دورنمایى از تربیت و پرورش فاطمه معصومه(س)
طى سالها تحقیق، كتابها و مقاله هاى متنوعى پیرامون زندگى حضرت فاطمه معصومه(س) نگارش یافته است; اما عموم این نوشته ها برگرفته ازمطالبى است كه به طور صریح در متون تاریخى و انساب ثبت شده است.
این نوع استفاده از منابع موجب شده تا یافته هاى نویسندگان غالبا پیرامون سه محور ثابت(زمان تولد، سفر به قم و رحلت) متمركز شود.
به این دلیل گاه به برخى كتب پیرامون زندگى این بانوى بزرگوار برمى خوریم كه از صدها صفحه تنها صفحات انگشت شمارى به بیان زندگى وى اختصاص یافته است و نویسندگان به ناچار مباحث مربوط به قم، كرامتها و ... را بر مطالب خود افزوده اند.
حال آنكه به نظر مى رسد بارویكرد مجدد به موضوعات پیرامونى مى توان گستره تحقیق درباره زندگى فاطمه معصومه(س) را وسیع تر كرد و دورنمایى هر چند ضعیف از شخصیت اخلاقى، تربیتى وعلمى وى فرا روى زائران این بانوى بزرگوار قرار داد.
وسعت اطلاعاتى كه بتواند در ترسیم این دورنما ما را یارى كند، زمانى نمودمى یابد كه بدانیم غالب وقایع زندگى به دلیل وضوح و روز مره بودن مورد توجه قرار نگرفته و ثبت نشده اند.
از این جمله اند: آداب تولد، خواندن اذان و اقامه، مراسم نامگذارى، تعلیم و تعلم، رفت و آمد به نزد پدر و برخوردهاى روزانه، حضوردر متن حوادث روزگار، ارتباط با برادران و خواهران، آداب معاشرت، حضور در جمع زنان و محافل علمى خصوصا كه خانه هاى اهل بیت همواره محل رجوع نیازمندان از هرقسم (فكرى، علمى، مالى و حتى سیاسى) بود كه بر طرف كردن آن نیازها دیگر اعضاى خاندان را نیز خواسته یا ناخواسته در متن حوادث قرار مى داد.
بویژه كه اغلب نیازهاى طرح شده توسط زنان به وسیله بانوان پاسخ داده مى شد.
بنابراین با استفاده از روایات پیرامون عصر موسوى و رضوى مى توان از زندگى پدر، مادر، خواهران، برادرها و نقش وقایع در زندگى و افكار وى و ... سخن گفت.
مقاله حاضر بر این اساس و همین نوع اطلاعات به زوایاى ناگفته زندگى بانوى دو سرا مى پردازد.
بانوى برتر فاطمه معصومه(س) از جهت شخصیت فردى و كمالات روحى در بین فرزندان موسى بن جعفر(ع) بعد از برادرش، على بن موسى الرضا(ع) در والاترین رتبه جاى دارد.
این در حالى است كه بنا بر مستندات رجالى فرزندان دختر امام كاظم(ع) حداقل هجده تن بوده اند و فاطمه در بین این همه بانوى مكرمه سرآمد بوده است.
حاج شیخ عباس قمى آنگاه كه از دختران موسى بن جعفر(ع) سخن مى گوید، درباره فاطمه معصومه(س) مى نویسد: «بر حسب آنچه به ما رسیده، افضل آنها سیده جلیله معظمه; فاطمه بنت امام موسى(ع) معروف به حضرت معصومه است ».
اما شیخ محمد تقى تسترى در «قاموس الرجال » پا را فراتر مى نهد و فضیلت وى رانه تنها در بین دختران; بلكه پسران حضرت غیر از امام رضا(ع) بى نظیر مى داند ومى نویسد: «در میان فرزندان امام كاظم(ع) با آن همه كثرتشان، بعد از امام رضا(ع)، كسى هم شاءن حضرت معصومه(س) نیست ».
بى گمان این نحوه اظهارنظرها و نگرش به شخصیت فاطمه دختر موسى بن جعفر(ع) بربرداشتهایى استوار است كه از متن روایات وارده از ائمه: به دست آمده است;روایاتى كه مقامهایى را براى فاطمه معصومه(س) برشمرده اند مقامى كه نظیر آن رابراى دیگر برادران و خواهران وى ذكر نكرده اند و به این ترتیب نام فاطمه معصومه(س) را در شمار زنان برتر جهان قرار داده اند.
از این روى لزوم تحقیق وتشریح پیرامون مراحل تربیت و مقامهاى معنوى و كمالات اخلاقى در حد ممكن دو چندان مى شود.
دوران قبل از تولد (نقش مادر در شكل دهى به شخصیت فرزند) بدیهى است تاثیرشخصیت پدر و مادر در روح و جسم فرزندان را نمى توان انكار كرد.
این ویژگى دروجود فاطمه معصومه(س) نیز بروز یافت.
