نوروز در فرهنگ شیعه
نوروز یا روزِ نو در همه تقویم‌ها، دورهها و در میان همه
فرهنگ ها، با اسامى گوناگون مطرح بوده و هست. گردش زمین به دور خورشید و
پدید آمدن روز و شب و فصول سال و نیز حركت ماه بر گرد زمین، بشر را به
محاسبه واداشته و به طور طبیعى، تقویم را پدید آورده است. آغاز هر سال،
شروع جدیدى است كه خود به نوعى انسان را با احساسى تازه و تولدى نو به حركت
در مى آورد. این آغاز همراه با شادى و سرور بوده و در هر فرهنگى آیین هاى
ویژه اى براى نشان دادن خوشحالى و شادى مقرر شده است. در میان ایرانیان،
این روزِ نو، روزى بود كه شاه جدید ساسانى به تخت مى نشست. خواهیم دید كه
آخرین نوروز ایرانى كه در آن آیین هاى ویژهاى را اجرا مى كردند. روزى در
اواخر خرداد ماه بود كه یزدگرد سوم بر تخت نشست و از آن پس، این نوروز، هر
سال با توجه به عدم محاسبه كبیسه و اهمال آن، در هر چهار سال یك روز به عقب
مى افتاد. پس از آمدن اسلام، سنت نوروز، پابرجا ماند و این بدان دلیل بود
كه مردم ایران، به سرعت اسلام را نپذیرفتند و تا یكى دو سه قرن، بسیارى از
آنان بر آیین كهن خود بودند؛ حتى پس از پذیرش اسلام، نتوانستند به آسانى
آن آداب را ترك كنند.
مبناى محاسبه روز نوروز
نوروز، نخستین روز فروردین ماه شمسى به حساب مى آید. محاسبه سال شمسى تا پیش از پیدایش تاریخ جلالى در سال 467یا 471 به این ترتیب بود که سال را به دوازده ماه و سى روز تقسیم مى کردند که جمعاً 360 روز مى شد. پنج روز باقى مانده را در پایان
آبان ماه یا اسفندماه بر آن مىافزودند که جمعاً 365 روز مى شد. با این
حال پنج ساعت و 48 دقیقه و 45/51 ثانیه باقى مى ماند. این زمان در هر چهار سال، یک روز مى شد و از آنجا که در محاسبه نمىآمد، روز اول فروردین در فصول سال تغییر مى کرد. بنابراین ماه هاى شمسى نیز در آن زمان، مانند ماه هاى قمرى در فصول سال متغیر بود. معناى این سخن، آن است که نوروز در آغاز فروردین واقعى، یعنى نقطه آغاز اعتدال ربیعى قرار نداشت.
زمانى که یزدگرد سوم، آخرین شاه ساسانى در سال 632 میلادى به تخت نشست، روز نخست سال، یعنى اول فروردین در آن تاریخ، مطابق بود با شانزدهم حزیران (ژوئن)؛ مطابق با 27 خرداد. پس از آن با محاسبه بالا، روز نوروز یا اول فروردین، هر چهار سال، یک روز به عقب مىآمد.
در سال467 .ق، روز نوروز مطابق دوازدهم حوت یا اسفند بود. در این
سال، ملکشاه سلجوقى، دستور داد تا منجمان، محاسبه دقیقى از سال شمسى انجام
دهند و روز اول فروردین را معین کنند. براساس محاسبه خواجه عبدالرحمان
خازنى، منجم مرو، عوض آن که براساس محاسبه قبلى، روز واقعى دوازدهم اسفند،
اول فروردین دانسته شود، اول فروردین را هیجده روز جلوتر برده و در ابتداى اعتدال ربیعى، یعنى فروردین واقعى قرار گرفت. در محاسبه جدید، هر سال را در چهار نوبت، 365 روز محاسبه کرده (دوازده سى روز به ضمیمه پنج روز که در آخر
ماه آبان یا اسفند افزوده مى شد) و سال پنجم را 366 روز محاسبه کردند.
البته پس از هر هشت دوره چهار ساله، سال پنجم را 366 قرار مى دادند. در این محاسبه آن پنج ساعت و اندى نیز در محاسبه مى آمد. بدین ترتیب، روز نوروز به عنوان نخستین روز فروردین ماه، از آن سال ثابت ماند.
بنابراین، نخستین سالى که روز اول فروردین آن دقیقاً مطابق آغاز زمان اعتدال ربیعى بود، سال 467 یا 471 بوده است. [درباره اختلاف در این که نوروز سلطانى در سال 467 بوده است یا 471 ، بنگرید: مقالات، ج 10، ص 168 پاورقى. توضیحات محیط طباطبائى در باره سیر تقویم در ایران نیز قابل توجه است. وى مشکل سال 467 یا 471 و مسأله افزودن پنج روز اضافی به آخر آبان و اسفند را نیز حل کرده است. ]
دانسته است که سال قمرى، به عنوان سال شمار پذیرفته شده در آیین هاى دینى در دین مبین اسلام پذیرفته شده و در میان مردم و کتاب هاى تاریخى مرسوم بوده است. در کنار آن، سال شمسى به دلیل ثبات آن در تعیین فصول، همیشه به عنوان سال مورد استفاده در امر کشاورزى و خراج و جز آن، اهمیت خود را حفظ کرده و در تقاویم محاسبه و یاد مى شده است. تطبیق این دو روز شمار با یکدیگر در فرهنگ هاى مختلف همیشه مورد بحث واقع شده و راه حل هاى مختلفى براى آن عرضه شده است. «تقی زاده» سیرى از این تطبیق ها در میان تاریخ قمرى و شمسى را مورد بحث قرار گرفته است.
