بیش از هزار و سیصد سال قبل پیامبر عالیقدر اسلام حضرت محمد مصطفی علیه‌السلام در اهمیت رعایت بهداشت دهان فرمودند: "آنقدر جبرییل (از طرف خداوند) مرا به مسواک زدن سفارش کرد که گمان بردم بزودی مسواک زدن از واجبات دینی خواهد شد."(بحارالانوار، ج76،ص126)

مقدمه

داشتن دندانهای سالم و عاری از هر نوع ضایعه از آرزوهای دیرینه انسان بوده است. پوسیدگی دندانها از قدیمی‌ترین و در عین حال از شایعترین مشکلات شناخته شده نزد انسان می‌باشند. وقتی قسمتی از ساختمان سطح دندان خراب شود می‌گوییم دندان فاسد و پوسیده شده است. در سالهای قبل از میلاد نیز بقراط و ارسطو امراض دهان و دندان را در آثار خود به بحث گذاشته بودند و دستوراتی را برای مقابله با آنها ارائه داده بودند.

اهمیت دندانها

همانطور که می‌دانیم دندانها بزرگترین وسیله برای کمک به عمل گوارش هستند و غذایی که خوب جویده نشوند می‌تواند مشکلاتی در عمل هضم غذا ایجاد نماید.

علل پوسیدگی دندان

برای پوسیدگی دندان علل گوناگونی ذکر شده است. مانند میکروبها، مواد قندی، پلاک دندانی، جنس و وضع قرارگیری دندانها، کمیت و کیفیت بزاق، انواع غذاهای مورد استفاده و عوامل عمومی و ارثی. اما بطور کلی می‌توان گفت چهار عامل اصلی در ایجاد پوسیدگی دندان نقش موثر دارند:

• پلاک میکروبی و فعالیت میکروبی پلاک روی سطح دندان.
• مواد قندی موجود در غذا که در اختیار پلاک قرار می گیرند.

• مستعد بودن سطوح دندان و ضعیف بودن آن در برابر اسید.
• مقاومت شخص و زمان کافی برای ایجاد پوسیدگی.

بدیهی است که حذف هر یک از عوامل چهارگانه فوق امکان بروز پوسیدگی را کاهش داده و یا از بین می‌برد.

مکانیسم ایجاد پوسیدگی

دندانها در حفره دهان قرار دارند، در این حفره بیش از 17 نوع میکروب بطور دائم مشغول فعالیت اند. امروزه کاملا مشخص شده است که پلاک دندانی در بروز پوسیدگی دندان و بیماریهای لثه نقش مهمی را ایفا می‌کند. پلاک میکروبی یک توده بی‌رنگ، چسبنده و غیر قابل رویت است که از تجمع انواع میکروبها و سلولهای موجود در دهان تشکیل می‌شود. این پلاک روی سطوح مختلف دندانها مانند طوق دندان، فواصل دندانها و شیارهای سطح جونده تشکیل می‌شود. چنانچه این پلاک از سطوح دندانها برداشته نشود، می‌تواند باعث ایجاد پوسیدگی و بیماری لثه گردد. بعضی از میکروبهای دهان به سهولت و با سرعت مواد قندی ناشی از مصرف مواد غذایی را به اسید تبدیل می‌نمایند.

مطالعات نشان می‌دهد که پس از مصرف هر وعده غذا در اثر تخمیر باقیمانده مواد غذایی در سطوح مختلف دندان برای مدتی حدود 20 دقیقه در دهان اسید تولید می‌شود. چنانچه یک فرد طی شبانه‌روز سه وعده غذا مصرف نماید، حدود 1 ساعت در دهان او اسید بوجود می‌آید و اگر فردی در بین سه وعده غذایی از مواد غذایی دیگر استفاده نماید در 24 ساعت نزدیک به 2 ساعت بزاق دهانش حالت اسیدی خواهد داشت. حال اگر شخص در رعایت بهداشت و مسواک زدن کوتاهی نماید. پلاک دندانی کاملتر شده و مواد اسیدی تولید شده برای مدت طولانی‌تری در تماس با دندان باقی خواهد ماند. این اسیدها بتدریج ابتدا ضعیفترین و نازکترین نقاط مینای دندان را حل نموده و خود را به عاج دندان که بافتی حساس است می‌رساند. از آن به بعد پیشرفت پوسیدگی دندان با سرعت بیشتری ادامه می‌یابد.

در صورت ایجاد پوسیدگی دندان بیمار بایستی برای درمان آن به دندانپزشک مراجعه نماید. عدم توجه بیمار به این مساله باعث می‌شود که پوسیدگی بتدریج پیشرفت نموده و میکروبهای موجود در آن پالپ دندان (عصب دندان) را تحریک نموده و آن را ملتهب و عفونی نمایند.

پیشگیری از پوسیدگی دندان

• مسواک کردن دندانها توسط مسواک مناسب با روش صحیح در مدت زمان مناسب برای حذف پلاک میکروبی.
• استفاده از انواع نخ دندان و دهان شویه‌هایی که توسط پزشک تجویز می‌شوند.

• کم کردن نظارت بر مصرف مواد قندی در برنامه غذایی.
• عدم استفاده از دخانیات.

• استفاده از فلوراید با روش هالی مختلف و زیر نظر پزشک.
• پوشاندن شیارهای سطح دندان (فیشور سیلانت) برای جلوگیری از گسترش پوسیدگی.

• پر کردن پوسیدگی‌های مختصر به منظور جلوگیری از پیشرفت آن.
• مراجعه منظم به دندانپزشک برای مراقبت از وضعیت دهان و دندان.

و خلاصه اینکه: بهداشت دهان به اقداماتی اطلاق می‌شود که اجرای آن بیماریهای دهان و دندان را به حداقل می‌رساند، پس باید سعی نماییم که حفظ بهداشت دهان و دندان را برای خود و اطرافیان، به صورت یک عادت در آوریم، تا امکان ابتلا به پوسیدگی دندان و بیماریهای لثه را به حداقل برسانیم.

پوسیدگی

پوسیدگی‌های دندانی بطور مستقیم با شیوه زندگی، عادتهای غذایی، میزان مراقبتهای بهداشتی از دهان و دندان، وجود فلوراید در آب و خمیر دندان و ... بستگی دارد. توارث نیز نقش مهمی را در مستعد بودن دندان به پوسیدگی ایفا می‌کند.

در یک دهان تمیز، بلافاصله پس از مسواک زدن یک لایه پوششی نازک میکروسکوپی که منشاء آن پروتئینهای موجود در بزاق می‌باشد، بر روی دندانها ایجاد می‌شود. بلافاصله پس از ایجاد این لایه، میکروارگانیسمها روی آن می‌چسبند و بر روی دندان ایجاد پلاک می‌نمایند. در این مرحله، pH دهان حدود 2/6 تا 7 است. اگر pH دهان به زیر 5/5 برسد، مینای دندان قسمتی از مواد معدنی خود را از دست می‌دهد و آمادگی برای شکسته شدن پیدا می‌کند. اگر pH خیلی پائین بیاید، حتی مغز دندان که درون لثه مستقر است، نیز دچار آسیب می‌شود. خوردن غذاهای شیرین به علت وجود قندهای هیدروکربنی در داخل ساختار خود می‌تواند تحت تاثیر آنزیمهای موجود در بزاق تولید اسید کرده و pH دهان را پایین بیاورد که اصطلاحا به این گونه مواد قندی، کربوهیدراتهای قابل تخمیر گفته می‌شود. علاوه بر تاثیر آنزیمها بر کربوهیدراتها، باکتریهای موجود در دهان نیز به مواد قندی علاقه داشته و نتیجتا ‌فعالیت آنها نیز تولید اسید را دوچندان می‌کند، تولید اسید بیشتر یعنی فساد سریعتر دندان.

انواع پوسیدگی

• پوسیدگی تاج: که هم در کودکان و هم در بزرگسالان به شدت شایع است و بیشتر روی سطوح افقی دندانها ظاهر می‌شود.
• پوسیدگی ریشه: با افزیش سن، لثه‌ها شروع به عقب‌نشینی می‌کنند، از آنجا که آن قسمت از دندان که زیر لثه مخفی بوده و پس از عقب‌نشینی پدیدار شده است، فاقد مینا می‌باشد، در مقابل پوسیدگی و فساد بسیار آسیب‌پذیر است.

• پوسیدگی مجدد: اطراف دندان پر شده، محل مناسبی برای تجمع پلاکها و در نتیجه پوسیدگی مجدد است.
• اشخاصی که دچار خشکی دهان هستند، به علت کمبود ترشح بزاق، بیشتر در معرض پوسیدگی قرار می‌گیرند. پوسیدگی را باید جدی گرفت چرا که اگر به موقع درمان نشود، می‌تواند به عصب دندان لطمه زده و منجر به آبسه لثه گردد.

پلاک دندانی

پلاک یک لایه نازک و بی‌رنگ است که از تجمع دائمی باکتریها و مواد قندی بر روی دندان ایجاد می‌شود. اگر پلاکها به موقع از سطح دندانها پاک نشوند، می‌توانند به پوسیدگی و بیماریهای لثه منجر شوند. باکتریهای فراوانی در دهان وجود دارند که از مواد غذایی و ترکیبات موجود در بزاق تغذیه می‌کنند. پس از صرف هر وعده غذا، اسیدهایی که از باکتریهای روی پلاکها تولید می‌شوند، می‌توانند به دندان صدمه زده و ایجاد حفره نمایند. اگر پلاک به موقع تحت درمان قرار نگیرد، می‌تواند باعث بیماریهای دندان یا تورم و خونریزی لثه‌ها گردد.

جرم دندان

جرم دندان که گاه منشاء آهکی دارد، در واقع پلاکی است که سخت شده است. اگر جرم در خط لثه ایجاد شود می‌تواند آن را دچار بیماری کند.جرم دندان زمینه را برای ایجاد پلاکهای دندانی تسهیل می‌کند. علاوه بر اینکه جرم دندان بر زیبای ظاهری شخص لطمه می‌زند، به علت ساختار متخلخلش مستعد جذب مواد رنگی از سیگار، قهوه، چای و ... است. برخلاف پلاک که بی‌رنگ است، جرم دندان، کاملا‌ قابل تشخیص است. علامت مشخصه آن وجود لکهای زرد یا قهوه‌ای بر روی دندان و لثه می‌باشد.