او از هر دو طرف (پدر و مادر) فضایلى رابه ارث برد كه تنها برادرش; على بن موسى الرضا(ع) آنها را به صورت كامل در خودجمع كرده بود و به نظر مى رسد بتوان سر برترى شخصیت والاى فاطمه معصومه(س) بردیگر فرزندان حضرت موسى بن جعفر(ع) را در همین نكته یافت كه فاطمه معصومه(س) مانند برادرش از هر دو طرف پدر و مادر پاكیزه ترین خصال و ویژگیها را به ارث برد.
البته بانوان پاكیزه دیگرى نیز كه افتخار همسرى موسى بن جعفر(ع) رایافتند، به فراخور حال خود قابل ستایشند; زیرا در شرایطى به خاندان امام كاظم(ع) پیوستند كه وابستگى به این خاندان پیامدهاى احتمالى وخیمى را در پى داشت و علاوه بر فشارهاى اجتماعى و سیاسى، فقر اقتصادى عادى ترى روش حاكمان زمان علیه امام كاظم(ع) و خاندان پرشمارش بود.
با این همه گویى «نجمه » ستاره زیباى بانوان موسى بن جعفر است كه به سان پرفروغترین ستاره ها مى درخشد و به راستى كه تمام فروغش را به دو پاكیزه گوهرش، على بن موسى الرضا(ع) و فاطمه معصومه(س) منتقل كرد.
مطالعه سیره ائمه گواهى مى دهد كه طهارت و پاكى مادر شرط اساسى براى گزینش مادران امامان بوده است و سعادتى كه نصیب فاطمه معصومه(س) شد این بود كه مادرش، مادر على بن موسى الرضا(ع) نیز بود.
لذا از هر نوع آلودگى در هراندازه اش به دور ماند.
البته این به معناى تاثیر نداشتن تلاش و كوشش و تقواى الهى در وجود فاطمه معصومه(س) نیست، بلكه علاوه بر همه شایستگى هاى فردى كه دروجود خویش به وجود آورده بود، از این عوامل نیز به عنوان مكمل و پشتوانه ترقى و تكامل معنوى، اخلاقى و علمى سود مى برد.
به نظر مى رسد براى پى بردن به نقش نجمه خاتون در تربیت فاطمه معصومه(س) كافى است به شیوه انتخاب همسر از سوى امامان خصوصا امیرمومنان(ع) توجه كنیم; كه به برادرش عقیل فرمود: «انظر الى امراءه قدرتها الفحوله من العرب لاتزوجهافتلد لى غلاما فارسا.
فقال له تزوج بام البنین الكلابیه، فانه لیس فى العرب اشجع من آبائها».
برایم زنى از بانوان شجاع عرب انتخاب كن كه فرزندى دلیر به دنیا آورد.
در جواب گفت با ام البنین كلابیه ازدواج كن كه در عرب شجاعتر از پدرانش نیست.
حاصل این ازدواج تولد چهار فرزند به سان شیر در شجاعت بود كه تا لحظه آخركنار امام حسین بن على علیهما السلام ماندند و جان خویش را نثار نمودند.
مادر فاطمه معصومه(س) نیز در روزگار خود بهترین زنان بود.
از همین روى و براساس رویاى صادقانه اى كه حمیده مادر امام كاظم(ع) دیده بود، نجمه را به عقدامام كاظم در آورد.
حمیده خود بارها به امام كاظم(ع) درباره نجمه سفارش مى كرد و مى گفت: پسرم! نجمه بانویى است كه هرگز بهتر از او ندیده ام.
این چنین شخصیتى قابلیت داشت، بذر آسمانى را در جان پاكش پرورش دهد.
چه گاه بذرهاى مردان صالح در مزبله هاى زنان ناشایست رشد مى یابند و دنیایى را بااعمال ننگین خویش به تباهى مى كشانند، اما جان پاك نجمه، بیست و پنج سال قبل امام رضا(ع) را با شرایط ویژه اى كه طبیعتا مى توانست آثار خود را در تولدفاطمه(س) نیز بر جاى گذارد، به دنیا آورده بود.
نجمه از تولد رضا(ع) اینگونه یاد مى كرد: وقتى به فرزندم رضا(ع) حامله شدم،سنگینى حمل را احساس نمى كردم.
هر وقت مى خوابیدم، صداى تسبیح و تهلیل و تحمیداز درون رحم به گوشم مى رسید.
از شنیدن صدا بیمناك مى شدم، بطورى كه از خواب مى پریدم، اما تا بیدار مى شدم، دیگر آن صدا را نمى شنیدم.
وقتى متولد شد،دستهایش را بر زمین گذاشت، سر به سوى آسمان برداشت و لبهایش را تكان داد.
همسرم، موسى كاظم(ع) وقتى وارد شد فرمود: اى نجمه كرامت پروردگارت گوارایت باد.
نكته جالب اینكه بعد از تولد رضا(ع) به نجمه خاتون لقب طاهره دادند كه بى شك براى مولود بعدى یعنى معصومه(س) مى توانست موثر باشد.
نطفه این روایت به آسمانى بودن انعقاد ائمه اشاره دارد كه آسمانى بودن جایگاه پاك را نیز مى طلبد، تا در دوران قبل از تولد علاوه بر خصلتهاى كامل پدر،خصوصیات پاك مادرى را نیز به وى منتقل كند و لذا ادعاى گزافى نیست كه بگوییم اگر على بن موسى الرضا(ع) آینه تمام نماى امام كاظم(ع) بود، فاطمه معصومه(س) نیز جلوه اى تام و كامل از سیماى پرفروغ مادرش نجمه است.