در سال 1304شمسى (1343 قمرى، مطابق 1925میلادى) در ایران،
تقویم شمسى به عنوان تقویم رسمى پذیرفته شد. محاسبه پیشین که دقیق بود،
مراعات شد و تنها عوض افزودن پنج روز به سال، شش ماه نخست سال را سى و یک
روز، و پنج ماه دوم را سى روز، و اسفند را بیست و نه روز قرار دادند که هر
چهار سال، سى روز محاسبه مى شود. سالى که اسفند آن سى روز بود، را سال
کبیسه نامیدند. در قانون اساسى جمهورى اسلامى ایران نیز مبناى محاسبه ، سال شمسى بوده و سال قمرى نیز در کنار آن به عنوان تقویم دینى مورد تأکید قرار گرفت.
این بود اجمالى از نوروز در تقویم شمسى. مهمترین نکته آن، این است که نوروز تا سال 467 در سال متغیر بوده و پس از آن در آغاز اعتدال ربیعى، قرار گرفته و از آن پس تغییرى نیافته است.
نوروز در منابع کهن شیعى
در آغاز باید اشاره کنیم که مقصود از منابع کهن، منابعى است که تا زمان شیخ طوسى تألیف شده است. آنچه که درباره نوروز در این منابع آمده، به شرح زیر است:
نخست آنکه نجاشى ذیل شرح حال ابوالحسن نصر بن عامر بن وهب سنجارى
نوشته است که وى از ثقات اصحاب است و کتاب هایى داشته، از جمله کتاب ما
رُوِى فى یوم النیروز. روشن نیست حجم روایاتى که وى در این
کتاب جمع آورى کرده، چه اندازه بوده است. گفتنى است که صاحب بن عباد که
باید او را با احتیاط شیعه معتزلى دانست، کتابى با عنوان «الاعیاد و فضائل
النیروز» داشته است.
در منابع کهن، چند روایت نیز درباره نوروز آمده که به این ترتیب است:
- نخست روایتى از ابراهیم کرخى که ضمن آن، از امام صادق (ع) سؤال شده که شخصى مزرعه بزرگى دارد. در روز مهرگان یا نوروز،
هدایایى (از طرف کسانى که بر روى آن کار مى کنند) به او داده مى شود.
آیا بپذیرد؟ حضرت فرمود: آنها که هدیه مى دهند مسلمانند؟ ابراهیم مى
گوید: آرى. حضرت فرمود: هدیه آنها را بپذیرد.
- روایت دیگر چنین است که در روز نوروز به امیرالمؤمنین (ع) گفته شد: الیوم نیروز. حضرت فرمودند: «اصنعوا کل یوم نیروزا»؛ هر روز را نوروز کنید. و نقل دیگر، همان روایت آنکه حضرت فرمود: «نیروزنا کل یوم». این همان روایتى است که در آن گفته شده در روز نوروز به آن حضرت، فالوذج هدیه کردند و حضرت این پاسخ را دادند. در حاشیه نسخه اى از فهرست ابنندیم آمده است که ثابت بن نعمان بن مرزبان، پدر ابوحنیفه، یا جد او همان کسى بود که فالوذج به امام على علیه السلام، هدیه کرد و حضرت فرمود: «نوروزنا کل یوم یا مهرجونا کل یوم». تعبیرى که صاحب دعائم آورده، قدرى متفاوت است. در آنجا آمده است: وقتى فالوذج به امام اهدا شد، حضرت دلیلش را پرسید، گفتند: امروز نوروز است. حضرت فرمود: «فنیروزا ان قدرتم کل یوم»؛ یعنى تهادوا و تواصلوا فى الله.
به جز آنچه از کتاب من لایحضره الفقیه نقل شد، در آثار صدوق، اشارهاى به نوروز نشده است. تنها در «عیون اخبار الرضا»، ضمن اشاره به داستان زیدالنار آمده است که جعفر بن یحیى برمکى بعد از کشتن ابن افطس علوى، سر وى را همراه هدایاى نوروز نزد هارون فرستاد. صدوق هیچ اشاره دیگرى به نوروز نکرده است. گفتنى است که در آثار شیخ مفید نیز، کلمه نوروز یا نیروز یافت نشد.
در تهذیب شیخ طوسى، به بحث هدیه در روز نوروز و مهرجان ( عید مهرگان، روز شانزدهم مهرماه برگزار مى شده است ) اشاره شده بود. جداى از آن شیخ طوسى در مصباح المتهجد، براى نخستین بار بحث از روز نوروز، به عنوان روزى متبرک که روزه استحبابى و نماز دارد، کرده است.
گفتنى است که شیخ طوسی روز نوروز را نه در مصباح و نه در مختصر مصباح معین نکرده است.
ابن ادریس در کتاب السرائر مى نویسد: شیخ ما ابوجعفر در مختصر مصباح از چهار رکعت نماز مستحب در نوروز فرس
سخن گفته، اما روز آن را معین نکرده، چنانکه ماه آن را از ماه هاى رومى یا
عربى مشخص نکرده است. آنچه برخى از اهل حساب و علماى هیأت و اهل فن در کتابش گفته، این است که روز نوروز دهم ماه ایار (دهم ماه مه مطابق دوم اردیبهشت) که سى و یک روز است مى باشد. زمانى که نوروز از آن گذشت، روز نوروز فرا مى رسد. گفته شده، نیروز و نوروز دو لغت است، اما نیروز معتضد که به آن «نوروز معتضدى» مى گویند، روز یازدهم حزیران (یازدهم ژوئن مطابق سوم خرداد) است. مردمان سواد و زارعین درباره
امر خراج به معتضد شکایت کردند و این که پیش از رسیدن محصول، خراج گرفته
مى شود و همین سبب بدهکارى آنهاست که خود عامل اجحاف به رعایاست. او مصمم
شد که پیش از یازدهم حزیران، خراج از کسى مطالبه نکنند.
