایى صورت میدهند كه موجب ناراحتى شدید و آزار سخت او است : در نماز سستى میكنند، بمردم و زوار اذیت میرسانند، هزاران دروغ و افتراء میگویند، اموال مردمرا میخورند، بحقوق دیگران تجاوز میكنند، از محرمات پرهیز و اجتناب نمیكنند، عفت و عصمت را در نظر نمیگیرند، مشغول خود آرائى و شهوترانى میشوند، و از غضب و عذاب پروردگار متعال نمیهراسند.

حجاج بن یوسف روزى بقصد تفریح و گردش بیرون رفته بود و چون برنامه گردش تمام شد: اطرافیان متفرق و حجاج خود تنها ماند.
حجاج متوجه شد كه پیرمردى از قبیله عجل حاضر است ، گفت : اى پیرمرد از كجا هستى ؟
گفت : از این محل ، و اشاره بآبادى نزدیكى كرد.
حجاج پرسید: امراء و عمال دولت چگونه هستند؟ و چطور با شما معامله و رفتار میكنند؟
گفت : عمال دولت شریرترین و بدترین مردم هستند، از ستم كردن باكى ندارند، و اموال مردمرا حلال میشمارند.
حجاج پرسید: عقیده تو درباره حجاج چیست ؟
گفت : در سرزمین عراق كسیكه بدتر و شریرتر از او باشد تا بحال حكومت نكرده است ، خدا او را بسوء اعمالش بگیرد و هم آن كسى را كه او را مسلط و حاكم بر مردم كرده است .
حجاج پرسید: آیا میدانى كه من كیستم ؟
گفت : نه .
حجاج خود را معرفى كرد كه : من حجاج هستم .
پیرمرد گفت : آیا تو هم میدانى كه من كیستم ؟
حجاج گفت : نه .
گفت : من مجنون قبیله بنى عجل هستم ، و روزى دو مرتبه حالم منقلب و دگرگون گردد.
حجاج خندیده و او را بخششى كرد.⁽¹⁰¹⁾
نتیجه :
نام نیك با زور و سر نیزه و تسلط جابرانه حاصل نمیشود.
صفحات تاریخ خوب و بد و ظلم و عدالت و داد و ستم را بآنطوریكه هست ثبت كرده ، و براى همیشه باقى میگذارد.
فشار و شمشیر و تهدید ممكن است بطور موقت قلم و زبان را محدود كند، ولى عكس العمل آن شدیدتر و تندتر خواهد بود.
آدم عاقل میباید پیوسته در فكر اصلاح و حقیقت طلبى بوده ، و عیوب و نواقص اخلاق و اعمال خود را بهر وسیله و طریقى كه ممكن است متوجه شده و بر طرف كند.
اشخاصیكه از كسى انتقاد و عیبجوئى كرده و جهات ضعیف و عیب او را میشمارند: صدها مرتبه بهتر و مفیدتر از آنكسانى هستند كه پیوسته از او تعریف و مدح میكنند.
هر فردى باید او وجود اشخاص انتقاد كننده استفاده كرده ، و از این راه در اصلاح نفس و تهذیب رفتار و كردار خود كوشیده ، و در رفع عیوب و نواقص امور قدم بر دارد، و مخصوصا این روش براى امراء و سران ملت و دولت بیش از هر چیزى لازم و حتمى است .

دانشمند محترم مهدیقلى هدایت در كتاب افكار امم مینویسد: برادرى داشتم عباسقلیخان هفت سال داشت و سوخت ، و هفته اى در رختخواب بود، روزى غشوه اى بروى عارض شد، در این حال پدرم به اندرون آمد كه احوال بپرسد، شیون زنها را شنید، برگشت و از حافظ تفاءل كرد، این بیت آمد:
رهزن دهر نخفته است مشو ایمن از او اگر امروز نبرده است كه فردا ببرد
روز دیگر در همان موقع مقارن ظهر عباسقلى خان غش كرد و رفت .