پاسخ به یك شبهه مرورى بر روایات نشان مى دهد كه هنگام ورود مادران ائمه كه غالبا از كشورهاى غیر اسلامى بودند، ذهنیتى وجود داشت مبنى بر اینكه چنین زنانى كه سالها در دیار كفر بوده اند و جانشان با آیین كفر سیراب شده است،چگونه مى توانند قابلیت پرورش كودكانى را داشته باشند كه نماینده آیین پاك تشیع اند!! البته هر یك از ائمه به مناسبتى به این پرسشهاى ناگفته پاسخ گفته اند.
على(ع) درباره شهربانو فرمود: یا اباعبدالله لتلدن لك منها خیر اهل الارض.
اى اباعبدالله براى تو از این زن بهترین اهل زمین متولد مى شود.
وبر اساس رویاى صادقه مژده ازدواج شهربانو را از پیامبر دریافت كرد.
امام صادق(ع) درباره حمیده فرمود: حمیده مصفاه من الادناس لسبیله الذهب.
مازالت الاملاك تحرسها حتى ادیت الى كرامه من الله لى و الحجه من بعدى.
حمیده مانند شمش طلاى خالص از ناپاكى ها و ناخالصى ها پاك است به خاطر كرامتى كه خدا نسبت به من و حجت پس از من عنایت فرمود.
فرشتگان او را همواره نگهدارى كردند تا به من رسید.
رسول خدا(ص) در باره مادر امام جواد(ع) فرمود: «بابى ابن خیره الاماءالنوبیه الطیبه.» پدرم به فداى پسر برترین كنیزان كه از اهالى نوبه و پاك سرشت است.
در روایت اخیر صریحا فرزند به مادر نسبت داده شده است كه بر صدق ادعاى ما گواهى مى دهد.
امام رضا(ع) درباره اش فرمود: «قد خلقت طاهره مطهره.» مادر این پسر پاكیزه آفریده شده است.
امام جواد درباره سمانه فرمود: «ان اسمها سمانه وانها امه عارفه بحقى و هى من الجنه لا یقربها الشیطان ماردولاینالها كید جبار عنید و هى كانت بعین الله التى لاتنام ولاتخلف عن امهات الصدیقین والصالحین.
» نامش سمانه و بانویى است كه حق مرا مى شناسد.
از بانوان بهشت است.
شیطان سركش به او نزدیك نمى شود و نیرنگ طاغوت كینه توز در او نفوذ نمى كند.
همواره مورد لطف و مراقبت چشم بیدار خدا و از مادران صدیقان و صالحان چیزى كم ندارد.
امام هادى(ع) درباره «سلیل » فرمود: «سلیل، مسلول من الافات والعاهات والارجاس و الادناس.
» سلیل از هر آفت و نقص و پلیدى و ناپاكى بیرون كشیده شده است.
نرجس مادر امام زمان(عج) كه اسلام را در عالم رویا پذیرفت و امام هادى(ع) بازفرزند را به او نسبت داد و فرمود: مژده باد تو را به فرزندى كه سراسر جهان را با نور حكمتش پر از عدل و داد كند ... این طیف از روایات به صراحت نشان مى دهد كه ائمه طاهرین چنین سوال طرح شده اى را پاسخ گفته اند.
حمیده نیز چنین ذهنیتى را جواب داد و فرمود: هرگز بانویى بهتر از او (نجمه)ندیده ام.
البته در مقام اثبات نیز چنین اتفاقى بعدها روى داد و برخى محققان همین شبهات را درباره مادر امام زین العابدین(ع) مطرح كردند و حتى با توجه به شبهه اصل ازدواج امام حسین(ع) با شهربانو را رد كردند.
غافل از اینكه در صورت صحت ادعاى آنان باید صحت ازدواج مادران غالب ائمه از جمله امام زمان را انكار كرد.
به هر حال قبل از دوران تولد شخصیت نجمه كه از تولد امام رضا(ع) تا تولدمعصومه(س) بیست و پنج سال به درازا كشید، توانست آثار عمیق خود را در فاطمه معصومه(س) بر جاى گذارد و او را در بین دختران و حتى تمام پسران غیر از على بن موسى الرضا(ع) سرآمد كند.
بعد از تولد اعمالى كه عموم بانوان اهل بیت: هنگام تولد و پس از آن براى كودكانشان انجام مى دادند، برگرفته از توصیه هاى آسمانى همسرانشان بود كه نمایندگان امین الهى در زمین به شمار مى رفتند.
از این روى آنچه انجام مى دادند،به عنوان سیره عملى مى تواند بخشى از حیات دیگر فرزندان را كه در هاله اى ازبى خبرى و فراموشى قرار گرفته اند، روشن سازد.
این اعمال كه از لحظه تولد آغازمى گشت، بارها توسط معصومین(ع) بیان شده اند اما از دوران هر یك تنها مواردى خاص نقل شده است.
درباره نجمه كه چگونه دو فرزندش را پرورش داد، نیز اخبارى بر جاى مانده است كه البته با توجه به خفقان حاكم بدیهى است در حداقل ممكن باشد.