بیماری لثه

بیماری لثه با ورم و آماس لثه شروع می‌شود که بیماری در این مرحله به راحتی قابل درمان است. علائم ورم و التهاب، حساسیت و خونریزی هنگام مسواک زدن می‌باشد. ممکن است مراحل پیشرفته بیماری لثه به از دست دادن دندانها بیانجامد. سلامتی لثه‌ها بر سلامتی عمومی بدن تاثیرگذار است. مطالعات و بررسیهای اخیر وجود رابطه میان بیماری لثه و بیماریهای دیگر مانند: دیابت قندی، بیماری قلبی و زایمان زودرس را نمایان ساخته‌اند.

بوی بد دهان

امروزه 40% از جمعیت جهان از مشکل بوی بد دهان یا (Halitosis) رنج می‌برند. بوی بد دهان ممکن است، به علل ذیل ایجاد شود:

• مواد غذایی، باقیمانده ذرات غذا در بین دندانها، همچنین بعضی از مواد غذایی نظیر سیر و پیاز و مشروبات الکلی تولید بوی بد دهان می‌کنند.

• بیماریهای دهان و دندان و عدم رعایت کامل بهداشت دهان و دندان می‌تواند باعث ایجاد بوی بد گردد.

• خشکی دهان باعث باقیماندن سلولهای مرده روی سطح زبان و لثه‌ها می‌شود. تجزیه سلولهای مرده سبب ایجاد بوی بد می‌گردد.

• بیماریها: عفونتهای ریوی، بیماریهای کلیوی، نارسائی کبدی، دیابت کنترل نشده، ریفلاکس یا برگشت اسید معده به مری (ترش کردن معده) و سکسکه نیز می‌توانند در پیدایش عارضه بوی بد دهان مؤثر باشند.

• وضعیت دهان، بینی و گلو: در صورتیکه عفونتهای سینوسی از طریق مجرای بینی به گلو راه یابد، تنفس را بدبو می‌کند. اگر تنفس کودکی بدبو شد، ممکن است شیئی کوچکی را در سوراخ بینی خود فرو کرده باشد (جسم خارجی بینی). برونشیت و عفونتهای مجاری تنفسی نیز از سایر عوامل مؤثر در ایجاد این عارضه بشمار می‌روند.

• استعمال دخانیات: سیگار کشیدن دهان را خشک و تنفس را بدبو می‌کند و در درازمدت انواع بیماریهای دهان و دندان را ایجاد خواهد کرد.

• رژیم غذایی سخت: ضمن روزه یا رژیمهای غذایی سخت به علت کاهش غلظت پاره‌ای از مواد شیمیایی در خون، ممکن است مشکل بوی بد دهان ایجاد شود.

مقدمه

آیا تا بحال دچار دندان‌درد شده‌اید؟ برای درمان چه کرده‌اید؟ تا بحال چند دندان را بخاطر دردگرفتن کشیده‌اید؟ آیا برای جایگزین دندان کشیده شده چاره‌ای اندیشیده‌اید؟ آیا فکر می‌کنید برای تسکین دندان‌درد راه دیگری جز کشیدن دندان وجود ندارد؟ امروزه با پیشرفتهایی که در رشته دندانپزشکی بوجود آمده راههای جدیدی برای درمان دندان‌درد پیدا شده است. بگونه‌ای که در اغلب موارد کشیدن دندان دردناک ضرورت ندارد. بسیاری از مردم درباره عوارض کشیدن دندانها آگاهی چندانی ندارند. خوبست بدانیم با کشیدن هر دندان علاوه بر اشکالاتی که در امر جویدن، تکلم و زیبائی پدید می‌آید، تغییراتی نیز در ردیف دندان‌ها بوجود می‌آید.

علت دندان ‌درد

دندان ‌درد علل بسیاری می‌تواند داشته باشد لیکن معمولا علت آن صدمه پالپ دندان (عصب دندان) بدلیل پوسیدگی است. کسانی که دچار دندان درد شده‌اند می‌دانند که درد همیشه به یک صورت شروع نشده و شدتش در تمامی موارد یکسان نیست. بعبارت دیگر نوع درد به میزان پوسیدگی و شدت آسیب وارد به پالپ بستگی دارد.

علائم دندان ‌درد

1. درد نواحی اطراف گوش
2. محدودیت در باز کردن دهان
3. ایجاد صدا بهنگام باز و بسته کردن دهان

انواع دندان ‌درد

مهمترین دندان ‌دردهایی که به علت پوسیدگی بوجود می‌آیند بر سه نوعند.

دردهای تند و زودگذر

دندانی که دارای پوسیدگی عمیقی است ولی هنوز پالپ آن چندان آزرده نشده است "در اصطلاح پوسیدگی به عصب نرسیده است". جالبست بدانیم که اینگونه پوسیدگی‌ها در حالت عادی هیچگونه دردی بوجود نمی‌آورند، لیکن با مصرف مواد شیرین یا نوشیدنی‌های سرد و یا گرم ، دندان برای لحظه‌ای شدیدا درد می‌گیرد. (اصطلاحا دندان تیر می‌کشد). بعبارت دیگر درد فقط بهنگام تماس دندان با مواد ذکر شده بوجود می‌آید و با نبودن آنها از بین می‌رود.

دندان ‌دردهای شبانه

پیشرفت بیشتر پوسیدگی و رسیدن آن به پالپ دندان (در اصطلاح پوسیدگی به عصب رسیده است) باعث دردهایی می‌شود که گاه خودبخود ، گاه بدنبال مصرف مواد ترش و شیرین و گاه بر اثر گرما پدید می‌آیند. برخلاف نوع قبل درد با حذف عوامل ذکر شده فورا متوقف نشده بلکه تا مدتی باقی می‌ماند. همچنین شدت درد بسیار متغیر است بگونه‌ای که گاه خفیف ، گاه شدید و گاه حالت ضربانی دارد. درد ممکن است بطور مداوم ادامه پیدا کند یا آنکه مدتی ساکت شده، دوباره شروع می‌شود. در مواردی نیز شبها شدت زیادتری دارد بطوریکه بیمار تا صبح نمی‌خوابد. قابل توجه است که این گونه دندان دردها با سرما تسکین می‌یابد.

دندان ‌دردهایی که در اثر عدم درمان در مراحل قبل بوجود می‌آید

هر گاه در مراحل قبل درمان اساسی صورت نگیرد ممکن است درد برای مدتی ادامه یافته، آنگاه خودبخود متوقف گردد. بطوریکه دندان برای مدتی کاملا بدون درد باشد. اما این بهبودی به منزله پایان ماجرا نیست زیرا میکروبهایی که در مرحله قبل از طریق پوسیدگی وارد پالپ قسمت تاج شده‌اند. بتدریج پالپ موجود در ریشه را آلوده می‌کنند. این میکروبها یا سم آنها در نهایت به انتهای ریشه رسیده، از این طریق وارد استخوان فک شده، در آنجا شروع به تخریب و ایجاد عفونت می‌کنند. در این حال بعلت التهاب و عفونت بافتهای انتهای ریشه مجدا دندان‌درد به وجود می آید. این درد گاه خفیف و گاه بسیار شدید است. در مواردی نیز بیمار احساس می کند دندان دردناک بلندتر از سایر دندانهاست و معمولا کوچکترین ضربه به دندان باعث درد و به هوا پریدن وی می‌گردد. به این جهت بیمار سعی می نماید به هنگام غذا خوردن از سمتی که دندان دردناک وجود دارد استفاده ننماید. این حالت در اصطلاح عموم به چرکی شدن دندان موسوم است.

اعلام خطر

لازم به تذکر است چنانکه با رسیدن عفونت به بافتهای انتهای ریشه باز هم اقدامی در جهت درمان صورت نگیرد، عفونت موجود می‌تواند گسترش بیشتری یافته سبب بروز آبسه‌های فکی و در مواردی حتی بخطر افتادن جان بیمار شود.

درمان دندان ‌درد

بسیاری از بیماران هنگامیکه دچار دندان‌درد می‌شوند بخصوص مواردی که در شب بروز می‌نماید، آنچنان دچار ناراحتی و عصبانیت می‌گردند که با خود عهد می‌کنند در صبح روز بعد تمامی دندانهایشان را بکشند تا برای همیشه از مشکل دندان‌درد رهائی یابند. گروهی دیگر نیز تا رسیدن صبح با مصرف انواع و اقسام داروها و یا با گذاردن الکل ، قرص و... در پی تسکین درد بر می‌آیند. اما طولی نمی‌کشد که با طلوع خورشید و تمام شدن شب دندان درد نیز بتدریج فروکش نموده، بیمار احساس راحتی و آرامش می‌نماید. با از بین رفتن درد و طبیعی شدن اوضاع بسیاری از بیماران از خود می‌پرسند که برای رهائی از دندان ‌‌درد باید حتما دندان را کشیده یا راه دیگری نیز برای نجات چنین دندانی وجود دارد؟

در پاسخ به این سوالات باید گفت بشرط آنکه پوسیدگی تمامی دندان را فاسد نکرده باشد و تاج و ریشه از سلامت نسبی برخوردار باشد، دندانپزشک می‌تواند بدون کشیدن دندان ، درد را موقت ساکت نماید. در مراحل بعدی برای آنکه دوباره درد شروع نگردد و همچنین دندان مذکور بتواند مانند گذشته وظایف طبیعی خود انجام دهد، دندانپزشک اعمال زیر را بترتیب اجرا می نماید: ابتدا عصب دندان را بطور کامل از داخل ریشه خارج کرده و سپس با استفاده از وسایل مخصوصی به تمیز کردن و آماده نمودن مجرای ریشه اقدام می‌نماید. در مرحله آخر نیز بکمک مواد مخصوصی مجرای ریشه را بطور کامل پر می‌کنند. انجام این مراحل در اصطلاح عموم به عصب‌کِشی یا عصب‌کُشی موسوم است.

چند تذکر

1. بسیاری از بیماران با آنکه نقاط سیاه و سفید پوسیدگی را بر روی دندان‌های خود می‌بینند اما اقدامی در جهت درمان نمی‌کنند. هنگامیکه به آنها گفته می‌شود که این دندان‌ها نیاز به پرکردن دارند، معمولا می‌گویند: "اما این دندان‌ها دردی ندارند" خوبست بدانیم که درد نداشتن دندان‌ها دلیل سالم بودن آنها نیست. فقط هنگامی می توانید از سالم بودن دندان‌هایتان مطمئن شوید که دندانپزشک پس از معاینه سلامت آنها را تایید نماید. به این دلیل لازم است هر شش ماه یکبار برای معاینه دندان‌هایتان به مراکز دندانپزشکی مراجعه نمایید.
   
