در فرهنگ آریان پور، در باره معنی لغت - کیوی چنین آمده است:«مرغی که قادر به پرواز نیست و در

زلاندنو زیست می کند.»

پوشش ظاهری این پرنده جنگلی بی شباهت به پوست میوه کیوی نیست و شاید به همین دلیل این میوه چنین نامی گرفته است. جالب اینکه در اولین محموله صادراتی زلاندنو (بزرگترین صادرکننده این میوه) طرح همان پرنده جنگلی روی بسته بندیها چاپ شد و به مرور، این طرح به عنوان سمبل بین المللی این میوه شناخته شد.

کاشف کیوی «رابرت فرتون» است. این انگلیسی در سال 847 میلادی ـ 226ش در سفری مطالعاتی به کشور چین آن را کشف کرد. در سال 1903م ـ 1282ش اولین پایه های این نهال به کمیسیون باغ ملی نمونه پاریس ارسال شد. در سال 1906م ـ 1285ش بذرهای این گیاه به زلاندنو برده شد و در سطح وسیعی زیر کشت رفت. محصول کیوی همین کشور در سال 1940م ـ 1319ش وارد بازار مصرف جهانی شد. در ایران حدود 30 سال است که کیوی شناخته شده است.

کیوی دارای ساقه های خزنده با برگهایی به شکل قلب و از خانواده Actinidace می باشد. این جنس دارای گونه های مختلف است که فقط سه گونه آن دارای میوه های قابل مصرف است.

اما مهمترین و بهترین گونه ای که دارای ارزش اقتصادی و کشاورزی است همان نوع اول را، یعنی Actinidie chinesis باید دانست.

میوه کیوی به شکل استوانه ای و انگوری شکل است که در انتها مدور شده و اندازه آن حدود 4 تا 6 سانتی متر و قطر آن 5/3 سانتی متر است. وزن هر عدد کیوی بین 40 تا 120 گرم متغیر است. گوشت میوه کیوی به رنگ سبز زمردی به اصطلاح چشم نواز و اشتهاآور است. در محور میوه کیوی مغز آن قرار گرفته و دور مغز آن دو ردیف دایره مانند و هم محور بذر کیوی قرار دارد. دور بذرها اصل میوه کیوی است که روی آن را پوست قهوه ای رنگ می پوشاند.

نهال کیوی احتیاج به رطوبت زیاد و آب فراوان دارد، نسبت به سرمای زمستان حساس است. عموما در مقابل کوران هوا لطمه می بیند، مگر آن دسته که کهنسال باشند. سرشاخه ها و جوانه های بهاری کیوی که خیلی سریع رشد می کنند، بسیار ترد و شکننده هستند. نهال کیوی در مناطقی خوب رشد می کند که میزان باران سالیانه آن در فصل رشد اواخر بهار تا اواخر تابستان کمتر از 150 سانتی متر نباشد، حوالی دریای خزر این شرایط را دارد، برای رشد کافی و بازدهی کیوی ماهانه 50 ساعت نور آفتاب لازم است. تأثیر نور مستقیم خورشید در پرورش کیوی بیش از گرماست.

خرید و نگهداری

انواعی را انتخاب کنید که خیلی سفت و خیلی نرم نباشند. این میوه ظریف به هنگام رسیدن، مقداری گاز اتیلن متصاعد می کند، بنابراین میوه را به دقت و به آرامی باید چید، زیرا هر گونه ضربه ای موجب تخمیر اتیلن می شود و میوه را زودتر از موعد نرم و مچاله می کند. به هیچ وجه نباید انبار کیوی با سایر میوه ها در یک جا قرار گیرد، مخصوصا با سیب و گلابی که گاز اتیلن متصاعد شده آنها بیش از دیگر میوه هاست.

طبخ و مصرف

علاوه بر استفاده تازه از کیوی، از آن می توان در تهیه مربا، شربت، انواع سالادهای میوه و دسرها و همچنین برای تهیه کباب به عنوان تردکننده گوشت استفاده نمود.

ارزش غذایی کیوی

83 درصد وزن آن را آب تشکیل می دهد. برخی از انواع کیوی هیوارد (بهترین نوع کیوی) دارای تا 2/1 درصد پروتئین است. به طور متوسط 8 تا 15 درصد وزن میوه را کربوهیدرات تشکیل می دهد، قند اصلی این میوه گلوکز و فروکتوز است که به ترتیب 2 تا 6 درصد و 5/1 تا 8 درصد وزن میوه را تشکیل می دهد و مقدار کمی (حدود 2 درصد) نیز ساکارز دارد. این قندها عموما در طول رسیدن میوه تشکیل می شود. دیگر ارزشهای تغذیه ای در میوه رسیده عبارتند از:

17% تا 98% پکتین، 56% اسید گالاکتورونیک، تانن 95%.

پکتین موجود در کیوی به جهت ترکیب با صفرا، مانع جذب کلسترول و سبب افزایش دفع آن می گردد، بنابراین به کاهش کلسترول خون کمک می کند.

به طور کلی فیبر محلول که بخش مهمی از فیبر غذایی کیوی را تشکیل می دهد، علاوه بر کمک به کاهش کلسترول در تنظیم حرکات دستگاه گوارش و ممانعت از یبوست، به تنظیم قند خون کمک می کند، لذا افراد مبتلا به دیابت در مقادیر کنترل شده و تحت نظر متخصص تغذیه قادر به مصرف این میوه خواهند بود.

یکی از آنزیمهای تجزیه کننده در کیوی «آکتینیدین» نام دارد و به همین علت آن را با گوشت آغشته می کنند تا نرم و ترد شود. شکل کار به این صورت است که برشهایی از کیوی را به صورت پودر در می آورند و روی سطح گوشتی که ضخامت کمی دارد، می ریزند تا گوشت خوب ترد شده و قابل هضم تر گردد.

از این خاصیت می توان برای طبخ غذاهای گوشتی جهت سالمندان استفاده نمود. چرا که یکی از دلایل عدم مصرف گوشت در این گروه سنی آسیب پذیر، عدم توانایی جویدن تکه های گوشت و ابتلا به سوء هاضمه می باشد.

خصوصیت دیگر این میوه، زیبایی ظاهر آن است که از این خاصیت می توان برای تزیین غذای کودکانی که از مصرف غذا امتناع می کنند استفاده نمود و غذا را برای کودک جالب و جذاب نمود.

در جدول 1 ارزش غذایی کیوی در هر 100

گرم از آن ارائه شده است.

همان طور که در جدول 1 ملاحظه می کنید، کیوی دارای محتوای بالایی از پتاسیم، منیزیوم و کلسیم است، لذا یک منبع غذایی سرشار از مواد معدنی ضد فشارخون بالا می باشد. به افراد دچار پرفشاری خون توصیه به مصرف روزانه کیوی می شود چرا که در عین حال محتوای سدیم پایینی دارد.

دارا بودن کلسیم، فسفر، کلر، مس و منیزیوم، کیوی را یکی از میوه های مطرح جهت جلوگیری از ابتلا به پوکی استخوان می سازد.

آهن موجود در این میوه از نوع غیر هِم می باشد و بنابراین جذب پایینی دارد ولی دارای مقادیر بالایی ویتامین C است، لذا اگر همراه با منابع آهن هِم (مثل گوشت قرمز، مرغ و ماهی) مصرف شود، به علت ایجاد محیط اسیدی سبب افزایش جذب آهن این مواد غذایی می شود.