امابا این فرض كه شخصیت، معنویت و تقواى نجمه خاتون در طول این مدت ثابت و استواربود، مى توان اعمال و سیره وى را هنگام تولد امام رضا(ع) نسبت به خواهرش نیزگسترش داد.
از جمله صفات پسندیده اى كه نجمه همواره به آن متخلق بود، عبادت ومناجات با پروردگار است.
وى آنچنان به عبادت عشق مى ورزید كه حتى مهر فرزند نیزنمى توانست از عبادت بازش دارد.
در آن ایام كه به فرزندش شیر مى داد، روزى به بستگانش گفت: دایه اى بیابید كه مرا در شیر دادن یارى كند.
زنان از این خواهش شگفت زده شدند و پرسیدند آیا شیرت كم شده است؟ پاسخ شنیدندكه:«لا اكذب والله ما نقص الدر ولكن على ورد من صلاتى وتسبیحى و قد نقص منذ ولدت.
به خدا سوگند كه دروغ نمى گویم; ولى ذكرهایى در نماز و تسبیح داشتم كه اززمان تولد فرزندم از آنها كم شده است.
چنین رفتارها و اعمالى مى توانست پاكیزه ترین و بهترین تاثیر را در فرزند برجاى گذارد; چه كودكى كه جانش به همراه قطره قطره شیر مادر با اذكار الهى سیراب مى شود، به والاترین جایگاه معنوى دست خواهد یافت.
مقامهاى حضرت معصومه(س) كودكى كه اینچنین مراحل تكامل را پیمود، آینده اى درخشان نیز داشت.
فاطمه(س) با تكیه بر چنین پشتوانه اى توانست به مراحل عالى علم و معرفت دست یابد و به یگانه دوران خویش مبدل شود.
در این بخش تنها به یكى از مراتب كمالى كه معصومه(س) به آنها دست یافت، اشاره مى كنیم و كمالات دیگر وى را به بخش دوم مقاله حاضر ارجاع مى دهیم.
1- عالمه با گذشت ایام، فاطمه معصومه(س) نیز دوران خردسالى را پشت سر گذاشت.
در این سالها محل رشد فاطمه معصومه(س) خاندانى بود كه او را با دریایى ازعلم و معرفت روبرو ساخت.
پدر، مادر و برادر كه هنگام تولد فاطمه معصومه(س)، جوانى 25 ساله بود، هر سه دست به دست هم داده، محیط تربیتى وى را به مكانى بهشتى مبدل كردند.
خبرى در برخى كتب نقل شده است كه به خوبى نشان مى دهد، فاطمه معصومه(س) زیرنظر خانواده در كوتاهترین مدت ممكن مسیر رشد در علوم را نیز پیمود و ازكمالات روحى و معنوى بهره هاى فراوانى از پدر، مادر و برادر برد.
از این روى دردوران كودكى به راحتى مى توانست جوابگوى سوالهاى فقهى و دینى مردم باشد و همین امر كه نجمه فرزندش معصومه(س) را همانند امام رضا(ع) پرورش داده است و هر آنچه درباره فاطمه در روایات نیامده را مى توان با عنایت به اخبار مربوط به امام رضا(ع) دریافت.
یكى از این دست روایات را حاج سید نصرالله مستنبط به نقل ازكتاب «كشف اللئالى » اینگونه ذكر مى كند: روزى گروهى از شیعیان وارد مدینه شدند تا سوالهاى خود را از امام موسى(ع) بپرسند.
این كار روش معمول در تمام بلاد اسلامى بود كه سالیانه یا در اوقات مشخص از سال گروهى را راهى مى كردند تاسوالهاى دینى، وظایف شرعى و وجوهات را نزد امام ببرند.
آن سال نیز چنین كاروانى از یكى از شهرها به مدینه آمده بود.
كاروان پس از ورود به مدینه به سوى خانه امام راه افتادند به این امید كه هم سوالات خود را بپرسند و هم دیدارحضرت نصیبشان شود.
هر چه نزدیكتر مى شدند، شوق دیدار افزونتر مى شد; تا اینكه جلوى در خانه حضرت رسیدند.
در زدند و اجازه ورود خواستند; به آنان اطلاع دادندكه امام در مسافرت است.
اندوه فراوان از اینكه نه امام را دیده اند و نه پاسخ براى سوالات خود یافته اند، رنج سفر را دوچندان كرد.
هر چند دلشان نمى خواست، ولى باید خداحافظى مى كردند و این كار را هم كردند.
اسباب و اثاث خودرا جمع كرده، عزم بازگشت نمودند.
هواى مدینه سوزان بود و اینك براى كاروان ناكام سوزانتر مى نمود.
گویى پاهایشان از آن خودشان نبود.
دختركى شیرین زبان وخوش سیما از منزل امام سكوت سنگین كاروانیان را در هم شكست.
او سوالها را ازآنان گرفت و با دقت تمام پاسخ یكایك نامه ها را نوشت و نامه ها را دوباره به آنان بازگرداند.