   
2. گذاردن آسپرین بر روی دندانی که درد دارد نه تنها باعث تسکین نمی‌شود بلکه در اغلب موارد سبب آسیب و سوختگی مخاط دهان نیز می‌گردد.
3. اگرچه به اعتقاد دسته‌ای از بیماران اسپری‌های بی‌حس کننده قادرند بعضی از انواع دندان درد را برای مدتی کوتاه متوقف سازند. لیکن بدلیل خطرات غیر مستقیمی که برای بیمار فراهم می‌نمایند، باید از مصرف خودسرانه آنها پرهیز نمود.
   
   
4. بخاطر داشته باشید اکثر دندان‌هایی که عصب‌کشی می‌شوند بعلت آنکه مستعد شکستگی هستند، باید حتی "روکش" شوند. کوتاهی در این امر منجر به خردشدن و فرو ریختن دندان درمان شده و بر باد رفتن تمامی زحمات می‌گردد.
5. از آنجا که درمان دندانهایی که دچار درد شده اند کار نسبتا مشکل و پر هزینه‌ای است، لذا توصیه می‌شود همواره قبل از درد گرفتن دندانها جهت معاینه و بررسی آنها به دندانپزشک مراجعه نمایند.

مقدمه

محتوای معدنی یا بخش سخت استخوانها و دندانها از دو ماده مرکب کلسیم دار ساخته شده است. کربنات کلسیم (CaCO₃) موجود در استخوانها و دندانها ، به شکل بلورین است که معدن‌شناسان آنرا آراگونیت می‌گویند. ماده مرکب کلسیم دار دیگر که در دندانها یافت می‌شود، کلسیم هیدروکسی فسفات یا آپاتیت است. ساختمان این مواد به سهولت تحت اثر اسیدها قرار می‌گیرند.

چون تباهی بعضی از ذرات غذا مولد اسیدند و چون باکتریها پلاک دندان را که لایه‌ای از دکسترین‌ها است به اسید تبدیل می‌کنند، تمیز نگه داشتن دندان و دور نگه داشتن آنها از تماس طولانی با اسید اهمیت زیادی خواهد داشت و فقط در این صورت است که مینای شبه سنگ دندان محفوظ می‌ماند.

تاریخچه

سابقه استفاده از تمیز کننده‌ها و شوینده‌های دندان به دوران باستان برمی‌گردد. یونانیها و رومیها ، یهودیان و بوداییها از جمله اقوام اولیه ای هستند که قوانین مذهبی برای تشریح چگونگی تمیز کردن دندان ، از جمله بوسیله چوبهای جویدنی و اسفنج را وضع کردند. کمی پیش از میلاد مسیح ، اجزای تشکیل دهنده تمیز کننده‌های دندان شامل عسل ، مواد معطر معدنی و مواد دیگری بودند که با صدفها و استخوانهای پودر شده حیوانات مخلوط می‌شوند. به موازات استفاده از مواد و ترکیبات فوق برای تمیز کردن دندان ، انسان از مواد طبیعی دیگری نیز استفاده می کرد که امروزه باور داشتن آن مشکل است. مثلا چینی‌ها از مدفوع خفاش بعنوان تمیز کننده و سفید کننده دندان و اسپانیاییها از ادراری که در ظرف مخصوص نگهداری می‌شد، بدین منظور استفاده می‌کردند.

سیر تحولی و رشد

"جان گرین وود" (دندانپزشک) به "جورج واشینگتن" (اولین رییس جمهور آمریکا) توصیه کرده بود که برای رفع سیاهی دندان خود از گچ یا ساقه سرو یا کاج استفاده کند. این روش رواج عمومی پیدا کرد و ادامه یافت بطوریکه تا حدود سال 1784 مردم فیلادلفیا برای تمیز کردن دندان از گچ استفاده می‌کردند و مردم انگلیس و آمریکا با اندکی تغییر در مخلوط گچ و ریشه زنبق تا قرن نوزدهم از آن برای تمیز کردن دندان ، استفاده می کردند.

استفاده از نمک نیز از دورانهای بسیار دور در کشورهای چین ، یونان و روم متداول بود. بعدها "ابوعلی سینا" در ایران آنرا توصیه کرد. با توجه به موارد فوق فرمولبندی تمیزکننده‌ها و شوینده‌های دندان ، در هر دوره از زمان و با توجه به سطح دانش و آگاهی نسبت به مواد قابل دسترس ویژگی خاص خود را داشت که با زمانهای دیگر متفاوت بود.

عملکرد مواد تشکیل دهنده خمیر دندان

مواد مورد نیاز در تهیه شوینده‌های دندان که ممکن است در هر شکل آن یعنی خمیر ، پودر یا مایع بکار روند عبارتند از:

• ماده براق کننده که برای برداشتن باقیمانده مواد غذایی و یا هر نوع ماده بد رنگ کننده دندانها بکار می‌رود و حدود نیمی از وزن خمیر دندان را تشکیل می‌دهد.
  
  
• ماده مرطوب کننده که برای جلوگیری از سخت و خشک شدن خمیر دندان بکار می‌رود. بهترین ماده برای این منظور گلیسیرین است.
  
  
• ماده کف کننده و پاک کننده که برای امولسیون کردن مواد چسبنده به دندان و کمک به براق شدن دندان به میزان تقریبی 2 درصد به خمیردندان اضافه می‌شود.
  
  
• ماده چسبنده که برای پیوستن اجزای خمیر دندان به یکدیگر به میزان تقریبی 1,5 درصد به آن اضافه می‌شود. متداولترین موادی که به این منظور بکار می‌روند، عبارتنداز:صمغ ، کتیرا ، آلژینات سدیم ، ژلاتین سدیم کربوکسی متیل سلولز پلی اتیلن و نشاسته.
  
  
• ماده شیرین کننده که به منظور شیرین کرن تمیزکننده های دندان همراه با اسانسها بکارگرفته می‌شوند تا این فرآورده‌ها را دلچسب و مطبوع کنند.
  
  
• ماده مطبوع کننده که برای پوشاندن طعم مطبوع مواد مصرف شده در تمیزکننده‌های دندان و ایجاد طعم خوب و خوشبو کردن خمیر دندان که عمدتا از اسانسهای خوراکی‌اند، بکار گرفته می‌شود.
  
  
• ماده محافظ که مواد ضد میکروبی بوده و خـاصیت ضدعفـونی کنندگی از خود نشـان می‌دهد.
  
  
• ترکیبات فلوئور دار که باعث استحکام مینای دندان شده و از پوسیدگی آن جلوگیری می‌کنند.
  
  
• رنگها ، این ترکیبها از دسته رنگهای خوراکی مجاز می‌باشند که به‌منظور دادن رنگ دلخواه به تمیز کننده‌های دندان اضافه می‌شوند.
  
  
• ترکیبات دارویی ، این ترکیبات نقش درمانی داشته و در بعضی موارد به فرمول خمیر دندانهای خاصی اضافه می‌شوند.
  
  
• معمولا از آب مقطر یا آبی که درجه خلوص آن نزدیک به آب مقطر باشد، استفاده می‌شود.

پودر شوینده دندان

برای تهیه پودر شوینده دندان ممکن است از کربنات کلسیم ، صابون دندان ، اسانس نعناع ، سافارین یا کربنات کلسیم ، بی‌کربنات سدیم ، صابون کاسترین ، روغن میخک ، روغن دارچین استفاده می‌شود.

جلوگیری از بیماریهای لثه

بیشتر دندانها به‌علت بیماری لثه از بین می‌روند. بیماری لثه موجب عدم ارتباط مناسب میان لثه و دندان ، ایجاد رسوب و تشکیل پلاک در زیر خط لثه و عفونت باکتریایی در این رسوبها می‌شود. از این لحاظ خمیر دندانهایی که علاوه بر صابون و ساینده مواد ضدعفونی کننده ای مانند انواع پروکسید داشته باشند، بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرند.

پوسیدگی دندان چیست؟

پوسیدگی دندان بیماری عفونی قابل انتقالی است که با فعالیت میکروبها در سطح دندان آغاز می‌شود و در ساختمان آن پیشرفت می‌کند. برای ایجاد پوسیدگی، مواد قندی هم باید در دسترس میکروبها باشند تا عامل خراب کننده ساختمان معدنی، یعنی اسید تولید گردد. در واقع پوسیدگی دندان تخریب بافتهای سخت دندان است. وقتی یک بیماری در اثر فعالیت میکروبها ایجاد شود آن را بیماری عفونی می‌نامند. و اگر بیماری بتواند از محلی به محل دیگر منتقل شود آنرا بیماری قابل انتقال می‌گویند. با تعریفی که از پوسیدگی دندان شد، می‌فهمیم که پوسیدگی می‌تواند از یک دندان به سایر دندانها سرایت کند.

محلهای شایع پوسیدگی

پوسیدگی تمام سطوح دندان را یکسان مبتلا نمی‌کند. بلکه بعضی از سطوح دندانها به علت وضعیت خاصی که دارند بیشتر دچار پوسیدگی می‌شوند. این سطوح عبارتند از:

• شیارهای سطح جونده: سطح جونده دندانهای آسیا شیارهای باریک و عمیقی دارد که محیط مناسبی برای زندگی و رشد میکروبها فراهم نموده و دندان از این محل دچار پوسیدگی می‌گردد. این امر بخصوص در مورد دندانهای آسیا بیشتر رخ می‌دهد و باعث پوسیدگی زودرس آنها می‌شود.

• سطوح بین دندانی: این ناحیه نیز به دلیل عدم نفوذ موهای مسواک قابل تمیز کردن نیست بنابراین از نواحی مستعد پوسیدگی و بیماری لثه بشمار می‌آید.

• طوق دندان یا ناحیه اتصال لثه با دندان:‌ تجمع میکروبها معمولاً در این ناحیه باعث بیماری لثه نیز می‌شود.

نشانه‌های پوسیدگی

وقتی دندانی دچار پوسیدگی می‌شود، ممکن است یک یا چند مورد از علامتهای زیر را داشته باشد:

• تغییر رنگ مینای دندان ، در محل پوسیدگی مینا قهوه‌ای یا سیاه رنگ می‌شود.
• سوراخ شدن دندان در محل پوسیدگی ، گاهی میزان این تخریب کم است و فقط با معاینه دقیق مشخص می‌شود و گاهی مقدار زیادی از دندان از بین می‌رود، به طوری که شخص فکر می‌کند دندان او شکسته است.

• حساس بودن یا درد گرفتن دندان در موقع خوردن غذاهای سرد، گرم، ترش و شیرین.
• حساس یودن یا درد گرفتن دندان وقتی که دندانها را روی هم فشار می‌دهیم.
• بوی بد دهان می‌تواند به علل مختلف ایجاد شود که یکی از علتهای آن پوسیدگی دندانها است.
• گیر کردن مواد غذایی بین دندانها و پاره شدن نخ دندان پوسیدگی بین دندانی می‌تواند باعث گیر کردن مواد غذایی بین دندانها و پاره شدن نخ دندان هنگام استفاده شود.