لازم به توضیح است که لیموترش، پرتقال و لیموشیرین به ترتیب 53، 50 و 48 میلی گرم درصد ویتامین C دارند و به نسبت کیوی این مقدار بسیار ناچیز است. بنابراین کیوی یکی از میوه های سرشار از ویتامین C محسوب می گردد.

نقش کیوی در پیشگیری از

سکته مغزی

گرچه هنوز در مورد تأثیر خاص رژیم غذایی بر شیوع سکته، شواهد محکمی در دست نیست ولی بسیاری از پزشکان معتقدند که رژیم درمانی سبب کاهش فشارخون شده و در نتیجه سبب کاهش خطر بروز سکته مغزی می شود. در حضور مواد سرطانزا (رادیکالهای آزاد) رگهای مغزی سریعتر دچار ضایعه می شوند، بنابراین افزایش دریافت روزانه مواد مغذی آنتی اکسیدان (مثل ویتامینهای A و C) به مبارزه علیه خطر این مواد کمک می کند. کیوی نیز در کنار سایر میوه ها و همچنین سبزیجات، غنی از ویتامینهای آنتی اکسیدان، پتاسیم و ترکیبات گیاهی مفید دیگر بوده و در مجموع مصرف 5 واحد میوه (از جمله کیوی) در روز توصیه می شود. تحقیقات در کشور انگلستان نشان داده است که دریافت بالای انواع میوه ها و سبزیجات با شیوع پایین سکته مغزی ارتباط دارد. مطالعه ای نیز در بلژیک حاکی از این است که بیماران دارای سطوح بالای ویتامین A در خون که ناشی از مصرف میوه و سبزیجات سرشار از پیش ساز ویتامین A (بتاکاروتن) بوده است، پس از بروز سکته سریعتر بهبود یافته اند.

دستور طبخ یک نوع سالاد و

یک نوع غذای اصلی با کیوی

سالاد کیوی برای 4 نفر

مواد لازم:

پیاز، 1 عدد متوسط

سس خردل، 1 قاشق غذاخوری

آب لیموترش، 1 قاشق غذاخوری

کیوی، 4 عدد متوسط

روغن زیتون، 1 قاشق غذاخوری

سیر تازه، 1 حبه

زیتون سیاه، 50 گرم

نمک و فلفل به اندازه کافی

تخم مرغ آب پز شده (سفت)، 4 ـ 3 عدد (به دلخواه)

طرز تهیه:

تخم مرغ سفت شده را پوست گرفته و به صورت مکعبهای کوچک خرد کنید. کیویها را پوست گرفته و ورقه ورقه کنید. پیاز را به صورت کاملاً ریزشده در آورید و با روغن زیتون و آب لیمو و نمک و فلفل و سیر له شده و خردل خوب به هم بزنید و تخم مرغها را 10 دقیقه در سس قرار دهید. زیتون را از وسط دو نیم کنید و هسته اش را بیرون آورید. نصف زیتونها و سه عدد کیوی را به تخم مرغ و سس بیفزایید. سالاد را در یک کاسه بلور پایه دار بریزید و روی آن را با مابقی ورقه های کیوی و زیتون تزیین کنید.

فیله با سس ترش و شیرین

برای 4 نفر

مواد لازم:

فیله گاو، 400 گرم

روغن مایع، 2 قاشق غذاخوری

فلفل دلمه ای قرمز، 1 عدد

سرکه، 1 قاشق غذاخوری

شکر، 2 قاشق غذاخوری

سس گوجه فرنگی، 1 قاشق غذاخوری

سس سویا، 1 قاشق غذاخوری

نشاسته سیب زمینی، 2 قاشق مرباخوری

کیوی، 4 عدد

نمک و فلفل به اندازه کافی

طرز تهیه:

گوشت را ورقه ورقه نازک کنید. فلفل را از وسط دو نیم کرده، دانه های آن را خارج کنید و به صورت مکعبهای ریز خرد کنید و در یک قاشق روغن مایع تفت دهید. شکر و سرکه را به آن اضافه کنید. سپس سس سویا و سس گوجه فرنگی را بیافزایید. گوشت را در مابقی روغن تفت دهید. نمک و فلفل بزنید و مقدار کمی آب به آن اضافه کنید. 3 دقیقه روی حرارت کم بپزید. کیویها را پس از پوست کندن ورقه ورقه کنید. نیم آن را در سس و گوشت بریزید و با بقیه آنها ظرف را تزیین کنید.

فهرست منابع:

1_ U`sell A: Healing Foods. 1st ed. london, Dorling Kindersley, 2000.

2ـ گیو، زهرا، بهکام، اسفند 1370، شماره هفدهم، سال دوم، صص 19 ـ 12.

حکیم باشی

درمان دردهای مفصلی

دردهای مفصلی همراه با تورم و تب را علاوه بر معالجه از طریق داروهای شیمیایی و بررسی آزمایشگاهی، می توان به عنوان کمک در تسریع بهبودی بیمار، با داروهای گیاهی درمان نمود.

نسخه:

ریشه کاسنی 20 گرم، عناب 10 گرم، سه پستان 5 گرم، گل بنفشه 10 گرم، همه را نیم کوب کرده، چهار قسمت نموده، هر قسمت را پس از جوشاندن با 10 گرم ترنجبین و 10 گرم تمر هندی میل نمایید.

پس از تمام شدن این دستور از روز پنجم، از قرص بنفشه یا از ریشه کاسنی (10 گرم)، تاجریزی (5 گرم)، گل سرخ و گل شب بو (هر کدام 5 گرم) جوشانده و صاف نموده، به همراه 5 گرم مغز فلوس به مدت سه روز مصرف نمایید.

نسخه دیگر، بابونه، بومادران، بوزیدان (هر کدام 10 گرم)، بادرنجویه (15 گرم)، نیم کوب کرده، 6 روز جوشانده و صبح و عصر میل نمایید.

منبع:

صانعی، صفدر: نسخه شفا: گل و گیاه، انتشارات حافظ نوین، چاپ یازدهم، 1378، صص 7 ـ 376.

ورزش و رعایت تغذیه سالم و مناسب، دو عامل مؤثر در کاهش طبیعی وزن بدن هستند .

درباره ضررهای چاقی، فراوان نوشته ایم . دو نکته دیگر را یادآوری می کنیم تا برسیم به اصل مطلب .

چاقی و خطر رانندگی:

چاقی مفرط ممکن است باعث تصادف شود . کارشناسان می گویند که پس از پرخوری نباید رانندگی کنید که علت آن واضح است . پژوهش های جدید نشان می دهد، رانندگان چاق کامیونها بیش از دو برابر همکارانشان که وزن متعادل دارند، تصادف می کنند ⁽¹⁾ . چاقی، رانندگان غیر حرفه ای را نیز دچار مخاطره می کند . دلیل این امر اینست که چاقی، زمینه مساعدی برای اختلال خواب ایجاد می کند یعنی کرارا باعث قطع تنفسی و بیدار شدن می شود که آن را «آپنه تنفس » هنگام خواب می گویند که تنگی نفس بخصوصی است . این عارضه باعث خستگی می شود به طوری که انسان در ساعات روز در معرض خوابیدن و چرت زدن قرار می گیرد ولو اینکه در شب 8 - 9 ساعت در رختخواب و در حال استراحت گذرانیده باشد .