مردان بزرگ كاروان كه شاید هفتاد سال از عمرشان را در این درگاه به مریدى گذرانده بودند، هرگز چنین صحنه اى را به یاد نداشتند، كودكى هشت یا نه ساله چگونه مى توانست جواب سوالهاى فقهى را بدهد! آنان در دل مى گفتند: جواب این سوالها اگر آسان بود، همان علماى شهر مى دادند.
سوالها اینقدر پیچیده بود كه ما نزد امام آوردیم.
سبحان الله عجب خاندان پاكیزه اى.
شیعیان خسته از سفر این بار با خوشحالى خاطره اى شگفت كه خستگى سفر از یادشان برده بود، از اهل بیت خداحافظى كردند و در میان نسیم لطیفى كه از جانب مسجدپیامبر(ص) مى وزید، آن خانه را ترك كردند.
خانه اى كه مدتى پیامبر(ص) در آن زندگى كرده بود و هنوز خاطره حضورش براى اهل خانه و مردم مدینه زنده بود.
شیعیان كم كم از مدینه خارج شدند.
مردى، از فاصله دور سوارى را دید، او راشناخت او امام موسى بن جعفر(ع) بود.
وقتى نزدیكتر رفتند سیماى امام را همه كاروانیان شناختند بى درنگ پیاده شدند و شتابان نزد ایشان رفتند.
خاطره دخترك ذهن همه را به خود مشغول كرده بود.
به این جهت در لحظات اولیه برخورد با امام داستان خود را با شور و شادى تمام بازگو كردند و دستخط دخترك را هم نشان دادند.
امام تا نامه را گشود، سیمایش از شادى شكفته شد.
لبخند ملیحى بر لبانش نقش بست، صورتش را به سوى شیعیانش را برگرداند و با همان لبخند آسمانى سه بار فرمود: «فداها ابوها»: پدرش به فدایش.
این روایت بر تسلط فاطمه معصومه(س) دختر خردسال موسى بن جعفر به مسائل سخت ولاینحل فقهى و دینى اشاره دارد.
درباره سند روایات على اكبر مهدى پور مى نویسد: این داستان جالب و پر ارج را مرحوم «مستنبط » از كتاب «كشف اللئالى »;تالیف دانشمند نامى شیعه در قرن نهم; ابن العرندس; متوفاى حدود 840 ه. ق نقل فرموده است.
این كتاب به طبع نرسیده و نسخه خطى آن در كتابخانه شوشتریهاى نجف اشرف است كه ما دسترسى به آن نداریم.
البته عوامل دیگرى در رشد شخصیت فاطمه معصومه(س) موثر بوده است كه از جمله آنها اوضاع سیاسى عصر پدر و برادر است.
در دورانى كه پدر به شهادت رسید ومنصب ولایت به برادرش على بن موسى الرضا(ع) تفویض شد.
اختلاف بین برادران دیگربه شدت قوت گرفت و آنان برخى با گستاخى تمام در مقابل برادر ایستادند.
برادرانى كه از مادران دیگر بودند.
اما فاطمه معصومه(س) در بین این كشاكشهاى تفرقه برانگیز هرگز از موضع دفاع از ولایت رضوى، عقب ننشست، بلكه از شدت علاقه به برادر، در پى آن حضرت روانه ایران مى شود
محدثه حدیث به معناى سخن معصوم است یا آنچه گویاى سخن، كار یا سیره او باشد.
و روشن است كه نقل سخنان معصومین (ع) بیشترین خدمت را به حفظروش و سیره و كردار آنان انجام مى دهد.
برهمین اساس ارزش والایى در كلام معصومان براى آنان كه با نقل سخنان معصومان، گفتارشان را جاودانه نگاه مى دارند، مى یابیم.
تشویق به حفظ و ترویج حدیث و سخن معصومان از زمان خود پیامبراكرم(ص) شروع شد و حضرت مى فرمود: من تعلم حدیثین اثنین ینفع بهما نفسه او یعلمهماغیره فینتفع بهما كان خیرا له من عباده ستین سنه (1) آنكه دو سخن فرا گیرد و خود از آن سود برد، یا به دیگران بیاموزد تا سودبرند، برایش بهتر از شصت سال عبادت است.
از این روى اهل بیت(ع) مسلمانان را به فراگیرى نشر احادیث ترغیب مى كردند تا افكار و اندیشه هاى آنان در گستره وسیع ترى پخش گردد.
ارزش این كار را آنگاه مى توان درك كرد كه بدانیم دشمنان اهل بیت از همان روزهاى وفات پیامبر به بعد به شدت بااشاعه حدیث وسخن معصومان به صورت شفاهى یا كتبى به مخالفت برخاستند و در این میان به خصوص براى شیعیان مشكلات زیادى ایجاد كردند، از این روى در زمانى كه حضرت فاطمه معصومه(س) به نقل حدیث مى پردازد، در میان زنان تنها بانوان (2) محدودى موفق مى شوند در آن فضاى اختلاف آلود لب به سخن گشایند و سخنانى ازمعصومان را براى مردم باز گویند.
احادیث حضرت معصومه(س) تنها چند حدیث از این بانوى موسوى به دست ما رسیده است كه عبارتند از: 1- حدیث غدیر من كنت مولاه فعلى مولاه (3) هركه من مولاى او هستم، على مولاى اوست.
