بر اساس گزارشهای سازمان بهداشت جهانی، کم خونی یک مشکل مهم بهداشتی در جهان و به خصوص در کشورهای در حال توسعه به شمار می آید، بطوریکه براساس این گزارشها تقریبا حدود دو میلیارد نفر از مردم جهان به این عارضه دشوار مبتلا می باشند.
به گفته پزشکان کم خونی حالتی است که در آن تعداد و اندازه گلبولهای قرمز یا میزان هموگلوبین موجود در خون تغییر می یابد و تبادل اکسیژن و دی اکسیدکربن بین خون و سلولها دچار اختلال می شود.
بر اساس بررسی های صورت گرفته کمبودهای تغذیه ای، خونریزی، ناهنجاریهای ژنتیکی، بیماریهای مزمن و مسمومیتهای دارویی از جمله علل ایجاد کننده کم خونی به شمار می آیند.
منظور از کم خونی‌های تغذیه‌ای، کم خونی‌هایی هستند که به علت دریافت ناکافی موادغذایی به وسیله سلولها ایجاد می شوند، از مهمترین مواد مغذی جهت خونسازی که کمبود آنها موجب بروز کم خونی می شود و می‌توان به آهن، مس، ویتامینهای B12 و B6 و اسید فولیک اشاره کرد.
بر اساس تحقیقات انجام شده مهمترین و شایعترین علت کم خونی، کمبود آهن می باشد که ممکن است ناشی از مصرف پایین آهن موجود در مواد غذایی یا به علت افزایش خون از دست داده در بدن باشد که در هر صورت به کم خونی ناشی از فقر آهن می انجامد.
کودکان در سنین مدرسه و بلوغ و به خصوص در دوران بلوغ در معرض خطر ابتلا به کم خونی فقر آهن قرار می گیرند، چون با سرعت زیادتری رشد می کند و نیاز آنها به مواد غذایی مختلف مخصوصا آهن افزایش می یابد.
پسران و دختران در دوره بلوغ به آهن اضافی نیاز دارند اما در دختران کمبود آهن شایعتر است.
دانش آموزان مبتلا به کم خونی به علت اینکه مقاومت بدنشان کمتر است بیشتر به بیماریهای عفونی مبتلا می شوند، همچنین در این کودکان قدرت یادگیری هم کاهش می یابد و پیشرفت تحصیلی خوبی ندارند و بهره هوشی این دانش‌آموزان از دانش آموزان سالم کمتر است.
عوارض کمبود آهن به ویژه در شیر خواران و کودکان شش ماهه تا 9 ساله متعدد می باشد، به طوری که اختلال در تکامل و هماهنگی سیستم عصبی، اختلال در تکامل گفتاری، کاهش قدرت یادگیری و افت تحصیلی، اثرات نامطلوب فیزیولوژیکی و رفتاری و کاهش مقاومت بدن در برابر عفونت‌ها از مهمترین آنهاست.
میزن نیاز بدن به آهن چقدر است؟
میزان نیازبدن به آهن بر اساس سن، جنس و وضعیت فیزیولوژیکی افراد متفاوت است، مثلا زنان باردار به علت افزایش حجم خون، رشد جنین و جفت و سایر بافتها به آهن بیشتری نیاز دارند، به همین دلیل بیش از سایرین در معرض خطر کم خونی قرار دارند.
در صورت سلامت مادر، میزان ذخایر آهن وآهن موجود در شیر مادر تا شش ماه اول زندگی برای شیرخواران کافی است، ولی در مورد نوزادانی که با وزن کم متولد می شوند ذخایر آهن کم بوده و باید از زمان دو برابر شدن وزنشان، آهن به صورت قطره خوراکی به آنان خورانده شود.
میزان آهن مصرفی، روزانه 50 تا 200 میلی گرم برای بالغین و شش میلی گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن برای کودکان زیر شش سال و یک تا دو میلی گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن برای کودکان زیر دو سال می باشد.
دلایل فقر آهن:
دلایل گوناگونی برای کمبود آهن و جود دارد که از آن جمله می توان به عللی چون دریافت ناکافی آهن، جذب ناکافی آهن، افزایش نیاز در زمان رشد و از دست دهی مزمن خون اشاره کرد.
دریافت ناکافی آهن
با توجه به اینکه ذخایر آهن موجود در بدن شیرخوار بعد از چهار تا شش ماهگی تقریبا تهی می شود، نیاز است که شیرخواران با شروع غذای کمکی آهن اضافی دریافت کنند، در غیر این صورت مبتلا به فقر آهن می شوند که این موضوع به ویژه در مورد شیرخواران نارس از اهمیت بیشتری برخورداراست، این نوزادان بعد از دوبرابر شدن وزنشان باید آهن اضافه دریافت کنند.