در دو کتاب دعا که به فارسى در قرن ششم تألیف شده، یاد از حدیث معلى بن خُنَیس در اعمال روز نوروز شده
که مهمترین آنها، گرفتن روزه، پوشیدن لباس نیکو و نماز مخصوص است. این دو
مورد از دو متن فارسى شیعى قرن ششم قابل توجه است، جز آنکه به احتمال قریب
به یقین، برگرفته از شیخ طوسى است.
- در کتاب «ذخیرة الاخره» که مشتمل بر ادعیه بوده و در نیمه نخست قرن ششم تألیف شده، فصلى تحت عنوان عمل روز نوروز فارسیان آمده است. در شرح آن حدیث معلى بن خنیس به این ترتیب نقل شده است:
روایت کند، معلّى بن خُنَیس از صادق علیه السلام که گفت: چون روز نوروز بُوَد، روزه دار و غُسْل کن و جامه پاکترین درپوش و بوى خوش بکار دار و چون نماز پشین و دیگر و سنّت هاى آن بگذارده باشى، چهار رکعت نماز کن به دو سلام و بخوان در رکعت اوّل الحمد و ده بار «إنّا أنزلناه فى لیلة القدر» و در رکعت دویم الحمد و ده بار «قل یا أیها الکافرون» و در رکعت سیم الحمد و ده بار «قل هو اللّه أحد» و در چهارم
رکعت الحمد و ده بار «معوذتین». و چون از نماز فارغ گردى، تسبیح زهرا
علیها السلام بگوى. چون چنین بکنى خداى تعالى شصت ساله گناه تو بیامرزد. و
دعا این است: «اللّهُمَّ صَلِّ عَلى مُحَمَّدٍ وَ الِ مُحَمَّدٍ
الاَْْوْصِیاءِ الْمَرْضِیّینَ وَصَلِّ عَلى جَمیعِ أَنْبِیاءِکَ وَ
رُسُلِکَ بِأَفْضَلِ صَلَواتِکَ وَ بارِکْ عَلَیْهِمْ بِأَفْضَلِ
بَرَکاتِکَ ...»
- در کتاب «نزهة الزاهد» نیز که در نیمه دوم قرن ششم یا نیمه نخست قرن هفتم نوشته شده آمده است: نوروز فُرس: امام جعفر صادق علیه السلام گفت: چون روز نوروز درآید، غسل کن و جامه پاکترین در پوش و بوى خوش بکار دار و روزه فراگیر و پس از نماز پیشین و دیگر، چهار رکعت نماز کن به دو سلام. پس از الحمد در اول رکعت، ده بار «إنّا أنزلناه» بخوان و در دوم ده بار «قل یاأیها الکافرون» و در سوم ده بار «قل هو الله أحد» و در چهارم
ده بار هر دو «قل أعُوذ»ُ. و چون فارغ شوى، سجده شکر کن و این دعا بخوان،
تا تو را گناه شصت ساله بیامرزد. و دعا این است: «اللّهُمَّ صَلِّ عَلى
مُحَمَّدٍ وَ الِ مُحَمَّدٍ الاَْْوْصِیاءِ الْمَرْضِیّینَ وَصَلِّ عَلى
جَمیعِ أَنْبِیاءِکَ وَ رُسُلِکَ بِأَفْضَلِ صَلَواتِکَ وَ بارِکْ
عَلَیْهِمْ بِأَفْضَلِ بَرَکاتِکَ ...»
- قطب الدین راوندى حدیثى درباره نوروز در کتاب
لب اللباب خود آورده است: عن رسول الله صلى الله علیه و آله: «ابدلکم
بیومین یومین، بیوم النیروز و المهرجان، الفطر و الاضحى». دو روز را براى
شما جانشین دو روز کردم. عید فطر و قربان را به جاى عید نوروز و مهرگان قرار دادم. مناسب است در اینجا بیفزایم که مراسم نوروز در شهرهاى شیعه نیز برپا بوده است. حداقل دو قصیده از سید ضیاءالدین ابوالرضا فضل الله راوندى از قرن ششم در دست داریم که عید نوروز را به برخى از بزرگان آن ناحیه تبریک گفته است. در یکى از این اشعار آمده:
هذا الربیع و هذه أزهاره
وافى سواء لیله و نهاره
- ابن شهر آشوب در «مناقب» خبرى در برخورد منصور با امام کاظم علیه السلام آورده است. وى مى نویسد: منصور از امام خواست تا در عید نوروز، به جاى او در مجلسى نشسته و هدایایى را که آورده مىشد از طرف او بگیرد. امام در پاسخ چنین گفت:
اِنّى قَدْ فَتَّشْتُ الاَْخبارَ عَنْ جَدّى رَسُولِ الله صلی
الله علیه و اله فَلَمْ اَجِدْ لِهذَا الْعیدِ خَبَرا؛ اِنَّهُ سُنَّةٌ
لِلْفُرْسِ مَحاهَا الاِْسْلامُ وَمَعاذَ الله اَنْ نُحْیِىَ ما مَحاهُ
الاِْسْلامُ. من اخبارى را که از جدّم رسول خدا ( ص) وارد شده، بررسى کردم و
خبرى در رابطه
با این عید پیدا نکردم. این عید از سنن ایرانیان است که اسلام بر آن خط
بطلان کشیده است. به خدا پناه مى برم از اینکه چیزى را که اسلام آن را از
میان برده دوباره آن را زنده کنم.