نتیجه :
آرى انسان نباید از حوادث دهر و از قضا و قدرهائیكه در پشت پرده است ایمن نشسته ، و با نهایت غفلت و غرور سر گرم دنیا باشد.
براى انسان صدها تقدیرات و سرنوشتهاییست كه كوچكترین قدرت و اختیارى در مقابل آنها براى فردى نیست .
آدم عاقل ساعتى نباید از حوادث دهر و مخصوصا از فرا رسیدن اجل مرگ ایمن نشسته ، و از تصفیه امور خود و تهیه اسباب سفر غفلت بورزد.
و اما فال حافظ: بطور مسلم روحانیت و معنویتى در گوینده این دیوان بوده است كه چنین اثرى مى بخشد.
بنده خودم در سال 1321 شمسى كه بخاطر تعطیل تابستان از قم به تبریز رفته بودم ، همشیره زاده اى داشتم سه سال بنام محمّد صادق و چند روز مریض شد، روزى از او عیادت كردم و تصادفا ساعتى قبل از رسیدن من بچه فوت كرده بود، گریه و زارى و بیتابى زنها را دیده و با تاءثر و اندوه از آنجا بیرون آمده و ببازار رفتم .
بكتابفروشى جعفرى كه مرحوم حاجى شیخ اسماعیل مدیر آن كتابخانه بود رسیده و نشستم ، و تصادفا دیوان حافظى پهلوى من بود، دیوان را برداشته و نیت كرده و فال گرفتم .
و چون بچه بسیار مزاج خوب و سالمى داشته و فوت او غیر متوقع و بر خلاف انتظار بود و از زنها شنیده بودم كه دكتر معالج مرض او را تشخیص نداده و عوضى معالجه كرده است : نیّت كردم كه فوت این بچه باءجل حتمى بوده است ، یا در اثر نادانى و عدم تشخیص طبیب ؟
بعد از خواندن فاتحه دیوان حافظ را باز كردم ، این شعر بود:
گفتم بتو اى عمر چرا زود برفتى گفتا چه توان كرد كه تقدیر همین بود
فراموش نمیكنم كه : بمجرّد دیدن این بیت بكلّى حالم عوض و تاءثر و اندوهم از میان رفت

آورده اند كه : نوشیروان بسبب تهمتى بر بوذرجمهر متغیر شده و او را در موضعى تنگ و تاریك حبس نموده ، و دستور داد كه او را كلیمى درشت پوشانیده و در هر روز دو قرص نان جو و یك پارچه نمك درشت و یك ظرف آب بدهند، و تاءكید نمود كه زیاده از این چیزى باو ندهند و موكلانى برانگیخت كه در حركات و حالات او مراقبت كرده و آنچه از او مشاهده كنند اطلاع بدهند.
بوذر جمهر چند ماه بهمان حال بماند، و كلمه اى كه دلالت كند بر شكوه و اضطراب و ناراحتى بر زبان نیاورده ، و از كسى استعانت و یارى نطلبید.
پس نوشیروان جماعتى از دوستان او را اجازت داد كه نزد او رفته و با او سخن گویند، و آنچه از او شنیدند بگویند.
جماعتى از خواص اصحاب بوذر جمهر از او ملاقات كرده و اظهار داشتند كه ، تو را در شدت و زحمت مى بینیم ، و با اینكه مدتیستكه در این ابتلا ناراحتى گرفتار هستى : خوشبختانه تندرستى و عافیت و صحت در مزاح تو باقى است ، و اثرى از ضعف و گرفتگى و زحمت در سیماى تو دیده نمیشود، و چون روزهاى گذشته آثار خوشنودى و انبساط و فرح در چهره تو نمایان است ! و سبب این چیست ؟
بوذر جمهر گفت : من معجونى ساخته ام كه از شش جزء تركیب یافته است و هر روز از آن معجون تناول میكنم ، و قوت و صحت مرا برقرار كرده است .
گفتند: نسخه و صفت آنرا بیان فرمائید؟
گفت ، تركیبات آن معجون ازین قرار است :
1- اعتماد و تكیه كردن است تنها بخداوند متعال .