2- حدیث غدیر و حدیث منزلت.
انسیتم قول رسول الله(ص) یوم غدیرخم: من كنت مولاه فعلى مولاه وقوله (ص): انت منى بمنزله هارون من موسى(ع). (4)
حضرت فاطمه معصومه(س) به نقل از حضرت فاطمه زهرا(س) فرمود: آیا فراموش كردید سخن رسول خدا را كه در روز غدیرخم فرمود: من مولاى هركه هستم، على هم مولاى او است.
و فرمود: تو(على) براى من مانندهارون براى موسى هستى.
3- دوست داران على(ع) حضرت فاطمه معصومه(س) از فاطمه زهرا(س)روایت مى كند كه: پدرم رسول خدا فرمود: شبى كه مرا به آسمان معراج بردند،داخل بهشت شدم.
در آنجا خانه اى از در سفید دیدم كه وسط آن خالى بود.
آن خانه درى داشت كه با در و یاقوت مزین شده روى آن پرده اى بود.
وقتى سرم را بلند كردم دیدم بر بالاى آن نوشته اند:«لااله الاالله محمد رسول الله على ولى القوم » خدایى را جزالله نیست، محمد فرستاده خدا و على سرپرست قوم (مسلمانان)است.
و به روى پرده نوشته بودند: بخ بخ من مثل شیعه على! به به چه كسى همسنگ شیعه على (ع) است! وقتى داخل خانه شدم، قصرى دیدم كه از عقیق سرخ بود و وسط آن خالى بود.
این خانه نیز درى داشت كه پرده اى مزین به زبرجد سبز بر آن آویخته بودند.
وقتى سربلند كردم دیدم بر فرازش نوشته اند:محمد رسول الله على وصى المصطفى، محمد فرستاده خدا و على جانشین مصطفى (پیامبر) است.
و بر روى پرده نوشته بودند: بشرشیعه على بطیب المولد: شیعیان على را به پاكزادى بشارت بده.
وقتى داخل شدم با قصرى دیگر رو برو شدم كه از زمرد سبز بود وزیباتر از آن را هرگز ندیده بودم.
درى از یاقوت قرمز داشت كه با انواع لولوها تزیین شده بود و بر فراز پرده اى كه بر اونوشته بودند: «شیعه على هم الفائزون »، شیعیان على رستگارانند.
گفتم: اى دوست من جبرییل! این كاخ از آن كیست؟ جواب داد: «یامحمد لابن عمك و وصیك على بن ابى طالب (ع) یحشرالناس كلهم یوم القیامه حفاه عراه الا شیعه على و یدعى الناس باسماء امهاتهم ما خلا شیعه على فانهم یدعون باسما آبائهم » یا محمد این خانه از آن پسر عمو و جانشین تو، على بن ابى طالب است كه هركس درروز قیامت عریان محشور شود، جز شیعیان على و همه با نام مادرخطاب شوند اما شیعیان على را با نام پدر صدا مى زنند.» ازجبرییل در باره راز آن پرسیدم گفت: «لانهم احبوا علیا خطاب مولدهم » چون على را دوست داشتند، ولادتشان از راه حلال صورت گرفت.(5)
4- شهادت براى دوستان آل محمد «الا من مات على حب آل محمد مات شهیدا» (6) فاطمه زهرا(س) به نقل از پیامبر(ص) فرمود: بدانید، آن كه با محبت آل محمد بمیرد، شهید از دنیارفته است.
5- طهارت امام حسین(ع) لما سقط الحسین من بطن امه و كنت ولیتها قال النبى (ص): یا عمه هلمى الى ابنى قلت یارسول الله انا لم ننضلفه بعد.
فقال: یا عمه انت تنظفه ان الله تبارك و تعالى قد نظفه و طهره.(7)
به نقل از صفیه فرمود: آنگاه كه امام حسین از مادر متولد شد من پرستارش بودم.
پیامبر(ص) فرمود: اى عمه فرزندم را بیاور.
گفتم: یا رسول الله ما او را پاك نكرده ایم، فرمود: اى عمه تو مى خواهى او را پاك كنى، خداوند او را پاكیزه و مطهر كرده است.
6- حضرت معصومه (س) وقتى در ساوه مریض شد، به همراهانش فرمود: مرا به قم ببرید زیرا از پدرم [موسى الكاظم(ع)] شنیدم كه فرمود: قم مركز شیعیان ما است.(8)
آنچه ازاین احادیث به دست مى آید لزوم پرداختن به اهل بیت و مخصوصا بیان جایگاه على(ع)در آن برهه از تاریخ بوده است.
چه محتواى این احادیث در باره قدر و منزلت اهل بیت(ع) است ونشان مى دهد حضرت معصومه(س) با شناساندن مقام امیرمومنان(ع) اززبان رسول خدا(ص) مى خواهد جامعه آن عصر را به جریان اسلام راستین و تشیع سوق دهد. شفیعه یكى دیگر از فضایلى كه حضرت معصومه(س) به آن دست یافت، مقام شفاعت است.
روایتى كه امام صادق(ع) قبل از تولد حضرت معصومه(س) بیان فرمود دلیل این مقام است.