صاحب جواهر با توجه به نقل شیخ، ابنفهد، شهید اول و دیگر متأخرین، بر مسلم بودن استحباب روزه روز نوروز تأکید
کرده است. سپس نقل بالا را از امام کاظم علیه السلام آورده و گفته است که
این نقل نمى تواند معارض ادله استحباب باشد، به علاوه که محتمل است که
براساس تقیه صادر شده باشد؛ شاید هم مقصود، نوروزى جز نوروزى باشد که متفق علیه است. باید توجه داشت که مستند همه، روایت معلى بن خنیس است. به علاوه، اگر تقیهاى در کار بود، باید امام همان ابتدا موافقت مى کرد نه مخالفت. نکته سوم وى نیز واضح البطلان است، زیرا به هر روى در آن روزگار، یک نوروز بیشتر وجود نداشته است.
این بود آنچه در منابع شیعه تا قرن ششم در باره نوروز نقل شده است. در این باره، مهم همان روایت معلى بن خنیس است و جز آن، چیزى درباره تأیید نوروز به چشم نمى خورد. منشأ آنچه در آثار بعدى در باره استحباب غسل روز نوروز و نماز و دعاى مربوطه آمده، همین نص است و بس. البته مطالب دیگرى نیز افزوده شده که به منشأ آنها اشاره خواهیم کرد.
در اینجا بى مناسبت نیست اشارهاى به آنچه در منابع اهل سنت درباره روز نوروز آمده داشته باشیم. به طور کلى باید گفت که این عید، از پس از اسلام مورد توجه حکام اموى و عباسى بوده و به ویژه در حوزه شرق، هدایاى نوروز به طور مرتب از طرف حکام از کدخدایان دریافت مى شده است. افزون بر آن ، کار گرفتن خراج نیز براساس نوروز بوده و یکى دوبار در عهد متوکل و معتضد عباسى، نوروز تا تیرماه به تأخیر افتاده تا مردم در پرداخت آن گرفتار مشکل نشوند، زیرا در این وقت محصول به دست مى آمده است. در زمان مقتدر نیز این مشکل به عنوان نوعى ظلم در حق رعایا مطرح بوده است.
به گزارش یعقوبى، معاویه پس از رسیدن به خلافت، به عبدالرحمن بن ابى بکره نوشته است تا هدایاى نوروز و مهرگان براى وى ارسال شود. عمر بن عبدالعزیز، در ردیف کارهاى اصلاحى خود این امر را متوقف کرده و نامه اى به یکى از حکام خویش نوشته تا از گرفتن هدایاى نوروز و مهرگان خوددارى کند. بعد از وى، یزید بن عبدالملک، بار دیگر گرفتن هدایاى نوروزى را باب کرده است. در زمان نصر بن سیار نیز گرفتن هدایا در خراسان مرسوم بوده، چنانکه در سال 236 در فارس.
درباره نوروز و مهرگان در ادب عربى، مقالاتى در زبان هاى فرنگى نوشته شده است.
در تمام این دوران، روز نوروز به عنوان یک روز معین براى مسلمانان شرق شناخته شده بوده و به دلیل درگیر بودن آن با امر خراج، موقعیت خود را حفظ کرده است. شاعرى در سال 220 هجرى، روز نوروز را در ردیف دو عید «فطر» و «اضحى» قرار داده است:
فأبکوا على التمر أبکى الله أعینکم
فى کل اضحى و فى فطر و نیروز
شواهدى وجود دارد که در اواخر قرن سوم، توده مردم در این نواحى، در ایام نوروز به آتش بازى و ریختن آب مى پرداختهاند. حکومت نیز به احتمال تحت تأثیر فقهاى اهل سنت با آن مقابله مى کرده است.
در حوادث سال 282 آمده است که در این سال، مردم از آنچه در نوروز عجم، از آتش بازى و ریختن آب و جز آن انجام مى دادند، منع شدند.
در حوادث سال 284 آمده است که روز چهارشنبه، سوم جمادى الثانیه، یازدهم حزیران (ماه ژوئن)، در چهارسوها و بازارهاى بغداد، اعلام شد که کسى در شب نوروز حق روشن کردن آتش و ریختن آب را ندارد. روز پنجشنبه نیز همین اعلان، اعلام شد. اما در عصر روز جمعه، در خانه سعید بن یکسین، رییس شرطه بغداد، در بخش شرقى بغداد، اعلام شد که خلیفه، مردم را در روشن
کردن آتش و ریختن آب آزاد گذاشته است. پس از آن توده مردم، حتى بیش از حد
به این کار پرداختند، به طورى که بر روى اصحاب شرطه نیز در مجلس جسر (پل) آب ریختند.