2- ایمان پیدا كردن بتقدیرات الهى و تسلیم شدن بآن و متوجه شدن بآنكه تقدیر الهى شدنى است .
3- صبر ورزیدن در مقابل گرفتاریها، و دانستن آنكه صبر بهترین وسیله ایست براى نجات و خلاص شدن از شداید و ابتلاءات .
4- فهمیدن آنكه چاره اى بجز صبر و تحول براى شخصیكه مبتلا شده است نیست ، و اگر صبر نكند راه دیگرى ندارد.
5 راضى شدن ببلاء و پیش آم د ناگوار و متوجه شدن بآنكه هر بلائى ممكن است تبدیل ببلاء شدیدتر و بدترى شود و كسانى هستند كه ابتلاء و گرفتارى سختترى دارند كه این ابتلاء در مقابل آنها كوچكتر است .
6- امید گشایش و فرج در هر ساعت هست و در هر ساعتى تا ساعت دیگر ممكن است نسیم ظفر و فرج زیدن گیرد.
چون آنجماعت نزد نوشیروان آمده ، جریان مذاكرات خودشانرا با بوذرجمهر نقل كردند: نوشیروان امر كرد كه او را آزاد نمودند، و بر رتبه و مقام او افزود.⁽⁹⁸⁾
نتیجه :
انسان اگر اعتماد و ایمان به پروردگار متعال پیدا كرده ، و حكم و امر و نظر او را در جریان امور خود نافذ و جارى دید البته در مقابل پیش آمدها و ابتلاءات و ناملایمات از جان و دل راضى و تسلیم خواهد شد.
اینستكه در روایات شریفه وارد شده است كه : براى ایمان چهار ركن و علامت است : اول توكل (وكیل گرفتن خداوند در امور خود). دوم تفویض (واگذاشتن امور خود بخداوند). سوم رضا (در مقابل تقدیرات و پیش آمدها راضى شدن ). چهارم تسلیم (گردن گذاشتن و تسلیم شدن در مقابل فرمان و امر خداوند).
آرى حقیقت ایمان با این چهار ركن برقرار میشود، و ایمان بدون این چهار علامت ممكن نیست در قلب كسى جایگیر شود، و تا انسان با این چهار صفت متصف نشده است : اعتبارى بقول و عمل او نیست ، اگر چه شبها مشغول متصف نشده است : اعتبارى بقول و عمل او نیست ، اگر چه شبها مشغول عبادت و روزها در راز و نیاز بوده و هزارها خوارق از خود نشان بدهد.
در اصول كافى (باب خصال الایمان ) از حضرت صادق علیه السلام نقل میكند: لازم است كه مؤ من را هشت خصلت باشد، اول هنگام فتنه ها و پیش آمدها ثابت قدم و محكم باشد. دوم در مقابل ابتلاء و سختى صابر باشد. سوم موقع قناعت كند. چهارم - بآن چه خداوند او را میدهد قناعت كند. پنجم بدشمنان خود ظلم و ستم روا مدارد. ششم بدوستان و علاقمندان خود تحمیل نكند. هفتم همیشه از تحمل حوائج دیگران در رنج باشد. هشتم مردم دیگر از جانب او در امن و آسایش باشند.

خواجه نظام الملك حسن طوسى از سلطان ملكشاه اجازت خواست تا بكعبه رود و فرض حج ادا كند، سلطان اجازه داد و خواجه تصمیم عزم كرد، و اَحمال و اَثقال بجانب غربى بغداد كشیدند و آنجا لشگرگاه زدند.
خواجه نیز بگذشت و آنجا فرود آمد.
یكى از فضلاء بغداد حكایت كرد كه : در آن حالت بخدمت خواجه میرفتم ، نزدیك خیمه یكى را دیدم از درویشان كه بر چهره او سیماى اولیاء بود، مرا گفت : وزیر را پیش من امانتى است لطف كن و باو برسان ، رقعه اى بمن داد.