چاقی زیاد یکی از علل مشکلات تنفسی است و خرخر بلند یکی از علائم مهم این اختلال در خواب است که باعث بیداریهای مکرر می شود . این بی خوابی و خستگی باعث تصادف در رانندگی می شود چون یک آن چرت زدن موقع رانندگی، باعث ایجاد صحنه دلخراش می شود . راه حل مسئله اینست که راننده باید مطمئن شود که شب پیش بی خوابی نکشیده است . راه حل نهائی هم اینست که از وزن اضافی خود بکاهد و آن را به حد عادی برساند .

اثر چاقی بر حافظه کودکان

چاقی ممکن است در حافظه کودکان اثر منفی بگذارد .

کودکان وقتی که در مراحل نخستین رشد به غذای سالم عادت بکنند، ممکن است از چاق شدن و درنتیجه از وقفه تنفسی آنان در خواب جلوگیری شود . به تازگی دانشوران، کم شدن بهره هوشی (IQ) را بی ارتباط با وقفه تنفسی شبانه نمی دانند .

وقفه تنفسی در خواب معمولا مدت ده ثانیه طول می کشد و اکثرا در اشخاص چاق اتفاق می افتد . در اشخاص بالغ به طوریکه ذکر شد، در روز باعث خواب آلودگی می شود و از هوشیاری آنان می کاهد . آزمایش های جدید نشان می دهد که در کودکان نیز چنین عوارضی ایجاد می شوند .

پژوهشگران توان ذهنی 5 نوجوان چاق را که دچار وقفه تنفسی شبانه بودند و نیز 9 نفر دیگر را که دچار چنین عارضه ای نبودند، سنجیدند و به این نتیجه رسیدند که افراد دچار وقفه تنفسی شبانه، دارای نتیجه آزمایش ضعیف بودند ⁽²⁾ .

یکی از عللی که این کودکان نتوانستند در آزمایش ذهنی، نتیجه خوب بدست آورند، در واقع صدمه ای است که کمبود اکسیژن به سبب وقفه تنفسی مکرر در سراسر شب به مغز آنان وارد کرده است . علت دیگر کاهش دقت و عدم تمرکز ذهنی آنان، خستگی حاصل از بیداری مکرر است که مانند دیگر کودکان و نوجوانان نمی توانند راحت بخوابند .

به طوریکه یادآوری شد، یکی از عللی که باعث توقف تنفس شبانه می شود، چاقی زیاد است که مانع تنفس کافی می شود . چه در افراد بالغ و چه در نوجوانان اگر چاقی اصلاح شود، باعث بهبود وقفه تنفس شبانه و درنتیجه باعث بهتر شدن اعمال مغزی آنان، که قبلا دچار نارسائی شده بود، می گردد . یکی از بهترین راههای جلوگیری از چاقی کودکان و جوانان، آموزش دادن آنان برای صرف غذای سالم است و نیز باید بمقدار کافی ورزش نمایند و تماشای تلویزیون را محدود سازند .

باید کودک و نوجوان از غذاهای اصلی به ویژه پروتئین استفاده کند . برخی از والدین به کودکان زیاد آب میوه می دهند که این ممکن است کودک را از میل به غذاهای اصلی محروم کند . از آن بدتر نوشابه های گازدار است که بی هیچ سودی، جای غذا را پر می کند . برخی از والدین تصور می کنند غذائی که برای آنان خوبست، برای کودکان نیز مناسب می باشد . بعضی ها خیال می کنند که در کودکان 14 تا 27 ماهه آب میوه می تواند جای شیر را بگیرد درحالی که می دانیم آب میوه (به طریق اولی مایعات گازدار) فاقد چربی و پروتئین است و در نتیجه از رشد بچه جلوگیری می کند . آب میوه برای کودک خوبست به شرط اینکه بمقدار کم باشد نه اینکه شکم بچه را با آن پر کرد تا اشتهائی برای غذای اصلی نماند .

مقدار آب میوه تا یک سالگی روزانه 100 گرم و بین 1 تا 5 سالگی حداکثر 250 گرم در روز است . اگر بیش از این باشد، کودک از غذاهای اصلی و مقوی محروم خواهد شد .

پس از این مقدمه طولانی در مورد چاقی، به ذکر چند نکته برای کاهش وزن بدن، از راههای طبیعی، می پردازیم:

راههای ساده برای کم کردن وزن بدن وجود دارد ولی رسیدن به هدف نیز گاهی ساده و آسان نیست یکی از این راهها خوردن صبحانه سالم است .

صبحانه سالم چگونه است: مطالعات دانشوران نشان داده است که افراد لاغراندام صبحانه کامل می خورند درصورتی که چاق ها چندان رغبتی به خوردن صبحانه نشان نمی دهند ولی در عوض ناهار و شام و حتی عصرانه زیاد می خورند . کسانیکه شب ها غذای پرکالری و زیاد می خورند، در معرض خطر چاقی قرار دارند .

اگر شما صبحانه نخورید و یا کم بخورید، ممکن است برای ناهار و حتی پیش از آن اشتیاق فراوان به غذا داشته باشید; به طوری که بیش از معمول غذا بخورید و حتی غذاهای ناباب . از طرف دیگر کسانی که صبحانه نمی خورند، زود خسته می شوند و از نظر عصبی تحریک پذیرند و در عین حال میل زیاد به غذا دارند، و ممکن است گرسنگی آنان به چنان مرحله ای برسد که موقع غذا خوردن پیش از آنکه احساس سیری کنند، بیش از حد غذا بخورند و گاهی برای رفع تنگ خلقی ممکن است چیز شیرین و یا چاق کننده بخورند . اما کسانیکه صبحانه می خورند، نیازی به عوامل یاد شده ندارند به ویژه اگر صبحانه آنان متعادل و شامل ایدروکربورهای مرکب (مانند میوه) و فیبر و پروتئین باشد (فیبر مثل نان کامل یعنی نان سپوس دار و سبزیها) .

اغلب افراد چاق مایل نیستند که صبحانه بخورند چون شب پیش پرخوری کرده اند .

افراد چاق به دو علت اشتهای کم به غذای صبحانه دارند: یکی اینکه در بدن بمقدار زیاد چربی انبار کرده اند و شب هنگام برای ایجاد انرژی از این ذخیره استفاده می کنند بنابراین صبح ها، کمتر از اشخاص لاغر که فاقد چنین انبار ذخیره هستند، اشتها دارند . دیگر اینکه آنان موقع شام غذای بیش از حد می خورند و چه بسا که پیش از خواب نیز مقداری غذا میل می نمایند . برای اینکه این دایره معیوب شکسته شود، بهترین راه اینست که غذای شب را کم کرده و صبحانه خورد .

صبحانه تنها غذائی است که باید خوب بخورید در این صورت کم کم به رژیم غذائی خوب عادت خواهید کرد .