برگزارى مراسم نوروز، نه تنها در شرق اسلامى، بلکه در غرب اسلامى نیز رواج یافته است. به نقل مقریزی در سال 363 هجرى، المعزالدین الله، خلیفه فاطمى مصر، دستور داد تا از روشن کردن آتش در شب نوروز و همچنین ریختن آب خوددارى کنند. در همانجا آمده است که در سال361 ، آتش بازى گستردهاى در قاهره
انجام شده و این کار سه روز ادامه یافته است. معز فاطمى، مردم را از روشن
کردن آتش و ریختن آب منع کرد و کسانى را نیز گرفته و حبس کردند. همو آورده
است که در سال 517 هجرى نیز در روز نوروز هدایاى گرانبهایى از طرف امرا تقدیم شده که بسیار بسیار مفصل و گرانقیمت بوده است. همو در سال هاى بعد از آن روز، که از آن با عنوان نوروز قبطى یاد شده، از گستردگى بازى و کارهاى ضد اخلاق و گرفتن هدیه توسط امیر نوروز و جز آن سخن گفته است.
در منابع فقهى اهل سنت هم، مخالفت با نوروز دیده مى شود. از جمله غزالى در کیمیاى سعادت بر ضد نوروز سخن گفته است. در منبع دیگرى، گفته شده است: روزه گرفتن روز شنبه، کراهت دارد چون تشبه به یهود است. نیز روزه گرفتن نوروز و مهرگان، چرا که آن هم تشبه به مجوس است. ابن قدامه نیز نوشته است: روزه گرفتن نوروز و مهرگان کراهت دارد، زیرا اینها روزهایى است که کفار آن را بزرگ مىشمرند. گروه طالبان هم که زمانی بر افغانستان حکومت می کردند در سال 1376 ش. اعلام کردند که نوروز برخلاف اسلام و بدعت بوده و برگزارى آن حرام است.
نوروز در منابع شیعىِ قرن هفتم به بعد
همانگونه که گذشت، منابع بعدى با تکیه بر سخن شیخ، به بیان اعمال روز نوروز در کنار اعیاد دیگر پرداخته اند. اما بحث مهم از این زمان به بعد، بحث از تعیین روز نوروز است . کسانى از فقیهان براى تعیین روز نوروز کوشش‌هایى کردهاند. از آن جمله شهید اول در کتاب «ذکرى الشیعة» است. وى در آنجا با اشاره به روایت معلى بن خنیس نوشته است که مقصود از نوروز، اول سال فارسیان یا وارد شدن خورشید در برج حمل (فروردین) و یا دهم ایار (دوم اردیبهشت) است. بدین ترتیب سه قول در این‌باره نقل کرده که تفصیل آن در سخن ابنفهد آمده است.
عبارت مفصل در تعیین روز نوروز از احمد بن محمد بن فهد حلى است. وى با اشاره به سخن شیخ طوسى در مختصر مصباح المتهجد و چهار رکعت نماز مستحبى آن مىنویسد: «یوم، النیروز جلیل القدر»، اما تعیین روز آن از سال مشکل است. این در حالى است که چون متعلق عبادت الهى شده شناخت آن مهم است و با این حال، از علماى ما جز آنچه ابن ادریس گفته متعرض بیان آن نشده است. سپس ابن فهد سخن ابن ادریس و شهید را آورده است.
آنگاه درباره سخن شهید که گفته روز نوروز یا اول سال فارسیان یا رفتن خورشید به برج حمل است مى نویسد: قول نخست وى که اول سال فارسیان باشد همان است که در میان فقهاى عجم مشهور است. آنها نوروز را زمان وارد شدن خورشید به برج جدى (دى ماه) قرار مىدهند. (درست
آن است که اول سال فرس، اول برج عقرب یا آبان ماه بوده است.) این همان است
که نویسنده کتاب الانواء آن را گفته است. (تاکنون بر ما روشن نشده که این
کتاب که درباره دانش نجوم بوده، از کیست. ده ها کتاب با این نام در فهرست
ابن ندیم شناسانده شده است. محتمل است که مقصود کتاب الانواء احمد بن
عبدالله ثقفى باشد.) پس از آن سخن صاحب الانواء را نقل کرده. آنگاه
مىافزاید: آنچه از این تفاسیر درستتر است، آنکه نوروز همان زمان وارد شدن خورشید به برج حمل (فروردین) است. سپس دلایلى براى آن ذکر مىکند. مهمترین دلیل آنکه شناخت این روز به عنوان نوروز میان مردم رایج است و طبعاً خطاب باید راجع به همین عرف باشد. آنگاه خود دو اشکال بر این دلیل آورده است: یکى آنکه در همه مناطق عجم، نوروز بر روز اول ورود خورشید در حمل اطلاق نمىشود و دوم آنکه نوروز بودن روز نخست ماه حمل، نوروز سلطانى و جدید است. این اشاره به تغییر روز نوروز در زمان سلطان ملکشاه سلجوقى است. پاسخ ابن فهد آن است که وقتى عرف مختلف شد، عرف شرعى باید مراعات شود. اگر چنین عرفى در کار نبود، عرف نزدیک ترین بلاد به شرع باید مراعات شود. افزون بر آن، هر دو تفسیر از نوروز - اعم از سلطانى و غیر آن - مربوط به پیش از اسلام است!
نکته مهم در مطالب
ابنفهد آن است که روایت معلى بن خنیس را به گونهاى دیگر نقل کرده و شکل
مفصل آن را آورده است. وى از نسابه معاصر خود علامه بهاءالدین على بن
عبدالحمید نسابه - و او به سند خود تا معلى بن خنیس - روایت مفصلى را درباره روز نوروز آورده است. این روایت پیش از این زمان، در منابع دیگر شیعى نبوده است. روایت چنین است که معلى نقل کرده که امام صادق علیه السلام فرمود: روز نوروز، روزى است که رسول خدا (صلى الله علیه و اله)، براى امام على (ع) در غدیر پیمان گرفت و مردم به ولایت او اعتراف کردند. خوشا به حال کسى که بر آن پیمان باقى ماند و بدا به حال کسى که آن عهد را شکست.