من رقعه بستدم و بخدمت وزیر رفتم ، و رقعه ببوسیدم و بنهادم ، و وزیر رقعه را تاءمل كرد و بزارى بگریست .
من پشیمان شدم ، و با خود گفتم كاشكى رقعه را ندادمى !
چون از گریه ساكن شد، مرا گفت صاحب این رقعه را پیش من آر! من بیرون آمدم ، آنمرد را بچشم نیافتم .
بازگشتم اعلام دادم ، خواجه رقعه را بمن داد و گفت بخوان !
چون مطالعه كردم در آنجا نوشته بود كه : پیغمبر را در خواب دیدم كه مرا گفت : پیش حسن رو و با او بگو كه حج تو اینجا است بمكه چرا میروى ! نه من تو را گفتم كه بدرگاه این تُرك باش و مطالب ارباب حاجات بساز و درماندگان امت مرا فریادرس .
خواجه آن عزم را فسخ كرد و باز گشت ، و با من گفت : هرگاه صاحب رقعه را ببینى پیش من آر!
بعد از مدتى آن درویش را دیدم ، و گفتم : وزیر مشتاق لقاى تو است . اگر رنجه شوى تا بخدمت رسد لطف باشد.
او گفت : او را پیش من امانتى بود باور رسانیدم ، و بغیر از آن مرا باو هیچ كارى نیست .⁽⁹⁷⁾
نتیجه :
فهمیدن وظیفه شخصى و عمل بآن كار بسیار مشكل است : زیرا هر كسى بتناسب مقام و شئون زندگى و شغل و كار خود وظیفه معینى دارد كه اگر بر خلاف آن وظیفه عمل كرد پسندیده و مطلوب نخواهد شد.
كسى كه لازم است معاش خود و عائله خود را تاءمین كند: باید بعد از اتیان واجبات بقصد خالص مشغول كسب و كار باشد، و اشتغال به عبادات مستحبه و اعمال مندوبه و حضور طویل در مساجد و معابد بر خلاف وظیفه او میباشد.
و كسیكه اشتغال بتحصیل علم و تاءلیف كتب مفیده دارد: باید بزرگترین عبادت خود را در همان رشته داده ، و در آن قسمت كوتاهى نكند.
و همچنین است كسیكه شغل و كار و خدمت بدیگرى است كه باید در انجام وظایف خدمت مسامحه نكند.
و اگر كسى موظف است كه در مقابل گرفتن اجرت و حقوق از بیت المال (مانند كارمند دولت كه از بیت المال مسلمین و از بودجه دولت حقوق میگیرند و چون طلاب علوم دینى و علماء و روحانیون كه از وجوه دینیه امرار معاش میكنند) شغل معینى را به عهده بگیرد: البته باید از جان و دل در انجام وظیفه خود كوشیده ، و كوچكترین تسامح و خیانت و انحراف و مخالفتى از او دیده نشود.
آن كارمندیكه حقوق خود را از جیب دولت و ملت گرفته و بیكار و بیعار راه مى رود: با دزد و جیب بر هیچگونه فرقى ندارد، تا برسد بآنكه از بیت المال مسلمین زندگى خود را اداره كرده و شب و روز بر ضرر و خسارت مسلمانان بكوشد، و یا اعمال او قهرا بضرر مردم تمام بشود كه : در این صورت صد مرتبه از دزد و غارتگر نیز بدتر خواهد بود، كارمند یك اداره با كارگر هیچگونه با هم تفاوتى ندارند، و هر كدام از این دو نفر با مختصر سستى و مسامحه و تنبلى مسئولیت پیدا كرده و بحكم عقل و شرع و وجدان لازمست از حقوق آنان كسر شود.
كارمند و كارگر در صورتیكه ایمان و عقیده دارند باید متوجه این نكته بوده ، و بوظایف خود آشنا باشند، و اگر در باطن امر آخرین قصد آنان دزدى و جیب برى و كلاه بردارى و جنایت و خیانت است : خود میدانند و خداى آنان اگر عقیده بخدا و روز جزا دارند.