اصولا کمتر کسی است که صبحانه را بیش از معمول و زیاد بخورد . اگر انسان شب هم غذا نخورد باز هم اشتهای زیاد برای صرف صبحانه سنگین نخواهد داشت . پس از مدتی مکانیسم اشتها، به طور ساده فروکش می کند . به همین سبب است کسانیکه چندین روز روزه می گیرد، دیگر مثل سابق احساس گرسنگی نمی کنند . اما وقتی که شما خود را به خوردن صبحانه کافی عادت بدهید این شانس را خواهید داشت که همه روز را با غذای متعادل و نسبتا کم بسر برید . روزه داران نیز با خوردن سحری خوب توام با مایعات فراوان، در طول روز مشکلی نخواهند داشت .

از نظر روانی نیز خوردن صبحانه مؤثر است; چه تمام روز در فکر شما اثر مثبت دارد به طوری که در مصرف غذاهای بعدی اسراف نخواهید کرد .

اگر عادت به خوردن صبحانه ندارید و یا اصلا برای صبحانه بی میل هستید، به تدریج این میل را در خود ایجاد نمائید . ابتدا با خوردن میوه، آب میوه و شیر می توانید بمرور زمان، صبحانه نسبتا خوب بخورید .

ورزش:

یک استراتژی دیگر برای کم کردن وزن بدن و یا متعادل نگاه داشتن آن، ورزش است که کلید و مایه اصلی برای برنامه کنترل وزن بدن است . اگر شما هر روز عصر به طور مرتب ورزش می کنید، لازم نیست که وقت آن را عوض نمائید . اگر شما برنامه منظم برای وزرش ندارید، بهتر است آن را طرف صبح و به طور مداوم انجام دهید که در تمام روز سرحال خواهید بود . اما مشکل اساسی اینست که بسیاری از مردم برنامه ریزی می کنند که پس از ناهار و یا موقع عصر ورزش و یا راه پیمایی کنند ولی به بهانه داشتن کار و گرفتاری، این کار را نمی کنند . افرادی نیز تصمیم می گیرند که شام را زود بخورند و پس از آن گردش و راه پیمائی کنند و یا حرکات سبک ورزشی انجام دهند ولی هرگز چنین نمی کنند و به طور ساده می گویند: بماند برای بعد . سپس می روند توی رختخواب و تصمیم قاطع قبلی را فراموش می کنند . یا به بهانه رسیدگی به درس بچه ها و یا رسیدگی به حساب و کتاب روزانه، از حرکت و راه رفتن باز می مانند و یا دوستی را که هفته ها ندیده اند، دعوت می کنند که شب همدیگر را ملاقات نمایند در صورتی که هیچ یک از این بهانه ها پیش از خوردن صبحانه وجود ندارد . بندرت کسی پیش از صبحانه با دوستش وعده ملاقات می گذارد مگر برای صرف صبحانه . کودکان نیز صبح در خوابند . و دوستان شما نیز یا مانند شما ورزش و راه پیمائی می کنند و یا در خوابند بنابراین بهترین فرصت، بدون هیچ عذر و بهانه برای ورزش، صبحگاه است .

همان گونه که خوردن صبحانه، بمقدار لازم، در خلق و رفتار و انرژی شما مؤثر است، ورزش صبحگاهی نیز همان قدر اثر دارد که باعث پرکاری و مصرف انرژی و کالری می گردد . در واقع با ورزش، ساعت «بیولوژیک » انسان کندتر کار می کند بدین معنی که انسان به سوی عمر طبیعی سیر می نماید .

مداومت در ورزش نیز مانند خواب ضروری است منتهی هر کدام جای خود دارند . اگر شما گاهی به عللی طرف صبح نمی خواهید و یا نمی توانید ورزش نمائید، باز هم بموقع از رختخواب برخیز و برنامه منظم خود را بهم نزنید . منظور اینست که سپیده دم از خواب برخیزید و پس از اقامه نماز به ورزش و راه پیمائی بپردازید .

اگر عذری برای ورزش و راه پیمائی در خارج از خانه هست، می توان در حیاط منزل و یا اتاق به ورزش پرداخت . با کمی همت و کوشش می توانید صبح بموقع از خواب برخیزید و پس از ادای فریضه به ورزش بپردازید . اگر تصمیم بگیرید، کار چندان مشکلی نیست .

به نکته های زیر توجه کنید:

1 . شب کمی زود بخوابید برای انجام این کار هر شب چند دقیقه پیش از شب پیش بخوابید به طوری که این مدت هر هفته بیش از پانزده دقیقه نباشد . با این تدبیر اگر دیر به رختخواب می رفتید عادت خواهید کرد که بموقع بخوابید و در نتیجه بیدار شدن در بامداد برای شما مشکلی ایجاد نخواهدکرد .

2 . برای این منظور از ساعت زنگ دار نیز می توانید سود ببرید . زنگ ساعت را طوری میزان کنید که هر بامداد کمی زودتر از روز پیش بیدار شوید به شرط اینکه به محض شنیدن زنگ ساعت از رختخواب برخیزید به طوریکه موقع اتمام زنگ ساعت، شما در اتاق راه بروید نه اینکه در رختخواب غلط بزنید .

3 . باید مطمئن باشید که از خواب سیر شده اید و گرنه در شبهای آینده باز هم پیش از شب های قبلی به رختخواب بروید چون اگر به حد کافی نخوابید، روز بعد سرحال نخواهیدبود (معمولادر 24 ساعت 6 یا 8 ساعت خواب کافی است) .

4 . چراغ ها را تنظیم بکنید: موقع عصر اگر مطالعه نمی کنید از چراغ کم نور استفاده کنید . پیش از اختراع برق، انسانها پس از تاریک شدن هوا می خوابیدند و با طلوع خورشید بیدار می شدند درصورتی که نور مصنوعی زیاد، این برنامه را برهم می زند .

5 . ورزش موقع دمیدن خورشید، یعنی در روشنائی سودمند است . اگر عصر و پس از غروب آفتاب ورزش می کنید باید چراغها بخوبی روشن باشند .

6 . برای ورزش صبحگاهی بهتر است همراه یا همراهانی داشته باشید که این خود باعث می شود بموقع از خواب برخیزید .

پی نوشت:

1. Sleep, vol,17,Nov7.

یکی از موضوعات بسیا رمهم در عصر حاضر، موضوع طبّ؛ بویژه طبّ اسلامی است که دانشمندان علم طبّ و آشنایان با معارف اسلامی باید به تحقیق در این مهم، همّت گمارده، در توسعه و ترویج آن بکوشند. در این راستا به دلیل پیوندی که بین طبّ اسلامی و طبّ گیاهی وجود دارد، شناخت گیاهان دارویی و شفابخش نیز امری لازم و ضروری است. امام صادق علیه السلام وجود طبیب را یکی از نیازمندی های ضروری اجتماع می داند.(1) اسلام، مشوّق مسلمانانی است با جسمی سالم و نیرومند و بدنی قوی و آماده. در قرآن مجید نیز به هنگام شرح صفات «طالوت» و صلاحیت او برای مقام رهبری بنی اسرائیل، نیروی جسمانی او را در ردیف نیروی علمی او آورده و می فرماید: «انّ الله اصطفاه علیکم و زاده بسطة فی العلم و الجسم»(2)

در روایات نیز به این موضوع بسیار توجّه شده است؛ زیرا هرگونه تلاش و کوشش در راه سالم سازی جسم؛ می تواند کوششی در راه تقویت بنیه های معنوی و انسانی محسوب گردد.