روز نوروز، روزى است که رسول خدا (ص) امام على (ع) را به وادى جن فرستاد و او بر آنها عهدها و پیمان ها گرفت. روز نوروز، روزى است که امام على(ع) بر خوارج غلبه یافت و ذوالثدیه را کشت.
روز نوروز،
روزى است که قائم ما از اهل بیت (ع) قیام خواهد کرد و خداوند او را بر
دجال پیروز خواهد نمود و دجال را بر کناسه کوفه بدار خواهد زد. هیچ نوروزى نخواهد آمد، جز آنکه ما انتظار فرجى در آن داریم. این از روزهاى متعلق به ماست که فارسیان آن را حفظ کردند و شما (عرب ها) آن را ضایع کردید.
یکى از انبیاى بنى اسراییل از خدایش خواست تا قومى را که
چندین هزار بودند و از ترس مرگ از دیارشان خارج شده بودند و خداوند آنها را
میرانده بود، زنده کند. خداوند به وى فرمود: بر قبرهاى آنان آب بریز. او در این روز، بر قبور آنها آب ریخت و آنها که سى هزار تن بودند زنده شدند. همین امر سبب شد تا ریختن آب در روز نوروز سنّت شود، امرى که سبب آن را جز راسخان در علم نمى دانند. روز نوروز، اول سال فارسیان است. معلى مىافزاید: آن حضرت، این مطالب را بر من املا کرد و من از املاى آن حضرت آن را نوشتم.
ابن فهد، به دنبال آن، روایت دیگرى از معلى نقل کرده است.در این روایت آمده است که امام صادق علیه السلام در صبحگاه نوروزى که معلى به خدمت آن حضرت رسیده بود، از ایشان شنید که: روز نوروز،
روزى است که خداوند از بندگانش پیمان گرفت تا او را عبادت کرده به وى شرک
نورزند و به انبیاى او، حجج او و اولیاى او ایمان بیاورند. روز نوروز، نخستین روزى است که خورشید در آن طلوع کرد و بادها وزیدن گرفت و در زمین شکوفه پدید آمد. روز نوروز،
روزى است که کشتى نوح بر کوه جودى فرو نشست و روزى است که خداوند، کسانى
را که از ترس مرگ از سرزمینشان خارج شده و مرده بودند زنده کرد و روزى است
که جبرئیل بر رسول خدا (صلى الله علیه و اله) فرود آمد و روزى است که
ابراهیم بت هاى قومش را شکست. و روزى است که رسول خدا (ص) امام على(ع) را
بر دوش گرفت تا بت هاى قریش را در مسجدالحرام شکست.
ابن فهد به چهار نکته در این دو روایت توجه کرده است؛ یکى تطبیق روز نوروز با روز غدیر یعنى هیجده ذیحجه سال دهم هجرت است. دوم سنت آب ریختن که در بهار معنا دارد نه در ماه جدى (دى ماه). سوم خلقت خورشید در این روز که با سخن منجمان سازگار است و چهارم شکوفه دادن زمین که باز در فروردین است نه در دىماه.به این ترتیب وى خواسته تا از این روایت نتیجه بگیرد که روز نوروز، همان زمان ورود خورشید به حَمَل یعنى آغاز فروردین ماه است. به نظر مى رسد، این قدیمى ترین بحثى است که در کتاب هاى فقهى شیعه در تعیین روز نوروز شده و بعد از آن در دوره صفوى بارها مورد نقد و ایراد قرار گرفته است.
مشکل این دو حدیث آن است که در منابع کهن شیعه نیامده است. افزون بر آن، روایات مزبور که در اصل باید یکى باشد، حاوى دو نوع آگاهى درباره روز نوروز است که این خود، منشأ شبهه درباره
آن شده و احتمال جعل آن را تقویت مى کند. افزون بر آن، دانسته است که،
ابن غضائرى گفته: غالیان روایاتى را به معلى بن خنیس نسبت داده اند و
نمىتوان بر اخبار وى اعتماد کرد. در این
صورت، این روایت که بى گرایش غالیانه یا نگرش افراطى هم نیست، ممکن است
از همان دسته مجعولاتى باشد که غالیان به معلى نسبت دادهاند. باید این
نکته را نیز یادآورى کرد که گفته شده، قرامطه ـ با گرایشى وابسته به مذهب
افراطى اسماعیلیه - دو روز را در سال که نوروز و مهرگان بوده، روزه مى گرفتهاند. بلافاصله باید تأکید کنیم که مجوسیان، نه تنها نوروز را روزه نمى گرفتهاند، بلکه به نقل بیرونى، اساساً مجوس را روزهاى نیست و هر کس از ایشان روزه بگیرد، گناه کرده است.