پوسیدگی دندان چرا و چگونه ایجاد می‌شود؟

برای پیشگیری از ایجاد هر بیماری باید علل ایجاد کننده آن بیماری را بشناسیم. در مورد پوسیدگی دندان و پیشگیری از آن نیز لازم است ابتدا با عوامل ایجاد کننده آن آشنا شویم. بسیاری از افرادی که برای درمانهای دندانپزشکی مراجعه می‌کنند، در پاسخ به اینکه چرا دندانهایشان خراب شده است به مسئله ارث و جنس دندان اشاره می‌کنند. روشن است که خوبی جنس دندان در دوام آن مؤثر است با این حال عوامل دیگری هم دخالت دارند.

علل مختلفی برای ایجاد پوسیدگی مطرح شده است اما بطور کلی چهار عامل اصلی میکروبها، مواد قندی، مقاومت شخص و دندان و زماندر ایجاد پوسیدگی دندان نقش دارند.





این چهار عامل، همواره ایجاد پوسیدگی می‌کنند و اگر هر کدام نباشد، دندان پوسیده نمی‌شود. بدون میکروب، پوسیدگی در دندان اتفاق نمی‌افتد. اگر میکروبها حضور داشته باشند و مواد قندی نباشد، شدت وقوع پوسیدگی به این اندازه نخواهد بود. وجود میکروبها و مواد قندی نیز در اشخاصی که مقاومت طبیعی نسبت به بیماری دارند نمی‌تواند پوسیدگی ایجاد کند. و بالاخره میکروبها و مواد قندی و کمبود مقاومت شخص و دندان نیز در یک لحظه و یک روز سبب خرابی دندان نمی‌شود، بلکه مدت زمانی لازم است تا اینها بتوانند سطح سخت دندان را خراب کنند.

میکروبهای ایجاد کننده پوسیدگی دندان

در دهان هر فرد بطور طبیعی انواع و اقسام میکروبها وجود دارد ولی همه میکروبهای موجود در دهان، پوسیدگی را به وجود نمی‌آورند. وقتی مدتی دندان تمیز نشود، میکروبها بر روی دندان لایه‌ای را تشکیل می‌دهند که پلاک میکروبی نام دارد. پلاک میکروبی لایه نرم و غلیظی است که از مقدار زیادی باکتریهای مختلف و سلولهای موجود در دهان تشکیل می‌شود و چنان بر سطح دندان می‌چسبد که به آسانی با آب شسته نمی‌شود. هر چه زمان بیشتر می‌گذرد، انواع مختلفی از میکروبها وارد پلاک میکروبی می‌شوند و بیماریزایی آن را بیشتر می‌کنند.

ذکر این نکته لازم است که پلاک میکروبی با رسوب نرم سفیدی که روی دندان می‌نشیند و قابل دیدن می‌باشد، متفاوت است. این رسوبات سفید رنگ به آسانی با آب شسته می‌شود. ولی پلاک میکروبی قابل دیدن نیست و بی‌رنگ است. پلاک میکروبی در صورتی قابل مشاهده است که آن را با مواد رنگی مخصوصی رنگ کنیم. برای نشان دادن پلاک میکروبی از قرصهای رنگی که قرص آشکار کننده پلاک میکروبی نام دارد استفاده می‌شود. برای از بین بردن پلاک میکروبی باید با دقت و حوصله دندان را مسواک کرد.

آثار مخرب پلاک میکروبی دهان

• وقتی پلاک روی دندان تشکیل می‌گردد، رنگ طبیعی و شفاف دندان عوض می‌شود.
• پلاک سبب پوسیدگی دندان می‌شود.
• پلاک باعث بیماری لثه و سایر بافتهای نگهدارنده دندان می‌شود.
• پلاک تبدیل به جرم سخت اطراف دندان می‌گردد.

مواد قندی چگونه باعث پوسیدگی دندان می‌شود؟

تقریباً همه مردم می‌دانند که مواد قندی دندانها را خراب می‌کند. میکروبهای موجود در پلاک میکروبی از قند موجود در غذاها استفاده کرده و آنرا به اسید تبدیل می‌کنند. این اسید مینای دندان را حل کرده و پوسیدگی آغاز می‌شود. ولی آیا می‌توانیم قند را از غذای روزانه خود حذف کنیم؟ مصرف مواد قندی برای سلامت دندانها ضرر دارد. هرچه این مواد بیشتر مصرف شوند، تعداد دفعات مصرف آنها زیادتر شود، چسبنده‌تر باشند و از نوع قند ساکاروز (قند معمولی) باشند، پوسیدگی بیشتر ایجاد می‌کنند. بنابراین باید گفت گرچه نمی‌توان مواد قندی را بکلی از غذای روزانه حذف کرد اما می‌توان با استفاده از راههای گوناگون اثر زیان آور آنها را کاهش داد.

زمان و سرعت ایجاد پوسیدگی

پوسیدگی دندان در یک لحظه و یک روز انجام نمی‌شود، بلکه مدت زمانی لازم است تا مینا حل شده و بافت نرم مینا از بین برود تحقیقات نشان داده است که بعد از خوردن غذا و رسیدن مواد قندی به میکروبهای پلاک 2 تا 5 دقیقه طول می‌کشد تا اسید ایجاد شود. در طی مدت 10 دقیقه میزان اسید به حداکثر مقدار خود می‌رسد سپس 20 تا 60 دقیقه در همان حال باقی می‌ماند و بعد از آن به تدریج به حال عادی برمی‌گردد. با هر بار خوردن، محیط پلاک میکروبی، اسیدی می‌شود و تا این محیط اسیدی به حالت عادی برگردد، با خوردن مجدد، محیط دهان دوباره اسیدی می‌گردد. به این ترتیب دندانها دچار پوسیدگی می‌شود. اگر کودکی 9 مرتبه در روز آشامیدنی شیرین مصرف کند پس از مدتی لکه‌های بر روی دندانهایش پیدا می‌شود که نشانه شروع پوسیدگی است.

بطور کلی پوسیدگی دندان بیشتر بیماری نوجوانان است، یعنی دندانها معمولاً بلافاصله بعد از بیرون آمدن بیشتر خراب می‌شوند، تا در سنین بالاتر که مدتی از حضورشان در دهان گذشته است. بنابراین اهمیت مراقبت و نگهداری از دندانها در این سنین کاملا مشخص می گردد.

مقاومت شخص و دندان

مجموعه‌ای از عوامل دفاعی در دهان هر شخص وجود دارد که در برابر ایجاد پوسیدگی مقاومت می‌کند. وضعیت بزاق دهان و سلولهای موجود در آن، شکل و فرم دندان، طرز قرارگیری دندانها، جنس و نظایر اینها تا حدودی در میزان پوسیدگی تأثیر دارند، علاوه بر این برخی از مردم در برابر عوامل مخرب مقاومت بیشتری نشان می‌دهند. مقاومت شخص ممکن است ارثی، مادرزادی و یا اکتسابی باشد. همچنین مقاومت ممکن است همیشگی یا موقتی باشد. با این وجود از نظر محققین دو عامل اصلی یعنی میکروبها و مواد قندی، مهمترین عوامل ایجاد کننده پوسیدگی هستند. البته راههایی برای مقاوم کردن ساختمان دندان وجود دارد. یکی از این راهها، رساندن فلوراید به دندانها است، فلوراید مقاومت دندانها را در برابر پوسیدگی افزایش می‌دهد.

دندان بهترین نقش و سخت‌‌ترین ساختار را در فک انسان و بسیاری از جانوران مهره‌دار دارد. عمده ترین کاربرد دندان ، تکه تکه و آسیاب کردن غذا‌ها می‌باشد. علاوه بر این ، در انسانها ، دندان نقش بسیار مهمی در تکلم و ادای صحیح کلمات ایفا می‌کند.

هر فرد در دوره زندگیش دارای دو سری دندان می‌شود.

دندانهای شیری (Deciduous Teeth)

تعداد دندانهای شیری بیست عدد بوده که بطور مساوی در هر فک جای می‌گیرد. پس از مدتی سی و دو دندان اصلی به مرور جایگزین دندانهای شیری می‌گردند. از آنجا که دندانهای شیری پایه و اساس دندانهای اصلی و دائمی هستند، مراقبت از آنها و رعایت اصول بهداشت دهان و دندان ضروری می‌باشد. این دندانها 20 عدد (10 عدد در هر آرواره) می‌باشند که در نیمه هر آرواره دو دندان پیشین ، یک دندان نیش ، دو دندان آسیاب کوچک قرار گرفته است. تکامل دندانهای شیری از دوره جنین شروع می‌شود و در آمدن آنها پس از تولد و از شش ماهگی شروع می‌شود.

دندانهای دایمی (Dermanent Teeth)

این دندنها 33 عدد (16 عدد در هر آرواره) می‌باشند که در نیمه هر آرواره دو دندان پیشین ، یک عدد دندان نیش ، دو دندان آسیاب کوچک و سه دندان آسیاب بزرگ قرار دارد. رویش دندانهای دایمی از شش ماهگی شروع و آخرین دندانهای آسیاب بزرگ به نام دندانهای عقل در سنین بیست سالگی در می‌آیند. توضیح اینکه دندانهای آسیای بزرگ فاقد دندانهای شیری هستند. سی و دو دندان دائمی ، به شرح ذیل تقسیم بندی و نامگذاری شده‌اند.

دندانهای پیش

به چهار دندان جلویی در فک بالا و پائین ( جمعا“ هشت دندان )، دندانهای پیش گفته می شود. دندانهای پیش بزرگ، تخت و دارای لبه تیز و باریک هستند که برای بریدن لقمه کاربرد دارند .دندانهای پیش تک ریشه ای هستند.

دندانهای نیش

در طرفین دندانهای پیش ، دندانهای نیش قرار دارند. شکل و ساختار آنها ضخیم و برجسته است که منتهی به یک سر تیز و برنده می‌شوند. این دندانها برای بریدن قطعات گوشت بسیار مناسبند.

دندانهای آسیای کوچک

کنار هر دندان نیش ، دو دندان آسیای کوچک (جمعا“ هشت عدد) قرار دارند که فاصله بین دندانهای نیش تا آسیای بزرگ را پر می‌کنند. سطح روی آنها پهن و تخت و لبه‌های آنها تیز و عاج دار می‌باشد. دندانهای آسیای کوچک کنار نیشها ، دو ریشه‌ای و دندانهای آسیای کوچک کنار آسیاهای بزرگ ، تک ریشه‌ای هستند. در فک پائینی ، تمامی دندانهای آسیای کوچک ، تک ریشه‌ای می‌باشند.