در این راستا گیاهان و میوه ها جهت شفابخشی و سلامتی بشر، داروهای مفید و مؤثّری به شمار می روند. قرآن کریم و روایات اهل بیت علیهم السلام با بردن نام و ذکر دستورات درمانی شان، فواید و جایگاهشان را در درمان بیماری ها و امراض روحی و جسمی بشر یادآور شده اند. در این مقاله سعی می کنیم دستورات و نسخه های شفابخش بسیاری از گیاهان و میوه ها را در مکتب و اندیشه امام باقرعلیه السلام مورد بررسی قرار دهیم.

الف) خواصّ درمانی گیاهان و سبزی ها

کاسنی

امام باقرعلیه السلام فرمود:

کاسنی، تقویت کننده قوای جنسی است، از دور ریختن و هدردادن آن دوری کنید.(3)

امام صادق علیه السلام از پدر بزرگوارش روایت می کند که وی از دور ریختن و هدر دادن کاسنی هنگام غذا خوردن نهی می فرمود.(4)

بادروج

این گیاه معرّب «بادرو» فارسی است و نوعی از ریحان است که به فارسی، آن را ریحان کوهی می گویند. برگش ریز و ساقه اش به شکل مربع، پرشاخ و بویش کمتر از ریحان است. رنگ گلش نیز مایل به سرخی است.(5) امام باقرعلیه السلام فرمود: بادروج از آن ما، شفای دردها و ریشه آن نیز از بهشت است.(6)

حزاء

حزاء یا بیوه زا، گیاهی است که در طبرستان آن را جعفری می گویند. حزاء، گیاهی است مشابه کرفس که گفته شده، بیشتر در آذربایجان می روید.(7)

عمروبن ابراهیم گوید: از ضعف معده به امام باقرعلیه السلام شکایت نمودم که حضرت فرمود: حزاء را با آب سرد بخور.(8)

سُماق

در روایتی از امام باقرعلیه السلام آمده است: سماق نافع بواسیر خونی است.(9)

سندروس

سندروس یا رزین ساندراک، به صورت قطعه های کوچک و به رنگ زرد روشن است. طبع گرم و خشک دارد و دودش نافع سرماخوردگی، بواسیر، خونریزی است واگر برای خوردن استفاده شود لاغر کننده، نافع ضعف چشم و تنگی نفس است.(10)

امام باقرعلیه السلام در روایتی، سندروس را با سایر ادویه به طریق بُخور، نافع دیوانگی دانسته اند.(11)

شکر طَبرزد (سفید)

جمیل بن درّاج از زراره و او از امام باقرعلیه السلام نقل می کند که فرمود: ای زراره! مردم را چه چیزی از فضیلت شکرطبرزد (سفید) غافل کرده است؟ شکر برای هفتاد درد و بیماری شفا و سود رسان است. بلغم را می خورد و ریشه اش را از بین می برد.(12)

حضرت در روایت دیگری فرمود: اگر شخصی که تب دارد ناشتا 6 مثقال شکر را با آب سرد بخورد، تبش از بین می رود.(13)

شونیز (دانه سیاه)

زراره می گوید: از امام باقرعلیه السلام شنیدم که از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم درباره شونیز (دانه سیاه) سؤال شد که آیا مورد علاقه رسول خدا بود؟

فرمود: بله! ولکن پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم مرگ را از آن استثناء کرده است. آیا نمی خواهی تو را به چیزی که از آن رساتر است، راهنمایی کنم که رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم مرگ را در آن استثناء نکرده است؟ عرض کردم: بله ای فرزند رسول خدا! حضرت فرمود: دعا، که قضای حتمی را رد می کند و آن را محکم می گرداند و صدقه دادن آتش غضب را خاموش می کند. و سپس، حضرت انگشتانش را جمع کرد.(14)

سَویق خشک

امام باقرعلیه السلام فرمود: چه بزرگ است برکت سویق خشک (آرد گندم و جو). وقتی انسان در سیری از آن بخورد، غذا را هضم می کند. هر وقت انسان در حال گرسنگی آن را بخورد، او را سیر می گرداند، و چه خوب توشه ای در حال سفر و حضر است!(15)

عدس

عدس از جمله حبوباتی است که ارزش غذایی دارد. نشاسته آن زیاد (60 درصد)، سفیده مانندش (20 درصد) و چربی آن (2 درصد) است. هر صد گرم آن 350 کالری حرارت تولید می کند و هضم آن به علّت داشتن سلولز زیاد، متوسّط است. پخته آن برای لاغرها و کسانی که ترشی معده دارند مفید است. عدس برای کسانی که ازت و اسید اوریکشان بالاست، مضرّ است. مواد معدنی آن: گوگرد، فسفر، کلر، سدیم، پتاسیم، منیزیم، کلسیم، مس، روی، منگنز، یُد و از همه مهم تر آهن است. ویتامین های آن نیز B1 و B2است.(16)

امام باقرعلیه السلام درباره این نوع سبزی یعنی عدس، که از زمره حبوبات است، چنین فرموده اند: دختری که خون حیضش قطع نمی شود، به او سویق عدس بدهید تا بنوشد، که به سرعت، حیض قطع می شود.(17)

زعفران

زعفران دارای یک روغن مایع فرّار و ماده رنگینی است که تارهای پیچیده آن به رنگ نارنجی است و دارای خاصیت نیروبخش است.

امام باقرعلیه السلام در روایتی، معجونی از عسل، زعفران، خاک قبر امام حسین علیه السلام و آب باران را شفا بخش دانسته است.(18)

همچنین امام باقرعلیه السلام فرمود: مردی از خراسان نزد امام سجّادعلیه السلام آمد و گفت: ای فرزند رسول خدا! حج را به جا آوردم و هنگام بیرون آمدن، نیّت کردم که نزد شما بیایم؛ اما از درد طحال رنج می برم. دعایم کنید تا از آن رهایی یابم. امام سجّادعلیه السلام فرمود:

خداوند تو را از آن کفایت کند! حمد و سپاس برای اوست. هر وقت آن درد را احساس کردی، این آیه (19) را با زعفران و آب زمزم بنویس و بنوش، که درد از تو دور می شود.(20)

هویج

امام باقرعلیه السلام فرمود: «الجزُ امانٌ من القولنج و البواسیر، و یعینُ و علی الجماع»؛ استفاده از هویج نوعی ایمنی است از قولنج و بواسیر و بر جماع نیز کمک می نماید.(21) ا

یشان همچنین فرمود: خوردن هویج کلیه ها را گرم می نماید.(22)

اسپند

امام باقرعلیه السلام، استفاده از آن را برای درمان سَلسُ البول (قطره قطره آمدن بول) مفید دانسته اند و فرموده اند: اسپند را با آب سرد 6 بار و با آب گرم نیز یک بار بشوی. سپس آن را در سایه، خشک کن. سپس با روغن گندم و یا جوی خالص بکوب و ناشتا به اندازه دارو از آن استفاده کن. این دارو شما را از آن عارضه شفا خواهد داد به اذن خداوند.(23)

بنفشه

امام باقرعلیه السلام فرمود: اگر مردم می دانستند در بنفشه چه خاصیتی است و چه دردهای بسیاری را درمان می کند، آن را جرعه جرعه می نوشیدند.(24)

تره

امام باقرعلیه السلام فرمود: تره، «سپرز» را درمان می کند. چون «سپرز» شما دردناک شود، تره را در روغن بپزید و از آن بخورید که درد آرام خواهد یافت.(25)