حضرت فرمود: «الا و ان قم الكوفه الصغیره الا ان للجنه ثمانیه ابواب ثلاثه منها الى قم تقبض فیهاامراه من ولدى اسمها فاطمه بنت موسى تدخل بشفاعتها شیعتى الجنه باجمعهم.» (9)
آگاه باشید كه قم «كوفه كوچك »است.
بدانید بهشت هشت در دارد كه سه در به سوى قم است.
بانویى ازفرزندان من به نام فاطمه دختر موسى در آنجا رحلت مى كند و باشفاعت او همه شیعیان ما وارد بهشت مى شوند.
از این روایت علاوه بر اثبات مقام شفاعت حضرت معصومه(س) فراگیر بودن آن نیز روشن مى شود.
به اعتقاد شیعیان، شفاعت یكى از ضروریات مذهب است و آنان كه به مراتب عالى انسانى دست مى یابند، مى توانند در قیامت مومنان گناهكار را با شرایط خاص شفاعت كنند و پشتوانه این اعتقادآیات قرآن و روایات ائمه معصومین است.
رسول اكرم(ص) بالاترین جایگاه شفاعت را در قیامت برعهده دارد و قرآن كریم از آن به عنوان مقام محمود یاد كرده است. (10)
اما بعد از رسول اكرم بالاترین جایگاه در شفاعت از آن حضرت زهرا(س) و حضرت فاطمه معصومه (س) است.
به هنگام ازدواج حضرت فاطمه(س) جبرییل پارچه اى آورد كه بر آن نوشته شده بود: خداوند مهریه فاطمه را شفاعت گنهكاران امت محمد قرار داد.
حضرت فاطمه(س) نیز به هنگام شهادت وصیت كرد تاآن پارچه را در كفن او قرار دهند و فرمود: وقتى روز قیامت شود، این سند شفاعت را به دست گرفته، گناهكاران امت پدرم راشفاعت خواهم كرد. (11)
بعد از ائمه معصومین هیچ یك از اولیاءالهى مقام شفاعتى چون فاطمه (س) را ندارد و در گستردگى مقام شفاعت وى همان بس كه امام صادق(ع) فرمود: با شفاعت او همه شیعیان ما وارد بهشت خواهند شد. (12)
علاوه بر آن در متن زیارتنامه حضرت معصومه (س) نیز كه داراى سند و به عبارت دیگرروایت از امام رضا(ع) است نیز همین مقام (شفاعت) وى توجه مارا به خود جلب مى كند.
آنجا كه مى خوانیم «یا فاطمه اشفعى لى فى الجنه فان لك عندالله شانا من الشان (13) اى فاطمه ما رادر بهشت شفاعت كن.
موید سوم روایات فراوانى است كه ثواب زیارت این بانوى شفیعه را بهشت قرار داده اند كه بى گمان مى توان گفت شفاعت این بانوى گرانقدر براى زائران عارف خود زمینه بهشتى شدن آنها را فراهم خواهد ساخت از جمله آن روایات را مى خوانیم:
1- علامه مجلسى دربحار الانوار مى نویسد: امام رضا(ع) فرمود: «من زارها فله الجنه »، هركس او را زیارت كند بهشت براى اواست. (14)
و فرمود «من زارالمعصومه بقم كمن زارنى » (15) وفرمود: «من زارها عارفا بحقه فله الجنه » (16)
2- امام جواد(ع) فرمود: «من زارقبر عمتى بقم فله الجنه »آنكه قبر عمه ام در قم را زیارت كند بهشت براى او است. (17)
3- امام صادق (ع) فرمود: «ان زیارتها تعادل الجنه » زیارت اوهمسنگ بهشت است.(18)
و فرمود: من زارهاوجبت له الجنه، آنكه او را زیارت كند، بهشت براى او واجب مى شود. (19)
محدث قمى رویاى صادقه اى دیده است كه جایگاه بلند فاعت حضرت معصومه رانشان مى دهد.
وى كه در تیمچه بزرگ قم به مناسبت ایام فاطمیه برفراز منبر رفته بود فرمود: شبى میرزاى قمى را در عالم رویادیدم از او پرسیدم: آیا شفاعت اهل قم به دست حضرت معصومه(س)است؟ او قیافه اش را درهم كشید و فرمود: شفاعت اهل قم با من است.
شفاعت عالم با حضرت معصومه(س) است.(20)
معصومه از دیگر مراتبى كه فاطمه معصومه (س) به آن دست یافت مقام عصمت بود.
تا آنجا كه یكى از القاب وى به این ویژگى اش اختصاص یافت.
بر اساس روایتى كه محمد تقى خان سپهر (متوفى 1297 ه ق) درناسخ التواریخ از امام رضا(ع) نقل كرده است.
امام رضا(ع) ضمن حدیثى لقب معصومه را در باره حضرت فاطمه به كار برد وفرمود:« من زارالمعصومه بقم كمن زارنى » (21) آنكه معصومه رادر قم زیارت كند گویا مرا زیارت كرده است.
ذبیح ا محلاتى نیز در ریاحین الشریعه همین روایت را به نقل از كاملاالزیارات نقل كرده است (22) و به این ترتیب نوعى از مقام عصمت را براى وى ثابت كرده اند.