دندانهای آسیای بزرگ

سه دندان آخر در طرفین فکهای بالا و پائین ، دندانهای آسیای بزرگ هستند که شمار آنها جمعا“‌به دوارده عدد می‌رسد که به ترتیب آسیای اول ، دوم ، سوم نامیده می‌شوند. دندانهای آسیای اول ، دقیقا“‌ کنار دومین دندان آسیای کوچک قرار داشته و به دندانهای آسیای شش سالگی هم معروف می‌باشند.

دندان عقل

دندانهای آسیای بزرگ سوم که به دندان عقل نیز معروف می‌باشند، در انتهای فکها واقع شده و معمولا“ بین 16 تا 20 سالگی شروع به در آمدن می‌کنند. از آنجایی که دندانهای عقل ، آخرین دندانهایی هستند که در می‌آیند، عمدتا“‌روی فک جای کافی برای رشد آنها باقی نمی‌ماند. اگر دندانها بهم فشرده و فک کوچک باشد، ممکن است دندانهای عقل زیر سایر دندانها یا استخوان فک نهفته شوند. اگر تنها قسمتی از دندان عقل دربیاید ایجاد درد و ناراحتی خواهد کرد که در آن صورت باید با جراحی از دهان خارج شود.

بین دندانهای عقل و آسیای بزرگ اول ، دندانهای آسیای بزرگ اول دندانهای آسیای بزرگ دوم یا دندانهای آسیای دوازده سالگی وجود دارد. دندانهای آسیای بزرگ ، دندانهای درشتی هستند که سطح آنها پهن بوده و برای آسیا ب کردن و جویدن غذا کاربرد دارند. آسیاهای بزرگ واقع بر روی فک بالایی ، ریشه‌های مجزا دارند ولی دندانهای آسیای بزرگ فک پائینی ، دو ریشه‌ای هستند.

ساختمان دندان

هر دندان دارای یک قسمت خارج از لثه به نام تاج و قسمت دیگری درون آرواره به نام ریشه می‌باشد که مرز بین این دو قسمت را گردن یا یقه دندان می‌نامند. ریشه دندان در درون حفره‌ای از استخوان فک قرار گرفته که این استخوان از نوع نابالغ می‌باشد. تاج دندان از داخل به خارج شامل مغز ، عاج ، مینا است و ریشه دندان از داخل به خارج شامل مغز ، عاج ، سیمان و لیگمان دور دندانی یا پریودونت می‌باشد.

مغز دندان

در وسط دندان حفره‌ای قرار دارد که این حفره در قسمت تاج ، وسیع بوده و اطاقک پالپی و در قسمت ریشه ، کانال ریشه‌ای نامیده می‌شود. پالپ دندان شامل ماده زمینه‌ای ، الیاف کلاژن ظریف ، سلولهای فیبربلاست ، ماکروفاژ ، پلاسما سل ، لنفوسیت ، رگهای خونی و رشته‌های عصبی می‌باشد که عروق و اعصاب از سوراخی در عمق ریشه به نام سوراخ راسی به درون مغز وارد می‌شوند. در محیط مغز سلولهای سازنده عاج قرار گرفته‌اند.

عاج

عاج بافت مینرالیزه‌ای شبیه استخوان می‌باشد که در اطراف مغز دندان ، هر تاج و ریشه ، قرار گرفته و ضخامت عمده دندان را تشکیل می‌دهد. مواد معدنی عاج عمدتا از نمکهای کلسیم به صورت بلورهای هیدروکسی آپاتیت می‌باشد که حدود 70 در صد وزن خشک آن را تشکیل می‌دهند. ماتریکس عاج حاوی الیاف کلاژن نوع I و کیکوز امینو گلیکان می‌باشد که توسط سلولهای سازنده عاج (ادونتوبلاست) سنتز و ترشح می‌گردند. عاج از نظر فیزیکی سفت تر از استخوان و زرد رنگ می‌باشد. عاج توسط سلولهای ادونتوبلاست ساخته می‌شود و زاویه این سلولها به نام زاویه تومز (Tomes Fibr) نامیده می‌شود. زاویه تومز در عاج ، درون لوله‌های باریکی به نام لوله‌های عاجی قرار می‌گیرند.

در سطح ، رو به حفره مغزی تا پایان عمر ادامه می‌یابد. بنابراین با پیشرفت سن بر ضخامت عاج افزوده می‌شود و از صحت حفره مغزی کاسته می‌گردد. عاج ساخته شده در حد فاصل سلولهای ادونتوبلاست و عاج معدنی شده که فاقد مواد معدنی می‌باشد، پیش عاج نامیده می‌شود. عاج ، بر خلاف استخوان در صورت از بین رفتن سلولهای ادونتوبلاستی برای مدتها باقی می‌ماند و این امر حفظ دندانهای فاقد مغز زنده را امکانپذیر می‌سازد. عاج به علت حضور زوایای تومز و انتهاهای عصبی آزاد در درون لوله‌های عاجی ، بافتی حساس می‌باشد و همه تحریکات وارده به عاج به صورت درد دریافت می‌شود. به همین دلیل سطح عاج در تاج دندان توسط مینا و در ریشه توسط سیمان پوشیده شده است.

مینا

مینا به عنوان لایه محافظی برای عاج تاج دندان محسوب می‌شود. مینا سختترین بافت بدن به شمار می‌رود که حدود 97 درصد آنرا مواد معدنی تشکیل می‌دهد که عمدتا به صورت بلورهای هیدروکسی آپاتیت می‌باشند. ماتریکس آلی مینا فاقد کلاژن و حاوی پروتئینهای ویژه‌ای به نام آمیلوژن (Amelogenin) و انملین (Enamelin) می‌باشد. ماتریکس مینا توسط سلولهایی به نام آمیلوبلاست سنتز و ترشح می‌گردد که این سلولها در مرحله تکامل جوانه دندانی در سطح مینا قرار دارند و چون پس از در آمدن دندن از بین می‌روند، مینا غیر قابل ترمیم است و هیچگونه آسیب وارده به آن جداره جبران نمی‌گردد.

از نظر میکروسکوپی مینا از میله‌ها یا منشورهای مینایی تشکیل شده که از عمق به سطح قرار گرفته‌اند و در اطراف هر منشور مینا ناحیه غنی از مواد آلی به نام غلاف مینایی یا غلاف منشوری وجود دارد و ماده مینایی بین منشورهای مینایی را مینای بین منشوری می‌نامند. آخرین محصول سلولهای آمیلوبلاست در سطح مینا لایه ظریفی را تشکیل می‌دهد که کوتیکول مینا نامیده می‌شود. مینا از نظر فیزیکی به رنگ سفید می‌باشد که سطح دندان حداقل می‌باشد (عاملی که به شروع پوسیدگی در این نواحی کمک می‌کند).

سیمان دندان

سیمان بافتی شبیه استخوان ولی فاقد سیستمهای هاوسی و رگهای خونی است که در سطح خارجی عاج را در ناحیه ریشه دندان می‌پوشاند. سیمان در نزدیکی یقه دندان نازک و در عمق ریشه ضخیم می‌باشد. سیمان نزدیک یقه و همچنین سیمانی که در مجاورت عاج قرار دارند، فاقد سلول است و به سیمان بی سلول مرسوم است. ولی در بقیه جاها سیمان سلول دار بوده و حاوی سلولهایی به نام سمنتوسیت می‌باشد. به علت سیمان سازی ، ضخامت سیمان با پیشرفت سن افزایش می‌یابد.

لیگمان دور دندان

لیگمان دور دندان بافت همبند متراکمی است که هم به عنوان ضریع عمل می‌کند و هم اتصال محکمی را بین ریشه دندان و استخوان بوجود می‌آورد. این لیگمان در سطح رو به استخوان حاوی استئوبلاست و استئوکلاست و در سطح رو به سیمان حاوی سمنتوبلاست می‌باشد. بافت همبند تشکیل دهنده لیگمان دور دندانی ، فاقد الیاف الاستیک و حاوی رگهای خونی و لنفی و اعصاب ، مخصوصا در سطح مجاور سیمان می‌باشد. الیاف کلاژن لیگامان دور دندانی به صورت دسته‌های متعدد افقی و مایل ، سیمان ریشه را به استخوان فک چسبانده‌اند. ترتیب قرار گیری و انعطاف پذیری این الیاف جابجایی محدود دندان و انجام عملیات ارتودنسی را امکانپذیر می‌سازد و همچنین به عنوان ضربه گیر از وارد شدن ضربه مستقیم به دندان و ساییدگی آن جلوگیری می‌کند. فعالیتهای متابولیک و سنتز کلاژن در لیگامان دور دندانی دارای شدت بالایی است و به همین دلیل هر گونه اختلال در سنتز کلاژن باعث اختلال در ساختمان لیگامان و لق شدن دندانها می‌گردد.

لثه (ْgum)

لثه قسمتی از مخاط دهان می‌باشد که بطور محکم به پریوست استخوان فک در فک فوقانی و تحتانی چسبیده است. اپی‌کلیوم لثه در سطح رو به حفره دهانی از نوع سنگفرشی مطبق شاخی است که بافت همبند زیرین آلن دارای پاپیهای بلندی می‌باشد. در سطح مجاور دندان ، اپی‌کلیوم لثه ضخیم شده و به سطح مینا چسبیده است و سلولهای اپی‌کلیال توسط اتصالات نیمه دسموزوم به این لایه متصلند. این اتصالات با یشرفت سن به طرف ریشه عقب نشینی کرده و باعث نمایان شدن ریشه می‌گردند.

مقدمه

دستگاه گوارشی با گرفتن غذا ، تخریب مکانیکی ، هضم و جذب و دفع موادی که هضم نشده‌اند انجام وظیفه می‌کند. مواد حاصل از گوارش از طریق گردش خون و لنف به بافتهای بدن حمل می‌شوند. در نهایت این مواد به درون سلولها رفته و در فعالیت آنها شرکت می‌کنند. دستگاه گوارش شامل اندامهای اصلی نظیر دهان ، مری ، روده‌ها و غدد ضمیمه می‌باشند. دهان اندام ورودی لوله گوارشی است.