چغندر

حضرت امام باقرعلیه السلام، چغندر را برای درمان «بَرَص»، مفید دانسته است. ایشان می فرماید: بنی اسرائیل از بَرَص نالیدند و شکایت کردند. حضرت موسی این شکایت را به خداوند متعال رساند، خداوند عزّوجلّ امر کرد که گوشت گاو را با چغندر بخورند تا از بَرَص شفا یابند.(26)

کرّاث

کراث سبزی معروف بوداری است که به سیر شباهت دارد. امام باقرعلیه السلام فرمود: در کرّاث چهار خصلت است: باد درون را طرد می کند، دهان را خوشبو می نماید، بواسیر را قطع می کند و امان از جذام است.(27)

شلغم

امام باقرعلیه السلام فرمود: هیچ مخلوقی نیست؛ مگر اینکه در آن رگی از جذام هست، آن را با شلغم آب کنید.(28)

ب) خواصّ درمانی گوشت

امام باقرعلیه السلام فرمود: سَیِّدُ الطَّعامِ اللّحْمُ؛ بهترین غذا، گوشت است.(29)

زراره می گوید: من پانزده روز با امام باقرعلیه السلام غذا خوردم و غذای ما گوشت بود.(30)

ایشان پس از بیان فضیلت غذایی گوشت، آن را برای درمان «یرقان» مفید دانسته است و بهترین نوع آن را برای رفع این بیماری، «گوشت قطا»(31) معرّفی نموده است. ایشان در روایتی نیز «گوشت گاو» را برای درمان بَرَص مفید می داند.(32)

درمان سنگ مثانه

امام باقرعلیه السلام فرمود: از این 10 مادّه: هلیله، بلیله، آمله، فلفل، دارفلفل، دارچین، زنجبیل، شقاقل، انیسون و خولنجان، به طور مساوی بردارید و با هم بکوبید و سپس آن را در روغن گاو بپزید. این معجون وقتی با عسل صاف شده آمیخته شود و هر روز به قدر فندقی از آن تناول شود، سنگ مثانه را می شکند.(33)

خواصّ درمانی سنجد

امام باقرعلیه السلام فرمود: میوه ی سنجد، گوشت را می رویاند، به پوست بدن، توانایی می بخشد و قلوه ها را گرم می کند. نیز سنجد در علاج بیماری های بواسیر و سلس البول بسیار سودمند است.(34)

درمان درد زخم

حضرت باقرعلیه السلام فرمود: قیر تازه (مادّه ای که بر کشتی می مالند) و مثل آن را با پیه بُز و پارچه ای تازه و کوزه سفالین تازه بردار. ظاهر آن را قیرمالی کن، سپس بر آن شیر بریز و زیرش آتشی ملایم روشن کن. سپس کاغذی نوشته شده (35) را بردار و روی دستت بگذار و بر آن قیر بمال و بر روی زخم ببند. اگر زخم عمیق بود از کتان، ریسمان بتاب و بر روی زخم قیر بریز و سپس آن ریسمان را در آن زخم بگذار. ان شاءالله بهبودی می یابد.(36)

درمان اسهال خونی

ابوحمزه ثمالی می گوید: مردی به امام باقرعلیه السلام از اسهال خونی شکایت کرد. امام علیه السلام به او فرمود: از خاک ارمنی بردار و با آتشی ملایم آن را بپز و سرخ کن. سپس استفاده کن که اسهال قطع می شود.(37)

امام باقرعلیه السلام فرمود: قدری از گِل ارمنی بر روی آتش گرم کنید و به بیمار اسهال بخورانید که وضعیت درونی اش آرام خواهد گرفت.(38)

نمک

امام باقرعلیه السلام فرمود: نمک برای هفتاد بیماری، دارویی اثر بخش است.(39)

ج) خواصّ درمانی میوه ها

خرما

امام باقرعلیه السلام فرمود: «لم تستشف النّساء بمثل الرُّطَب، انّ الله اطعمه مریم فی نفاسها»؛ زنها در هیچ چیز مثل خرما شفا نمی یابند، چون خدا به مریم در موقع زایمان خرما داد.(40)

سیب

ابی بصیر می گوید: امام باقرعلیه السلام فرمود: موقعی که خواستی سیب بخوری، قبلاً آن را استشمام کن، سپس بخور؛ زیرا این کار هر ناراحتی را که بر روحت عارض شده، آرام می کند.(41)

آلو

حضرت می فرماید: آلو نافع صفرا، حرارت، بادهای بدن، زهره، خشکی مفاصل و فشار خون است.(42)

جابر می گوید: مردی به امام باقرعلیه السلام از هیجان مرّه (زهره) شکایت کرد و عرض نمود: کم مانده دیوانه شوم! آن حضرت فرمود: آن را با اجاصّ (آلو) معالجه کن.(43)

انجیر

امام باقرعلیه السلام فرمود: انجیر بخورید که برای قولنج نافع است.(44)

ابوحمزه ثمالی از امام باقرعلیه السلام نقل می کند که وقتی پادشاه قبطی خروج کرد و خواست بیت المقدّس را خراب کند، مردم به اطراف حِزْقِیل پیغمبر جمع شده و به وی شکایت نمودند. حزقیل شب با خدا مناجات کرد و خداوند به مَلَک مسئول هوا وحی فرمود که نفوس و ارواح آنان را بگیرد و همگی مردند. حزقیل این خبر را به قومش رساند. آنان بیرون رفتند و دیدند همه آنان مرده اند، اما عُجب و خودپسندی بر حزقیل عارض شد و با خود فکر کرد که سلیمان پیغمبرعلیه السلام بیش از من فضیلتی ندارد، چون به من اختیار هوا نیز داده شده است. در این حال زخمی بر کبد حزقیل عارض شد و او را اذیّت نمود، حزقیل با خدا مناجات و خشوع کرد و روی خاکستر نشست، خداوند به وی وحی نمود که: شیره انجیر را بگیر و از بیرون بر سینه خود بمال. حزقیل چنین کرد و خوب شد.(45)

انگور

در روایتی امام باقرعلیه السلام به فرزندش امام صادق علیه السلام فرمود: انگور را دانه دانه بخور. و فرمود: شفا در میوه ای است که رسیده باشد، چنان که خداوند فرموده: «کُلُوا من ثمره اذا اثمر»(46)؛ یعنی از میوه درخت بخورید وقتی که برسد. [ایشان انگور را به دلیل خوب رسیده بودنش شفای بسیاری دردها می دانند.(47)]

بِهْ

امام باقرعلیه السلام می فرماید: میوه «بِهْ» غبار اندوه را از خاطر محو می کند، همان طور که انگشتان شما قطرات عرق را از پیشانی تان می برد.(48)

گلابی

امام باقرعلیه السلام فرمود: گلابی مانند اجاصّ (آلو) برای درمان صفرا و جلوگیری از برانگیخته شدن آن نیکوست و برای درد آن آرام بخش است.(49)

پی نوشت ها:

1. تحف العقول عن آل الرّسول، ص 335.

2. انفال / 24.

3. طبّ الائمّه، سید عبدالله شبّر، ص 243.

4. همان، ص 244.

5. ر.ک: تحفه حکیم مؤمن، ص 42.

6. محاسن، ج 2، ص 514.