یاد از این نکته لازم است که بخش ریختن آب روى مردگان که به یکى از انبیاى بنى اسرائیل نسبت داده شده، در روایتى از ابنعباس آمده است. متن حدیث را بیرونى چنین آورده: نقل شده که در نوروز، جامى سیمین که پر از حلوا بود، براى پیغمبر(ص) به هدیه آوردند. آن حضرت پرسید که این چیست؟ گفتند: امروز روز نوروز است. پرسید که، نوروز چیست؟ گفتند: عید بزرگ ایرانیان است. فرمود: آرى، در این
روز بود که خداوند عسکره را زنده کرد. پرسیدند: عسکره چیست؟ فرمود: عسکره
هزاران مردمى بودند که از ترس مرگ ترک دیار کرده و سر به بیابان نهادند و
خداوند به آنان گفت بمیرید و مردند. سپس آنان را زنده کرد و ابرها را امر
فرمود که به آنان ببارد. از این روست که پاشیدن آب در این روز رسم شده. سپس از آن حلوا تناول کرد و جام را میان اصحاب خود قسمت کرده و گفت: کاش هر روزى براى ما نوروز بود. در همانجا آمده که وقتى از مأمون درباره سنت آب پاشى در روز نوروز سؤال شد، نوروز را همان روزى دانست که مردگان از قوم بنى اسرائیل در آن روز زنده شدند. ممکن است، این روایت از اسرائیلیات نیز باشد که در جامعه اسلامى به نوعى با عقاید رایج پیوند داده شده است.
از همه اینها گذشته، شاید بتوان تأویل دیگرى براى این روایت جستجو کرد و آن اینکه ـ در صورت درستى صدور آن از امام صادق (ع) ـ شاید امام، خواسته اند بفرمایند که اصولاً هر روزى که نشانى از پیروزى آیین الهى در آن باشد، نوروز است. درست همان طور که در یکى از روایات سابق الذکر آمده بود که امام على (ع) فرمودند: هر روز ما را نوروز کنید. این معنا براى نوروز، کاملاً مطابق تعبیر «ایّام الله» است که در قرآن به روزهاى متعلق به خداوند اطلاق شده است. البته با این تأویل، باید آنچه در روایت درباره نوروز فارسیان آمده، قدرى اصلاح شود. البته اشکالات دیگری هم در برخی از رساله های نوروزیه بر این خبر وارد آمده است.
نوروز و نوروزیههاى دوره صفوى
چنین به نظر مى رسد که نوروز، در فرهنگ مسلمانان
شرقى، حتى با وجود مخالفت هاى برخى از فقهاى سنى مذهب، دوام آورده است.
عجیب آنکه برخى از آداب و رسوم خاص آن مانند چهارشنبه سورى و سیزده بدر که از پیش از اسلام وجود داشته، و بى پایگى آن از نگاه اسلام بر همه روشن بوده، به دلیل همسویى نوروز با طبیعت و نیز دخالت آن در تعیین خراج سالانه، همچنان حفظ شده است. حضور این عید در بخش وسیعى از دنیاى اسلام در حال
حاضر، از نواحى عراق و ترکیه گرفته تا جمهورى آذربایجان، جمهوری هاى آسیاى
میانه، افغانستان، پاکستان و طبعاً ایران، نشان آن است که پیش از تشکیل
دولت صفوى، این عید مورد اعتناى کامل بوده است. در اینجا باید دو نکته را مورد توجه قرار داد:
نخست آنکه در دوره صفوى، تاریخ قمرى و شمسى رواج داشته و طبعاً مراسم نوروز برگزار مى شده است. اولئاریوس در آن
عهد چنین نوشته: ایرانىها سال خود را برحسب حرکت خورشید و ماه تعیین و
تنظیم مى کنند و به همین جهت داراى دو نوع سال شمسى و قمرى مى باشند. سال
قمرى از نظر مذهبى برایشان اهمیت دارد که اعیاد و روزهاى سوگوارى خود را
برحسب آن سال تعیین مى کنند. وى پس از آن اشاره کرده است که ایرانیان، عمر
خود را برحسب سال شمسى محاسبه کرده و مثلاً مى گویند که فلان مقدار نوروز از
عمر آنها گذشته است. وى چهارشنبه آخر سال را که چهارشنبه سورى بوده، از
ایام مورد توجه مردم یاد کرده و گفته است که مردم آن را بدترین روزهاى سال
دانسته، کار را تعطیل مى کنند، از خانه کمتر خارج شده و حتى المقدور کمتر
حرف مى زنند و سعى مى کنند به کسى پولى ندهند ... عدهاى هم کوزههاى خود
را برداشته ... به خارج شهر رفته و کوزه را از آب پر کرده و آن را
مىآورند و به خانه و اطاق هاى خود مى پاشند و عقیده دارند که چون آب، صاف
و پاک است، پلیدی ها و بدبختی ها را از خانه شسته، با خود مى برد.
«تاورنیه» نیز از عید نوروز به با این عبارت که از اعیاد بزرگ ایرانیان است سخن گفته و مىنویسد: در این روز تمام بزرگان براى سلام شاه به دربار حاضر مى شوند و هر کس به اندازه شأنش باید ارمغان و پیشکشى به شاه بدهد ... و در این
روز شاه ثروت گزافى به دست مى آورد ... براى روز اول سال، اگر یک ایرانى
اتفاقاً پول نداشته باشد که قباى نو تدارک نماید، اگر باید تن خود را گرو
بگذارد، مى گذارد و قباى نو را حتماً به دست مى آورد. شواهد فراوانى درباره اهمیت برگزارى مراسم نوروز در میان ایرانیان در دوره صفوى در دست است که نیازى به نقل آنها نیست.