انقباضات دیواره معده غذا را با آنزیمهای گوارشی و اسیدکلرهیدریک مخلوط می‌کند و آن را به توده نیمه مایعی تبدیل می‌کند این توده ابتدا به ناحیه ابتدایی روده کوچک یعنی دوازدهه وارد می‌شود که دارای آنزیمهای گوارشی لوزوالمعده است. ماده حاصله در روده کوچک جذب شده در کبد ذخیره شده تغییر حاصل می‌کند و سپس به درون دستگاه گردش خون جریان می‌یابد. باقیمانده مواد وارد روده بزرگ شده، آب آنها گرفته می‌شود و به صورت مدفوع از مخرج دفع می‌گردد.

دهان

نقش دهان در گوارش از یک سو تشخیص کیفیت غذا و از سوی دیگر گوارش آن است دهان بوسیله پوشش مطبق سنگفرشی کراتینه شده یا نیمه کراتینه آستر شده است. آستر مخاط و پوشش روی هم رفته مخاط نامیده می‌شود. مخاط بر روی زیر مخاط قرار دارد. زیر مخاط دارای غدد بزاقی و بافت پیوندی مانند آستر است. در دهان زبان و دندانها وجود دارند.

غدد بزاقی

غدد بزاقی بر حسب نوع ترشح به سه دسته تقسیم می‌شوند. سروزی ، موکوسی و مختلط. غدد بزاقی در بناگوش سروزی ، در زیر آرواره سروزی- موکوسی ، در زیر زبان موکوسی- سروزی و در زبان موکوسی هستند.

زبان

زبان دارای دستجات ماهیچه مخطط است که توسط مخاط پوشیده شده است. 3/2 بخش جلوی زبان جسم زبان و 3/1 عقبی آن ریشه زبان خوانده می‌شود. سطح پوششی (فوقانی) زبان دارای برجستگیهای مختلف است در سطح پشتی زبان جوانه‌های چشایی نیز وجود دارند. در ساختار جوانه چشایی چهار نوع سلول وجود دارد. همه جوانه‌های چشایی احساس شیرینی ، شوری ، تلخی و ترشی را تشخیص نمی‌دهند بلکه جوانه هر ناحیه از زبان حس خاص را درک می‌کند.

دندان

ساختار بافتی دندانهای شیری (20 عدد) و دندانهای دایمی (32 عدد) مشابه است. هر دندان شامل تاج است که بیرون از لثه قرار دارد و یک تا سه ریشه دارد که درون حفره دندانی آواره بالا یا آرواره پایین جای می‌گیرد. سطح تاج دندان را ماده‌ای به نام مینا می‌پوشاند که سخت‌ترین ماده بدن است و بیش از 96 درصد آن را املاح آهکی و بقیه را یک پروتئین مخصوص تشکیل می‌دهد. در زیر مینا عاج دندان قرار دارد که در درون آن مغز قرار دارد که بافتهای زنده دندان در آنجا وجود دارند. سطح ریشه را ماده‌ای به نام ساروج می‌پوشاند. دندانهای انسان با نوع رژیم غذایی او متناسب شده‌اند.

حلق

حلق چهار راهی است که از جلو به دهان ، از بالا به حفرات بینی و از پایین به مری و نای راه دارد و از این‌رو لقمه غذا یا تکه‌ای از آن می‌تواند به سه راه دیگر راه یابد. ولی هنگام بلع در اثر عمل دقیق واکنشهای خودکار عصبی به بخشهایی به نام زبان کوچک و اپی‌گلوت به ترتیب راه بینی و نای و همچنین زبان راه دهان را مسدود می‌کند و در نتیجه لقمه غذا فقط به درون مری راه می‌یابد. بلع بوسیله یک مرکز عصبی در بصل‌النخاع تنظیم می‌شود.

مری

مری لوله‌ای به طول 25 سانتیمتر است. پوشش مری انسان مطبق سنگفرشی است. آستر مخاط شامل بافت پیوندی غربالی ، لنفوسیت و تعداد کمی فولیکول لنفاوی است. زیر مخاط دارای غدد لوله‌ای مخطط ، 3/1 میانی آن دارای ماهیچه مخطط و صاف و 3/1 بخش پایینی آن دارای ماهیچه صاف است.

معده

معده هر دو عمل ذخیره و هضم غذا را انجام می‌دهد. سه نوع غده در معده یافت می‌شود. غدد طاق و تنه ، غدد کاردیا و غدد پیلور. غدد تنه دارای چهار نوع سلول‌اند که سلولهای اصلی آنزیم پپسینوژن ترشح می‌کنند و سلولهای حاشیه‌ای اسید کلریدریک ترشح می‌کنند و سلولهای موکوسی گردن موکوس ترشح می‌کنند. حرکات معده که در اثر انقباضات منظم و خودکار ماهیچه‌ای دیواره آن صورت می‌گیرد دو نتیجه دارد یکی مخلوط کردن غذا با شیره معده و دیگری حرکاتی که موجب تحویل غذا از معده به روده کوچک می‌شود.

روده کوچک

روده کوچک لوله‌ای است به طول چهار متر که بین معده و روده بزرگ قرار دارد. دارای سه بخش دوازدهه ، ژژونوم (روده ته) و ایلئوم (روده دراز) است. چهار لایه اصلی در روده کوچک وجود دارد و مخاط مهمترین لایه آن است. دیواره روده باریک دارای چین خوردگیهای فراوانی است و هر یک از چین خوردگیها نیز به نوبه خود دارای برجستگیهای متعددی به نام پرزهای روده است.

دیواره این پرزها به صورت برجستگیهای انگشتانه‌ای در سطح درونی روده دیده می‌شوند. نقش پرزها و چین خوردگیها افزایش سطح جذب است. روده کوچک چند عمل مهم دارد. گوارش غذاها را کامل می‌کند، فرآورده‌های گوارشی را برای ورود به خون و لنف جذب می‌کند. هورمونهایی به خون می‌ریزد که ترشحات لوزوالمعده ، صفرا و معده را تنظیم می‌کند. مقدار مایعات و املاحی را که از بدن دفع می‌شوند در کنترل دارد.

روده بزرگ

چینهای حلقوی و پرز در روده بزرگ وجود ندارد کریپت وجود دارد و بسیار عمیق است. متوسط قطر آن حدود 6 سانتیمتر است اما در قسمتهای آخر باریکتر می‌شود طول آن 1.5 تا 1.8 متر است. 5 تا 8 سانتیمتر اول آن را روده کور می‌نامند. در روده بزرگ پرز و غده‌های ترشح کننده آنزیم وجود ندارد اما ترشح مخاط در دیواره داخلی آن صورت می‌گیرد. آخرین بخش روده بزرگ راست روده نام دارد.

آپاندیس

زایده این انگشتی شکل و شبیه کولون (روده بزرگ) است. دارای فضای درونی کوچک و فولیکول لنفاوی فراوان در آستر مخاط و زیر مخاط است. و طول آن 8 تا 10 سانترمتر بوده و فاقد پرز است. آپاندیس ممکن است عفونی شود و آپاندیسیت ایجاد کند.

لوزوالمعده

لوزوالمعده نوعی غده گوارشی است. جای آن در زیر و اندکی پشت معده است. سر پهن آن به طرف دوازدهه و نوکش متوجه طحال است. لوزوالمعده دو کار مهم انجام می‌دهد. تهیه و آزاد کردن آنزیمهای گوارشی و تهیه و آزاد کردن هورمونهایی که بر روی متابولیسم کربوهیدراتها اثر می‌گذارند. این دو عمل بوسیله دو ساختار بافتی مجزا در لوزوالمعده صورت می‌گیرد.

کبد

کبد بزرگترین غده بدن است وزن کبد 1.1 تا 1.6 کیلوگرم است. جای این عضو در بالا و طرف راست معده است و قسمتی از معده را هم می‌پوشاند. کبد دارای چهار قسمت یا لوب است. در زیر لوب بزرگ طرف راست ، کیسه صفرا که به شکل گلابی است قرار دارد.

کیسه صفرا

سلولهای کبدی مواد لازم برای ساخته شدن صفرا را از خون می‌گیرد سپس صفرای ساخته شده به کیسه صفرا می‌رود و در آنجا ذخیره می‌شود. همراه با ورود غذا به روده باریک کیسه صفرا منقبض شده و مقداری صفرا از مجرایی که در انتها با مجرای لوزوالمعده مشترک است وارد دوازدهه می‌شود. مهمترین عمل صفرا کمک به هضم چربیهاست. عمل دیگر صفرا خنثی کردن حالت اسیدی شیره معده است.

جذب غذا

کلیه مواد غذایی که در اثر هضم شیمیایی به مواد ساده و قابل جذب تبدیل شده‌اند همچنین ویتامینها ، آب و نمکها که برای جذب نیازی به هضم شیمیایی ندارند از دیواره روده باریک جذب می‌شوند. هر پرز شامل یک لایه از سلولهای پوششی است که غذا بوسیله آنها جذب می‌شود. بلافاصله در زیر آن شبکه غنی از مویرگهای خونی وجود دارد که قندها ، اسیدهای آمینه آب و نمکها وارد این شبکه می‌شوند.

این شبکه مویرگی پس از جمع آوری مواد غذایی به یک سیاهرگ کوچک پرزی منتهی می‌شود. سیاهرگ پرزی به سیاهرگهای بزرگتر پیوسته و سرانجام وارد سیاهرگ باب می‌شوند. این سیاهرگ ابتدا به کبد رفته و مواد غذایی در کبد ذخیره و پس بر حسب نیاز وارد خون می‌شوند. در واقع کبد به منزله یک انبار و تنظیم کننده و پخش کننده مواد غذایی جذب شده است.

طحال، اندام پهنی است که ـ پهلوی معده ـ جای دارد. ولی هرگز جزء دستگاه گوارش نیست؛ بلکه بیشتر به دستگاه گردش خون ارتباط دارد. شاید هم مهم نبود اگر آن را در جای دیگری در بدن قرار‌ می‌دادند.
در اندام یک انسان تندرست، حدود ده میلیون گویچه قرمز، در ثانیه، نابود می‌شوند. البته گویچه‌های مرده احتیاج به جایگزین دارند. برای انجام این کار، سه قسمت مختلف در بدن فعالیت می‌کنند:
1ـ مغز استخوان
2ـ کبد
3ـ طحال
گویچه‌های قرمزی که باید در بدن ذخیره شوند تا در فوریت‌ها به‌کار آیند، در طحال پس‌انداز می‌شوند. گویچه‌های فرسوده نیز باز در طحال به نابودی می‌روند.
برخی از گویچه‌های سفید خون به‌نام لنفوسیت‌ها، در طحال و مغز استخوان ساخته می‌شوند. هنگامی که کمبود شدید خونی، به‌طور ناگهانی رخ می‌دهد، طحال تعداد فراوانی گویچه قرمز را آزاد می‌کند تا جای آن کمبود را پر کنند.
پس می‌بینید که طحال چه کارهای مهمی برای بدن ما انجام می‌دهد.