در کودکان بزرگتر، کمبود دریافت آهن به علت رژیم غذایی یا آهن کم و یا دریافت رژیم با آهن ناکافی هم به وجود می آید که در به وجود آمدن و گسترش کم خونی موثر است.
جذب ناکافی آهن
این مشکل به علت اسهال مزمن، تغذیه شیرخواران با شیر مصنوعی، کاهش ترشح اسید معده، مشکلات گوارشی و تداخلات دارویی به وجود می آید و یا ممکن است به علت کم جذب شدن آهن، مصرف زیاد مواد غذایی سرشار از سبزیجات و حبوبات و مصرف ناچیز پروتئین حیوانی ایجاد شود.
افزایش نیاز در زمان رشد
در دوران شیرخواری و کودکی به علت رشد سریع بافتها نیاز به آهن افزایش می یابد. اغلب سرعت رشد در سال اول زندگی رخ می دهد، در این مدت وزن بدن و حجم خون تقریبا سه برابر ومیزان هموگلوبین خون دو برابر می شود.
بیشترین نرخ رشد در شیرخواران نارس و شیرخواران رسیده با وزن کم در هنگام تولد رخ می دهد، در بدن این کودکان حجم خون و میزان ذخیره آهن در هنگام تولد کم است و چون به سرعت وزن اضافه می کنند نیازمندیشان به آهن افزایش می یابد که اگر این نیازمندی بر آورده نشود در مدت سه ماه دچار کمبود آهن می شوند.
از دست دهی مزمن خون
در 50 درصد شیرخواران خونریزی دستگاه گوارش ممکن است نقش مهمی در ایجاد کمبود آهن داشته باشد( احتمالا حساسیت شیرخواران به پروتئینی که در شیر تازه گاو وجود دارد علت از بین رفتن مخاط روده و خونریزی گوارشی در آنهاست) و یا ابتلای کودکان به انگل‌های روده‌ای باعث از دست دهی خون و کمبود آهن می شود.
دفع زیاد آهن به دلیل خونریزی، تخریب سریع گلبولهای قرمز به دلیل وجود بیماری‌هایی نظیر مالاریا و ابتلا به انگل و تخلیه ذخایر آهن به دلیل بارداری‌های مکرر و با فاصله کم از دیگر دلایل فقر آهن در افراد محسوب می شود.
علائم کم خونی ناشی از فقر آهن
علائم کمبود آهن معمولا به آهستگی بروز می کند، از این رو بیماران کم خون اغلب بدون نشانه هستند، به طور کلی بی اشتهایی، رنگ پریدگی زبان و مخاط داخل لب و پلک چشم، سردرد، خستگی و بی حسی، بی تفاوتی، تنگی نفس، از بین رفتن بافت پوستی زبان همراه با سوزش و درد، تپش قلب، التهاب و زخم گوشه دهان، خواب رفتن وسوزن سوزن شدن دستها و پاها، التهاب مزمن معده که باعث کاهش ترشحات معده می شود و در کم خونی های شدید تا شقی شدن ناخن‌ها از نشانه های بالینی کم خونی ناشی ازکمبود آهن می باشد.
همچنین همه چیزخواری، خوردن مواد غیرمعمول مثل یخ، خاک و نشاسته در کمبود آهن مشاهده می شود و معمولا با درمان آهن معالجه شده است، در موارد نادر در کم خونی ناشی از کمبود آهن بزرگ شدن طحال نیز دیده شده است.
گروه های در معرض خطر بیشتر
زنان در زمان بارداری، زنان در سنین بارروی، سالمندان، کودکان به خصوص کودکان مبتلا به سوء تغذیه و نوجوانان گروه‌هایی هستند که بیشتر در معرض خطر کم خونی فقر آهن می باشند.
راه های پیشگیری و کنترل کم خونی فقر آهن
در سالهای اخیر برای برطرف ساختن مشکل کم خونی آهن دو روش از جمله غنی سازی مواد غذایی(افزودن آهن به برخی از مواد غذایی ) و آهن یاری ( که عبارت است از توزیع مکمل های آهن بین افراد مانند تجویز قرص و قطره آهن بین مادران و کودکان) توصیه شده است.
باید توجه داشت که جگر، گوشت و به ویژه گوشت گاو، زرده تخم مرغ، سبزیجات، برگ سبز تره، میوه های خشک شده(برگه ها و بخصوص برگه زردآلو)، لوبیا چشم بلبلی، نخود خشک شده و دانه های روغنی مثل پسته، بادام، فندق و .. مهمترین منابع غذایی حاوی آهن می باشند که می توان برای برطرف کردن فقر آهن آنها را مورد استفاده قرار داد.