نکته دوم آنکه این مسئله را باید از زاویه دیگرى نیز مورد توجه قرار داد و آن این که با پیدایش دولت شیعى، طبیعى بود که روزهایى که در فرهنگ فقهى
و تاریخى شیعه، از اهمیتى برخوردار است به عنوان شعائر شیعى بزرگ داشته
شود. این روزها، یا روزهای عزا و مصیبت بودند یا روزهاى شادى و فرح. نوع
دیگر، روزهایى بود که در تقویم مذهبى، عباداتى براى آنها در نظر گرفته شده بود. با توجه به اختلافاتى که در تعیین این روزها وجود داشت، لازم بود تا تحقیقى درباره تعیین روز دقیق آنها صورت گیرد. به عنوان نمونه چندین رساله مولودیه نوشته شد تا اثبات شود، تولد رسول خدا (ص) در دوازدهم ربیع الاول بوده یا در هفدهم آن. همین طور رساله اى به دستور شاه سلطان حسین صفوى نوشته شد با عنوان هدایة الصالحین در اثبات آن که تولد امام على (ع) در سیزدهم رجب بوده و سایر اقوال نادرست است.
به علاوه، مردم نیاز به تقویم هایى داشتند تا به معرفى این روزها
پرداخته و آداب و عبادات ویژه آنها را بیان کند. نمونه آن کتاب تقویم
المحسنین فى معرفة الساعات و الایام و الاسبوع از فیض کاشانى و اختیارات
علامه مجلسى است. باید اعتقاد به خوبى و بدى ساعات را هم به این مطالب
افزود و رسالههایى که به این مسائل هم پرداخته به آنچه گذشت، اضافه کرد.
مجموع این مسائل، جریانى را در تألیف پدید آورد که به نوعى با بحث تقویم ارتباط مى یافت.
با توجه به آنچه در آغاز بحث درباره تفاوت نوروز قدیم با نوروز جلالى گفته شد، بحث از تعیین روز نوروز و این که آیا نوروز وارد شده در روایات، همین نوروز مرسوم است یا نه، در میان علما بالا گرفت. پیش از آن نیز، همانطور که گذشت، ابن فهد در قرن نهم، نسبتاً مفصل به آن پرداخته بود. استدلال هایى که در این
قبیل رساله ها آمده، به طور عمده بر پایه مطالب نجومى، تاریخى و نیز
روایاتى است که به آنها اشاره کردیم. افندى با اشاره به رساله میرزا
ابراهیم حسینى مى نویسد: او رساله اى نوشت که نوروز، درست همین روزى است که اکنون مرسوم است. آقا رضى قزوینى، رساله اى در انکار این مطالب نوشت. همین طور «محمد حسین بن میرزا ابوالحسن قائنى» و «میرزا رضى الدین محمد» مستوفى خاصه اصفهان دو رساله در تأیید تطبیق روز نوروز وارد شده در روایات با آنچه مرسوم است نوشتند. افندى مى نویسد: و قد صارت هذه المسألة مطرحا لاراء الفضلاء.
در این دوره افزون بر بحث هاى نجومى و اصولى و فقهى در این باره، یکى دو روایت دیگر درباره نوروز که در منابع پیشین شناخته شده نیامده، مطرح گردید. یک روایت را مرحوم علامه مجلسى در بحار
بدون آن که نام منبعش را یاد کند، با این عبارت که: رأیت فى بعض الکتب
المعتبرة آورده و سندى بر آن از همان کتاب نقل کرده است. راوى این روایت
معلى بن خنیس است اما نه در حد چند سطرى که در مصباح شیخ آمده و یا یکى دو صفحه اى که در المهذّب ابن فهد آمده، بلکه ده صفحه بحار را به خود اختصاص داده است. آنچه در این
روایت افزون بر نقل ابن فهد آمده، تفصیلى است که معلى از امام خواسته تا
نام هاى فارسى سى روز ماه را بیان کند. به دنبال آن سى نام فارسى همچون
هرمزد روز، بهمن روز، اردیبهشت روز و... آمده است. علامه مجلسى روایت مزبور
را بار دیگر از منبع دیگرى آورده، اما در آنجا نیز نام منبع یاد نشده، بلکه آمده است: وجدت فى بعض کتب المنجمین مرویا عن الصادق (ع)... در این
نقل، بخش اول سخن امام با معلى نیامده، بلکه تنها نام هاى ایرانى سى روز
آمده است. نیز همان روایت را نقل کرده، بدون نام منبع و تنها با عبارت: «و
روى ایضا فى بعض الکتب ...»، جالب آنکه علامه پس از نقل این سه روایت مى
نویسد: این روایات را ما از کتاب هاى منجمان نقل کردیم، زیرا از ائمه ما
روایت کرده بودند، اما من بر آنها اعتمادى ندارم. در نُسَخ
آنها نیز اختلافات زیادى وجود دارد که به برخى از آنها اشاره کردم. حقیقت
آن است که این اسامى براى سى روز از منجمان بوده و روشن نیست به چه دلیل به
امام صادق (ع) نسبت داده شده است. علامه مجلسى به نقل از ابوریحان ـ و
قاعدتا از الآثار الباقیه ـ آن نام هاى ایرانى را آورده است.
افزون بر این روایت، نقل دیگرى هم در دوره
صفوى مطرح بوده و آن این است که هفت سلام به مشک و زعفران نوشتن و غساله
آن را نوشیدن و چهل مرتبه سوره یس را بر انار خواندن و شصت مرتبه این دعا
را خواندن که «یا محوِّل الحول و الاحوال حوِّل حالنا الى احسن الحال». این
نقل را آقا رضى قزوینى آورده و افزوده که در جایى
معتبر به نظر نرسیده است. مرحوم شیخ عباس قمى هم آن را به نقل از کتب غیر
مشهوره آورده و صورت دیگر آن را «یا مقلب القلوب و الابصار یا مدبر اللیل و
النهار یا محول الحول و الاحوال حول حالنا الى احسن الحال» یاد کرده است.
رسول جعفریان