لوزوالمعده یا پانکراس یکی از غدد ضمیمه دستگاه گوارشی است که ترشحات آن به ناحیه دوازدهه در روده کوچک تخلیه می‌گردد. این غده دارای تعدادی هورمون است که در متابولیسم مواد غذایی مورد استفاده قرار می‌گیرند.

اطلاعات اولیه

لوزوالمعده غده مختلط برون‌ریز و درون‌ریزی است که در انحنای دوازدهه روده کوچک قرار گرفته و از نظر آناتومی دارای سه قسمت است. سر لوزوالمعده که در انحنای دوازدهه قرار گرفته و تنه و دم لوزوالمعده. پانکراس از بیرون توسط کپسولی از بافت همبند پوشیده شده که استطاله‌هایی از آن به درون غده نفوذ کرده و آن را به لبولهای نامشخصی تقسیم می‌کند. بافت همبند بین لبولی حاوی جسمکهای پاسینی و گانگلیون می‌باشد. این غده دارای ترشحات بسیاری است که برای هضم مواد غذایی مورد نیاز هستند.

قسمت مترشحه خارجی لوزوالمعده

این قسمت در لوزوالمعده از نوع خوشه‌ای مرکب است که از آسینیهای ترشحی و مجاری تشکیل یافته است. آسینیهای ترشحی از نوع سروزی هستند و از تعدادی سلول هرمی تشکیل شده‌اند که سلولها در قسمت راسی خود حاوی ذرات زیموژن (پیش‌ساز) می‌باشند. آسینیها توسط غشا پایه و الیاف رتیکولر احاطه شده‌اند و ترشحات خود را به درون مجاری رابط (intercalated duct) تخلیه می‌کنند. این مجاری که از درون آسینی شروع می‌شوند، توسط سلولهای مکعبی کوتاه مفروش شده‌اند. به همین دلیل در مقاطع بافتی ، سلولهای ابتدایی مجاری رابط در مرکز آسینیها مشاهده شده و سلولهای مرکز آسینی نامیده می‌شوند.

چگونگی ورود ترشحات به دوازدهه

مجاری رابط به هم پیوسته و مجاری بین لبولی را بوجود می‌آورند که به مجرای دفعی اصلی ، در مرکز پانکراس ، به نام مجرای ویرسونگ ، ختم می‌شوند. مجرای ویرسونگ پس از خروج از پانکراس در محلی به نام آمپول واتر (ampulla vater) همراه با مجاری صفراوی مشترک به دوازدهه باز می‌شود. در محل باز شدن مجرا به دوزادهه اسفنگتری متشکل از عضلات صاف طولی و حلقوی قرار دارد که اسفنگتر اودی (sphincter of oddi) نام دارد و خروج ترشحات پانکراس و صفرا را تنظیم می‌کند. مجاری بین لبولی و دفعی اصلی توسط سلولهای منشوری پوشیده شده‌اند و بطور پراکنده در بین آنها سلولهای جامی و انترو اندوکرین نیز دیده می‌شوند.

برش عرضی پانکراس

ترشحات آسینیهای پانکراس

این ترشحات شامل آب ، یونها ، بی‌کربنات و آنزیمهای گوارشی مانند تریپسینوژن ، کیموتریپسینوژن و کربوکسی پپتیداز (برای مواد پروتئینی) ، ریبونوکلئاز ، دزاکسی ریبونوکلئاز (برای اسیدهای نوکلئیک) ، لیپاز و فسفولیپاز (برای مواد چربی) ، آمیلاز (برای مواد قندی) و الاستاز می‌باشد. ترشحات پانکراس توسط سیستم خودمختار پاراسمپاتیک (شاخه‌ای ازعصب واگ) که به سلولهای ترشحی ختم می‌گردند و همچنین هورمون سکرتین و هورمون کوله‌سیستوکینین کنترل می‌گردد. این هورمونها پس از ترشح کیموس معدی به دوازدهه از سلولهای انترو اندوکرین اپیتلیوم دوازدهه ترشح می‌شوند.

قسمت مترشحه داخلی لوزوالمعده

این بخش از حدود یک میلیون جزایر لانگرهانس تشکیل شده است که با میکروسکوپ نوری به صورت توده‌های روشن در بین آسینیها دیده می‌شوند. جزایر لانگرهانس متشکل از طنابهای سلولی و مویرگهای منفذدار در بین آنها می‌باشند که مجموعا توسط الیاف رتیکولر ، احاطه شده‌اند. سلولها و رگها در جزایر لانگرهانس بوسیله رشته‌های سمپاتیک ، عصب‌ دهی شده‌اند.

سلولهای جزایر لانگرهانس

• سلولهای آلفا یا A ، که حدود 20 درصد سلولهای جزایر لانگرهانس را تشکیل می‌دهند و هورمون گلوکاگن ترشح می‌کنند.
  
  
• سلولهای بتا یا B ، که حدود 70 درصد سلولهای جزایر لانگرهانس را تشکیل می‌دهند و هورمون انسولین ترشح می‌کنند.
  
  
• سلولهای دلتا یا D ، حدود 10 - 5 درصد از سلولهای جزایر لانگرهانس را تشکیل می‌دهند و هورمون سوماتواستاتین ترشح می‌کنند.
  
  
• سلولهای F ، حدود 2 - 1 درصد سلولها را تشکیل داده و پلی‌پپتیدی به نام پلی‌پپتید پانکراسی ترشح می‌کنند که ترشحات خارجی پانکراس ، مخصوصا بی‌کربنات را کنترل می‌کند.
  
  
• معدودی سلول از نوع سلولهای APUD نیز در پانکراس یافت می‌شوند که عواملی مانند "مولتی‌لین" و سروتونین ترشح می‌کنند.

هورمونهای لوزوالمعده

انسولین

انسولین هورمونی پروتئینی است و از سلولهای بتا جزایر لانگرهانس ترشح می‌شود. ساختمان آن از دو زنجیره پلی پپتیدی B و A ساخته شده است که بوسیله پیوندهای دی‌سولفور به یکدیگر متصل شده‌اند. انسولین به صورت پیش هورمون ساخته می‌شود و پس از تغییر و تحولاتی که بر روی ساختمان آن در شبکه آندوپلاسمی و دستگاه گلژی صورت می‌گیرد به صورت هورمون بالغ درمی‌آید. اعمال انسولین شامل موارد زیر است: فعال کننده تجزیه گلوکز ، مهارکننده تجزیه گلیکوژن ، مهار کننده ساخت گلوکز از مواد غیر قندی ، افزایش ساخت اسیدهای چرب ، فعال کننده ساخت چربی و پروتئین و ... .

گلوکاگن

گلوکاگن هورمونی است که از سلولهای آلفا جزایر لانگرهانس ترشح می‌شود. این هورمون هم مانند انسولین به صورت پیش ساز ساخته شده و پس از تغییر و تحولاتی به هورمون بالغ تبدیل می‌شود. ترشح آن بوسیله هیپوگلسیمی (کاهش قند خون) ، بعضی از اسیدهای آمینه ، کاتکولامینها تحریک شده و بوسیله هیپرگسیمی (افزایش قند خون) ، اسیدهای چرب ، اجسام ستونی ، سکرتین و سوماتواستاتین مهار می‌شود.

سوماتواستاتین

این هورمون علاوه بر هیپوتالاموس بوسیله سلولهای D جزایر لانگرهانس نیز ترشح می‌شود. سوماتواستاتین ترشحات پانکراس را مهار می‌کند. سوماتواستاتین به صورت پری پرو سوماتواستاتین ترشح شده و بعد از گذراندن تغییراتی به هورمون بالغ تبدیل می‌شود. این هورمون ترشح و آزاد شدن هورمون رشد را مهار می‌کند. این هورمون هیچ تاثیری بر روی ترشح پرولاکتین یا هورمونهای گونادوتروپین ندارد. نیم عمر آن فقط چند دقیقه است.

اختلالات لوزوالمعده

التهاب لوزوالمعده

لوزوالمعده گاهی اوقات متورم می‌شود. التهاب مزمن لوزوالمعده باعث درد شدید در قسمت بالای شکم می‌گردد که اغلب درد آن در پشت بدن هم انعکاس پیدا می‌کند. تشخیص التهاب لوزوالمعده از طریق درد مشکل است، اما سنجش مقدار آنزیم آمیلاز کمک شایانی می‌کند.

سرطان لوزوالمعده

سرطان لوزوالمعده اغلب باعث کاهش شدید وزن می‌شود که ممکن است با درد ناحیه پشت همراه باشد. اگر رشد سرطان در محلی از سر لوزوالمعده باشد باعث مسدود شدن مجرای صفراوی می‌شود. ممکن است معالجه از طریق عمل جراحی امکان پذیر باشد.

روده بزرگ (Large Intestine)بخش از لوله گوارش است که حدود 1.5 متر طول دارد و قطر آن بیشتر از روده کوچک است. از سکوم که به ایلئوم روده باریک متصل است، شروع شده و به مقعد ختم می‌گردد. وظیفه روده بزرگ ، هدایت مواد هضم نشده به خارج از بدن است.

دید کلی

چینهای مقعدی و پرز در روده بزرگ دیده نمی‌شوند. روده بزرگ به طول 1.4 تا 1.8 متر ، از انتهای روده باریک شروع شده و به مجرای مقعد ختم می‌شود. ابتدای روده بزرگ که در ارتباط با ایلئوم قرار دارد، سکوم یا روده کور نامیده می‌شود. قسمتی از روده بزرگ که بین سکوم و آنال کانال قرار دارد، کولون نامیده می‌شود که به سه قسمت کولون مساعد ، کولون افقی و کولون نازل ، تقسیم می‌گردد. کولون نازل در انتها به سیگموئید و رکتوم و نهایتا آنال کانال ، ختم می‌شود. آیا می‌دانید:

• هر کدام از قسمتهای روده بزرگ چه مشخصاتی دارند و چگونه از هم قابل تشخیص هستند؟
  
  
• در مورد عروق خونی و لنفاوی و اعصاب موجود در روده بزرگ ، چه اطلاعاتی دارید؟
  
  
• در روده بزرگ ، بیماریهای زیادی احتمال دارد بوجود می‌آید، آیا آنها را می‌شناسید؟
  
  
• حتما تا به حال در مورد آپاندیس و آپاندیسیت مطالبی شنیده‌اید.
  