7.دورنمای طبّ اسلامی،آیةالله مصطفی نورانی،ص 104.

8. اصول کافی، ج 6، ص 191.

9. طبّ الائمّه، حسین و عبدالله بن بسطام نیشابوری، ص 88.

10. گیاهان دارویی، دکتر زرگری، ج 3، ص 354.

11. بحارالانوار، ج 62، ص 156.

12. طبّ الائمّه، ص 501.

13. مکارم الاخلاق، ص 191.

14. طبّ الائمّه، ترجمه جابر رضوانی، ص 96.

15. همان، ص 94.

16. دورنمای طبّ اسلامی، ص 182.

17. امالی، شیخ طوسی، ج 1، ص 376.

18.محاسن،ج 2،ص 500؛مکارم الاخلاق،ص 30و197.

19. منظور، آیه 110 و 111 اسراء است.

20. طبّ الائمّه، ص 41.

21. مکارم الاخلاق، ص 211.

22. محاسن، ج 1، ص 524.

23. طبّ الائمّه، ترجمه جابر رضوانی، ص 96.

24. خصال، شیخ صدوق، ص 127.

25. طبّ الائمّه،ترجمه واقتباس جوادفاضل،ص 207.

26. طبّ چهارده معصوم، محمد مهدی تاج لنگرودی، ص 14.

27. همان، ص 23 - 22.

28. طبّ الائمّه، ترجمه جابر رضوانی، ص 150.

29. طبّ چهارده معصوم، ص 184.

30. همان، ص 185.

31. منظور گوشت نوعی کبوتر است که شبیه به قمری می باشد؛ (همان، ص 15).

32. مکارم الاخلاق، ص 186.

33. طبّ الائمّه،ترجمه واقتباس جوادفاضل،ص 208.

34. همان، ص 215 - 216.

35. زیرا جوهرِ به کار برده شده در کاغذ (کاغذ نوشته شده) به جذب و چسبندگی موادّدرمانی کمک می کند.

36. طبّ الائمّه، بسطام نیشابوری، ص 201 - 202.

37. طبّ الائمّه، ترجمه جابر رضوانی، ص 92.

38. طبّ الائمّه،ترجمه واقتباس جوادفاضل،ص 211.

39. همان، ص 219.

40. تفسیر مجمع البیان، ج 3، ص 511.

41. بحارالانوار، ج 66، ص 171.

42. همان، ص 189.

43. خصال، شیخ صدوق، ص 144.

44. اصول کافی، ج 6، ص 358؛ دورنمای طبّ اسلامی، ص 49.

45. محاسن، ج 2، ص 553.

46. انعام / 141.

47. محاسن، ج 2، ص 556؛ مکارم الاخلاق، ص 9.

48. طبّ الائمه، ترجمه و اقتباس جواد فاضل، ص 213؛ رمزالصحة فی الطب النبی والائمّة؛ سید محمود دهسرخ اصفهانی، ص 148.

49. طبّ الائمّه، ترجمه جابر رضوانی، ص 197؛ رمزالصّحة فی الطبّ النّبیّ والائمّه، ص 149.

آیت الله حاج میرزا جواد آقا ملکی تبریزی در خانواده ای با تقوا و پارسا در تبریز به دنیا آمد. خانوادة وی از تاجران متمکن تبریز بودند. پدر او که حاج میرزا شفیع نام داشت، در ابتداء عامل مضاربه ناصرالدین شاه بود؛ امّا در پایان موفق شد که در خدمت مرحوم حاج میرزا علینقی همدانی مراتب تهذیب و تزکیة نفس را طی نموده و به مقامات والای انسانیت نائل شود.1

سیر و سلوک الی الله

حاج میرزا جواد آقا در آن هنگام که به تحصیل علوم اسلامی در نجف مشغول بود از تربیت و اصلاح خویش غافل نبود و به تهذیب نفس نیز اهتمام نمود و آن را سر لوحة زندگی خویش قرار داد. برای انجام این مهم به حکم عقل که هر راه و مسلکی و هر کار و حرفه ای نیازمند استاد پخته و کاردان است راه معرفت حق و شناخت نفس و ظرافت های مجاهدة با آن و اطلاع بر دسیسه های شیطان نیز از امور زندگی به مراتب مهمتر و دقیق تر است درجستجوی استاد پاک و راه رفته ای که به قدم مجاهده رسیده و سلوک راه حق را رفته باشد. پس در این هنگام توفیق شرفیابی به محضر جمال سالکان راه دوست و پیشوایی اهل دل، شیخ عارف کامل آیت اللهآخوند ملّا حسینقلی همدانی درجزینی راه پیدا کرد و به حضورش شتافت. شیخ مناجاتیان میزرا آقا جواد ملکی مدت چهارده سال در خدمت ایشان به سیر و سلوک الی الله پرداخت و به معرفت و توحید حق سبحانه نائل شد. از خود از استادان برجستة این مکتب گردید و شاگردان وارسته و سالک بسیاری را تربیت نمود.2

حاج میرزا جواد آقا بعد از دو سال خدمت آقا عرض می کند: من در سیر خود به جایی نرسیدم. آقا در جواب از اسم و رسمش سؤال می کند و او تعجب کرده می گوید: مرا نمی شناسید؟ من جواد ملکی تبریزی هستم! ایشان می گویند. شما با فلان ملکی ها بستگی دارید؟ آقا میرزا جواد اقا چون آنها را خوب و شایسته نمی دانست، از آنها انتقاد می کند. مرحوم آخوند ملاحسینقلی در جواب می فرمایند: هر وقت توانستی کفش آنها را که بد می دانی جلوی پایشان جفت کنی، من خود به سراغ تو خواهم آمد. آقا میرزا جواد فردا که به درس می رود خود را در محلی حاضر می کند که پایین تر از بقیه شاگردان بنشیند تا رفته رفته طلبه هایی که از آن فامیل در نجف بود و ایشان آنها را خوب نمی دانسته مورد محبث خود قرار دهد تا جایی که کفششان را پیش پایشان جفت می کند. چون این خبر به آن طایفه که در تبریز ساکن بوده اند می رسد رفع کدورت می شود.

حالات روحی میرزا جواد آقا

آیت اللهآقا سیّد محمود مدرسی یزدی از شاگردان آن فرزانه عارف که مدتی نیز در بیرونی منزل مرحوم ملکی ساکن بوده است از حالات او چنین نقل می فرماید: شب ها که ایشان برای تهجّد بر می خاست مدتی در رختخواب گریه می کرد. در ضمن دستورات و آداب برخاستن از خواب از قبیل سجده و دعا را انجام می داد پس به صحن منزل می آمد و به اطراف آسمان نگاه می کرد و آیات «انّ فی خلق السماوات و الارض»3 را می خواند و سر به دیوار می گذاشت و مدتی گریه می کرد. سپس برای وضو گرفتن آماده می شد و چون به کنار حوض می رفت در کنار حوض می نشست و باز مدتی گریه می کرد. سپس وضو می گرفت و پس از آن به مصلایش می رفت و مشغول شب زنده داری می شد، دیگر حالش خیلی منقلب می شد.