  

با مطالعه این متن ، بر اطلاعات خود در زمینه روده بزرگ بیفزایید.

سکوم و آپاندیس (Cecum and Appendix)

سکوم قسمت ابتدایی روده بزرگ است که زایده آپاندیس به قسمت بن بست آن متصل می‌شود. آپاندیس زایده انگشت مانندی است به طول 10 - 5 سانتیمتر و قطر متوسط 0.8 سانتیمتر که با افزایش سن ، قطر آن کاهش می‌یابد. دیواره آپاندیس مرکب از 4 لایه‌ای است که در سایر قسمتهای لوله گوارش یافت می‌شود. مخاط آپاندیس شبیه روده بزرگ ، فاقد پرز و چین و حاوی غدد لوله‌ای مستقیم است. اپیتلیوم پوشاننده آن شامل سلولهای جذب کننده و جامی است.

آستر و زیر مخاط حاوی تعداد زیادی عقده‌های لنفاوی است که با افزایش سن از تعداد آنها کاسته می‌شود. در افراد سالخورده با ناپدید شدن بافت لنفاوی در آپاندیس ، مخاط و زیر مخاط فیبروزه می‌شوند. طبقه عضلانی در آپاندیس شبیه روده کوچک ، مرکب از عضلات حلقوی در داخل و عضلات طولی در خارج است که از خارج بوسیله بافت سروز پوشیده شده است. آپاندیس یک عضو لنفاوی است و مانند دیگر بافتهای لنفاوی می‌تواند ملتهب شده و تولید آپاندیسیت نماید.

کولون (Colon)

وظیفه اصلی کولون جذب آب و املاح است که در نتیجه آن مواد هضم نشده وارده از روده باریک به کولون ، از حالت مایع به حالت جامد در آمده و مدفوع (feces) نامیده می‌شود. با توجه به عملکرد روده بزرگ که در اصل هدایت مواد هضم نشده به خارج از بدن است، روده بزرگ فاقد چین و پرز است. کولون شامل قسمتهای زیر است.

• کولون صعودی: این کولون دنباله روده کور است که در طرف راست شکم روی جدار خلفی آن تا زیر کبد بالا رفته و از آنجا با زاویه تقریبا قائمه به سمت چپ پیچ خورده، کولون عرضی را تشکیل می‌دهد.
  
  
• کولون عرضی: زیر معده قرار دارد و کاملا از پرده صفاق پوشیده شده و متحرک است و به واسطه بند مخصوص خود که دو قشر پرده صفاق باشد، به سطح خلفی شکم متصل می‌شود. علاوه بر این ، این پرده ، کولون عرضی را به انحنای بزرگ معده ، مربوط می‌سازد.
  
  
• کولون نزولی: کولون عرضی در زیر طحال با یک زاویه حاد به سمت پایین آمده و کولون نزولی را تشکیل می‌دهد.
  
  
• کولون خاصره لگنی یا سیگموئید: دنباله کولون نزولی ، کولون خاصره لگنی است که در حفره خاصره سمت چپ قرار دارد، سپس داخل لگن کوچک شده و به روده مستقیم ، منتهی می‌شود. کولون خاصره لگنی از پرده صفاق کاملا پوشیده شده، دارای بند مخصوص و حرکات آزاد است. در این قسمت ، روده کلفت‌تر می‌شود، زیرا مدفوع در آن جمع می‌شود تا موقع تخلیه فرا رسد.
  
  
• سلولهای موجود در لایه مخاطی کولون موکوس ترشح می‌کنند تا با لغزنده ساختن سطح مخاط به دفع مواد هضم نشده کمک کنند.

روده مستقیم

روده مستقیم دنباله کولون خاصره لگنی و قسمت انتهایی روده کلفت است. طول آن 12 تا 15 سانتیمتر می‌باشد. روده مستقیم که در حفره لگن قرار دارد، در مرد عقب مثانه و پروستات و در زن عقب رحم و مهبل بوده و فقط ثلث فوقانی آن از پرده صفاق پوشیده شده است. پرده صفاق در مردان بین روده مستقیم و سطح فوقانی مثانه ، بن بستی به نام بن بست دوگلاس ایجاد می‌کند. در زنان این بن بست بین روده مستقیم و رحم قرار دارد. بن بست دوگلاس ، پایین‌ترین نقطه فضای درونی شکم است. روده مستقیم در گودی استخوان خاجی قرار دارد و لذا قدری به عقب خمیده است.

مجرای مقعدی (Anal Canal)

قسمت تحتانی روده مستقیم به مجرای مقعدی ختم می‌شود. این مجرا لوله‌ای به طول 3 سانتیمتر است که تنگ و باریک می‌باشد. عضله تنگ کننده مقعد ، سوراخ مقعد را می‌بندد. زیر مخاط مجرای مقعدی سیاهرگهای بسیاری وجود دارد و فراخ نشدن این سیاهرگها موجب پیدایش بیماری بواسیر می‌شود.

عروق خونی

رگهای خونی تغذیه کننده روده با عبور از طبقه عضلانی به زیر مخاط رسیده و شبکه عروق بزرگی را بوجود می‌آورند که انشعابات آن به آستر محور پرزهای در روده باریک ، نفوذ می‌نماید. شریانچه‌های انتهایی ، پس از تشکیل شبکه مویرگی در درون پرزها به وریدچه‌ها ، منتهی می‌شوند که وریدچه‌ها نیز به ورید زیر مخاطی و آنها نیز پس از ترک روده به ورید جمع آوری کننده مزانتری تخلیه می‌گردند. این وریدها نیز بهم پیوسته ، ورید باب را بوجود می‌آورند که مواد جذب شده را به کبد می‌رساند. چون همه مواد جذب شده از روده (غیر از چربیها) به کبد منتقل می‌شوند، داروهایی که در کبد متابولیزه می‌شوند، نباید به طریق خوراکی مصرف شوند.

عروق لنفی روده

عروق لنفی به صورت بن بست از راس پرزها شروع و مجرای شیری نامیده می‌شوند. این رگها شبکه مخاطی را تشکیل داده و سپس به لنفاتیکهای زیر مخاط می‌ریزند. رگهای لنفی زیر مخاطی ، پس از عبور از عقده‌های لنفی مسیر ، توسط مجرای توراسیک به سیستم وریدی تخلیه می‌شوند. بنابراین مواد حمل شده از طریق رگهای لنفی وارد کبد نمی‌شوند.

اعصاب

• عصب گیری لوله گوارش توسط سیستم عصبی اتونوم انجام می‌گیرد که خود به دو قسمت داخلی (Intrinsic) و خارجی (extrinsic) تقسیم می‌گردد. قسمت داخلی که به سیستم عصبی روده‌ای نیز موسوم است، مرکب از نورونهای حسی ، نورونهای رابط و نورونهای حرکتی است که بدون ارتباط با سیستم عصبی مرکزی و بطور رفلکس ، عمل می‌نماید. بدین ترتیب که تحریکات ناشی از ترکیب مواد غذایی (تحریکات شیمیایی) یا اتساع روده در اثر تجمع مواد (اتساع مکانیکی) به شبکه‌های مایسنر ، منتقل شده و نورونهای حرکتی آنها ، سبب ترشح سلولهای اپیتلیال ، انقباض عضلات و تحریک حرکات روده می‌شوند.
  
  
• سیستم عصبی روده‌ای از طریق کنترل حرکات پریستالتیک ، جابجایی مواد غذایی و تخلیه روده‌ها را امکان پذیر می‌سازد. بطوری که اختلال در عملکرد این سیستم ، تخلیه روده‌ها را مشکل می‌سازد و نمونه آن بیماری هیرشسپرونگ می‌باشد. در این بیماری قسمتی از روده‌ها (معمولا روده بزرگ) فاقد سیستم عصبی داخلی است و در نتیجه به علت عدم اتساع قسمت مبتلا ، دفع مواد هضم نشده ، امکان پذیر نیست.
  
  
• بخش خارجی اعصاب روده‌ای ، شامل اعصاب آدرنرژیک سمپاتیک و اعصاب کولینرژیک پاراسمپاتیک می‌باشد که اولی مهار کننده و دومی محرک عضلات صاف جداره لوله گوارش است. سیستم عصبی خارجی در ارتباط با سیستم عصبی داخلی روده می‌باشد، بطوری که استرسهای شدید می‌توانند از طریق تحریک حرکات روده باعث پیدایش اسهال روانی گردند. با وجود این ، قطع سیستم عصبی خارجی ، اختلالی در عملکرد روده و حرکات پریستالتیک آن ایجاد نمی‌کند.

بیماریهای روده بزرگ

• آپاندیسیت: بیماری آپاندیسیت یا التهاب زایده کرمی شکل شیوع فراوان دارد. علل پیدایش آپاندیسیت بسیار مختلف است. یبوست ، انگلهای روده ، تورم روده بزرگ ، عفونتهای عمومی از قبیل گریپ ، آنژین چرکی و ... می‌توانند ایجاد آپاندیسیت نمایند. اولین علامت مهم آپاندیسیت حاد ، احساس درد در اطراف ناف است، اما هنگام لمس و فشار ناحیه راست و زیر شکم ، دردناک است. هنگام حمله درد آپاندیسیت ، جدار سمت راست و زیر شکم سخت می‌شود.
  
  بیمار حالت تهوع و استفراغ دارد. تب مختصر است و آزمایش خون از نظر نوع گلبولهای سفید ، عفونت حاد را نشان می‌دهد. اگر آپاندیس بیمار برداشته نشود، حمله حاد آپاندیسیت گاه به گاه تکرار خواهد شد. علت عود بیماری اغلب یک سرماخوردگی است. حملات بعدی آپاندیسیت همیشه سخت‌تر بوده و با عوارض بیشتری توام است، آپاندیس متورم ممکن است در مدت کوتاهی چرک کند و قانقرایا شود.
  
  
• بواسیر: بواسیر یا خارجی است یا داخلی. اتساع سیاهرگهای اطراف مقعد به شکل یک یا چند دگمه برجسته آبی رنگ ، بواسیر خارجی نام دارد. بواسیر داخلی در صورتی که سیاهرگهای روده مستقیم متسع گردد، ایجاد می‌شود. یبوست مزمن ، نشستن دائم و چاقی و آبستنی ، مهمترین علل پیدایش بواسیر هستند. درمان آن از طریق عمل جراحی ، صورت می‌گیرد.
  
  
• سرطان روده مستقیم: مهمترین علامت سرطان روده مستقیم ، تناوب اسهال و یبوست است. مدفوع گاه با خون همراه است. اگر بیماری زود تشخیص داده شود، با عمل جراحی قابل درمان است.