رحلت

سرانجام عارف کامل مرحوم میرزا جواد آقا ملکی تبریزی پس از عمری خدمت به شرع مطهّر و پرتو افشانی در حوزه های علمیه نجف، تبریز و قم و تربیت شاگردانی صاحب کمال و تالیف کتبی گران سنگ چون اسرار الصلواة، رساله لقاء الله و المراقبات و رسیدن به آرزوی دیرینه خود که فتح قله معرفت و توحید بوده در یازدهم ذی الحجه 1343 قمری مصادف با عید قربان در حدود سن 65 سالگی در شهر مقدس قم طومار هستی را درهم پیچید و وظیفه خود در غوغای طبیعت را به سلامت به انجام رساند. پس از غسل و نماز، پیکر پاکش تا قبرستان شیخان قم تشییع شد و در همان مکان مقدس به خاک سپرده شد.4

دستور العملی که سالک ربانی حاج میرزا جواد آقا ملکی تبریزی به جناب آیت اللهحاج شیخ محمد حسین کمپانی (رضوان الله تعالی علیهما) ارسال داشت.

بسم الله الرحمن الرحیم

فدایت شوم....

در باب اعراض از جدّ و جهد رسمیّات و عدم وصول به واقعیات که مرقوم شده و از این مفلس استعلام مقدمه موصوله فرموده اید بی رسمیت بنده حقیقت آنچه که برای سیر این عوالم یاد گرفته و بعضی نتایجش را مفصلاً در خدمت شریف ابتداء خود صحبت کرده ام و از کثرت شوق آنکه با رفقا در همه عوالم همرنگ بشوم، اُس و مخّ آنچه از لوازم این سیر می دانستم بی مضایقه عرضه داشتم. حالا هم اجمال آن را به طریقه ای که یاد گرفته ام مجدّداً اظهار می دارم:

طریق مطلوب را برای راه معرفت نفس گفتند: چون نفس انسانی تا از عالم مثال خود نگذشته به عالم عقلی نخواهد رسید، و تا به عالم عقلی نرسیده حقیقت معرفت حاصل نبوده و به مطلوب نخواهد رسید لذا به جهت اتمام این مقصود مرحوم مغفور (جزاه الله عنّا خیر جزاء المعلمین) می فرمودند که:

باید انسان یک مقدار زیاده بر معمول تقلیل غذا و استراحت بکند تا جنبه حیوانیت کمتر، و روحانیت قوت بگیرد؛ و میزان آن را هم چنین می فرمود: که اولا انسان روز و شب زیاده از دو مرتبه غذا نخورد حتی تنقّل ما بین الغذائین نکند. ثانیاً هر وقت غذا می خورد باید مثلا یک ساعت بعد از گرسنگی بخورد، و آنقدر بخورد که تمام سیر نشود. این در کمّ غذا؛ و اما کیفش باید غیر از آداب معروفه، گوشت زیاد نخورد، به این معنا که شب و روز هر دو نخورد، و در هر هفته دو سه دفعه هر دو را یعنی هم روز و هم شب را ترک کند؛ و یکی هم اگر بتواند للتکیّف نخورد، و لا محاله آجیل خور نباشد اگر احیاناً وقتی نفسش زیاد مطالبه آجیل کرد استخاره کند. و اگر بتواند روزه های سه روز هر ماه را ترک نکند.

و اما تقلیل خواب می فرمودند:

شبانه روز شش ساعت بخوابد. و البته در حفظ لسان و مجانبت اهل غفلت اهتمام زیاد نماید. اینها در تقلیل حیوانیت کفایت میکند. و اما تقویت روحانیت:

اولاً دائماً باید همّ و حزن قلبی به جهت عدم وصول به مطلوب داشته باشد.

ثانیاً تا می تواند ذکر و فکر را ترک نکند که این دو جناح سیر آسمان معرفت است.

در ذکر عمده سفارش اذکار صبح و شام اهمّ آن که در اخبار وارد شده. و اهمّ تعقیبات، صلوات و عمده ترین ذکر، وقت خواب که در اخبار مأثور است، لاسیّما متطهراً در حال ذکر به خواب رود.

و شب خیزی می فرمود:

زمستان ها سه ساعت، تابستان ها یک ساعت و نیم. و می فرمودند: که من در سجده ذکر یونسیه – یعنی در مداومت آن که شبانه روزی ترک نشود، هر چه زیادتر توانست کردن اثرش زیادتر، اقل اقل آن چهارصد مرتبه است – خیلی اثرها دیده ام خودم هم تجربه کرده ام چند نفر هم مدعی تجربه اند.

یکی هم قرآن که خوانده می شود به قصد هدیه حضرت ختمی مرتبت – صلی الله علیه و آله – خوانده شود.

و اما فکر برای مبتدی می فرمودند: در مرگ فکر بکن تا آن وقتی که از حالش می فهمیدند که از مداومت این مراتب گیج شده فی الجمله استعدادی پیدا کرده آن وقت به عالم خیالش ملتفت می کردند یا آنکه خود ملتفت می شد چند روزی همه روز و شب فکر در این می کند که بفهمد که هر چه خیال می کند و می بیند خودش است و از خودش خارج نیست. اگر این را ملکه می کرد خودش را در عالم مثال می دید یعنی حقیقت عالم مثالش را می فهمید و این معنی را ملکه می کرد. آن وقت می فرمودند که باید فکر را تغییر داد و همه صورت ها و موهومات را محو کرد و فکر در عدم کرد، و اگر انسان این را ملکه نماید لابدّ تجلی سلطان معرفت خواهد شد. یعنی تجلی حقیقت خود را به نورانیت و بی صورت و حدّ با کمال بهاء فائز آید، و اگر در حال جذبه ببیند بهتر است بعد از آن که راه ترقیات عوالم عالیه را پیدا کرد هر قدر سیر بکند اثرش را حاضر خواهد یافت.

به جهت ترتیب این عوالم که باید انسان از این عوالم طبیعت، اول ترقی به عالم مثال نماید، بعد به عالم ارواح و انوار حقیقیه البته براهین علمیه را خودتان احضر هستید. عجب است که تصریحی به این مراتب در سجده دعای شب نیمه شعبان که اوان وصول مراسله است شده است که می فرماید: «سجد لک سوادی و خیالی و بیاضی» اصل معرفت آن وقت است که هر سه فانی بشود که حقیقت سجده عبارت از فناء است که عند الفناء عن النفس بمراتبها یحصل البقاء بالله – رزقنا الله و جمیع اخواننا بمحمد و آله الطاهرین.

باری بنده فی الجمله از عوالم دعا گویی اخوان الحمدلله بی بهره نیستم و دعای وجود شریف و جمعی از اخوان را برای خود ورد شبانه قرار داده ام....

حدّ تکمیل فکر عالم مثال که بعد از آن وقت محو صورت است آن است که یا باید خود به خود ملتفت شده عیناًً حقیقت مطلب را ببیند، یا آن قدر فکر بکند که از علمیّت گذشته عیان بشود آن وقت محو موهومات کرده و در عدم فکر بکند تا از طرف حقیقتِ خودش، تجلی بکند.

پی نوشت ها:

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1. شیخ مناجاتیان، ص 31. [ آینه دانشوران، ص 141، 142].

2. جامع الدرر، ج2، ص 228. [شیخ مناجاتیان، ص36].

3. آل عمران، پنج آیه آخر.

4 . آثار الحجّه، ج1، ص 26؛ در آسمان معرفت، ص 122؛ شیخ مناجاتیان، ص 123.