اما اصل مقام عصمت بر اساس اجماع شیعه به تمام پیامبران و امامان و فرشتگان تعلق دارد و آنان از هرگناه و خطا عمدا یا سهوا به دور هستند.
بالاترین نوع عصمت(دورى از گناه كبیره و صغیره و دورى از ترك اولى) به پیامبر،فاطمه زهرا و امامان تعلق دارد، و در مراتب دیگر، اولیا دیگرالهى مانند حضرت زینب، حضرت ابوالفضل و فاطمه معصومه(س) و.
قرار دارند.
كریمه این مقام براى حضرت فاطمه معصومه(س) آنچنان شهرتى یافته است كه عموم محققان و محدثان از وى به نام فاطمه معصومه یادمى كنند.
محدث قمى هنگام بحث از دختران موسى بن جعفر(ع)مى نویسد:
برحسب آنچه به ما رسیده، افضل آنها سیده جلیله معظمه فاطمه بنت امام موسى (ع) معروف به حضرت معصومه است.
علامه شیخ محمد تقى شوشترى نیز از حضرت به نام معصومه یادمى كند و مى نویسد: در میان فرزندان امام كاظم (ع) با آن همه كثرتشان بعد از امام رضا(ع) كشى همسنگ حضرت معصومه (س)نبود.(23)
رویاى صادقه اى كه پدر بزرگوار آیت الله العظمى مرعشى نجفى دیده اند نیز در تایید همین مقام است.
وى كه سیدمحمد مرعشى نام داشت و از نسابه هاى گرانقدر بود، علاقه داشت به هر صورت ممكن قبر شریف حضرت فاطمه زهرا(س) را بداند.
براى این كار ختم مجربى را انتخاب و چهل شب آن را خواند.
شب چهلم در عالم رویا دید كه به محضر امام معصوم (امام باقر یاصادق (ع)) رسیده است.
امام به ایشان فرمود (علیك بكریمه اهل البیت)برتو باد كه به كریمه اهل بیت تمسك بجویى.
وى كه تصوركرده بود منظور حضرت، فاطمه زهرا(س) است، مى گوید، بله من نیزمى خواهم قبر شریف حضرت زهرا را بدانم تا بتوانم زیارت كنم كه امام مى فرماید: منظور من قبر شریف حضرت معصومه (س) در قم است.
و آنگاه فرمود: به جهت مصالحى خداوند اراده فرمود محل قبرشریف حضرت زهرا(س) مخفى باشد لذا قبر حضرت معصومه را تجلیگاه قبر شریف حضرت زهرا(س) قرار داد.(24)
---------------------------------------------
1- كنزل العمال، ج 10، ح 143، 164 حدیث 28849.
2- این بانوان محدثه عبارتند از: ام احمد بنت امام كاظم، ام الحسین بنت امام الكاظم(ع) حبابه والبیه، سعیده.
3- احقاق الحق، ج 6، ص 282.
4- اسنى المطالب، ص 49 تا 51.
5- بحار الانوار، ج 68، ص 77.
6- آثارالحجه، ج 1، ص 8 و9.
7- بحار الانوار، ج 43، ص 243. در امالى صدوق فاطمه بنت موسى در سند وجود ندارد. (فروغى از كوثر، ص 49)
8- فروغى از كوثر، ص 49 نقل از ودیعه آل محمد، ص 12.
9- سفینه البحار، ج 2، ص 376; مجالس المؤمنین، ج 1، ص 83.
10- سوره اسراء آیه 79.
11- كریمه اهل بیت،ص 56 نقل از اخبار الدول و آثار الاول، ص 88.
12- بحار الانوار، ج 6، ص 228; مجالس المؤمنین، ج 1 ص 83 13- بحار الانوار، ج 102، ص 266.
14- ریاحین الشریعه، ج 5، ص 34.
15- ریاحین الشریعه، ج 5، ص 35.
16- بحارالانوار، ج 48 و ج 103، ص 266.
17- كامل الزیارات، ص 324.
18- بحار الانوار، ج 60، ص 219.
19- بحار الانوار، ج 60، ص 217.
20- همان.
21- ناسخ التورایخ، ج 3، ص 68.
22- على اكبر مهدى پور مى نویسد، در نسخه هاى چاپى كامل الزیارات چنین حدیثى وجود ندارد.
23- تواریخ النبى والال ،ص 65.
24- كریمه اهل بیت،ص 44، فروغى از كوثر، ص 54.

اول ذیقعده سال 173 هجرى بود كه عالم به وجود فاطمه اى دیگر از گلشن رسالت جلوه گر شد،تا عصمت فاطمه زهرا(س)را دوباره تجلى سازدو با فروغ خود، اسوه بانوان جهان گردد.
حضرت فاطمه معصومه(س) دخت هفتمین امام،از زمره زنان عفیف و پاكدامنى است كه در راه امامت و ولایت رنج هاى طاقت فرسایى كشید،غصه ها خورد،سختى ها و مشكلات سفر را تحمل كرد و همچون یعقوب به اشتیاق و امید دیدار یوسف شتافت.
امام صادق(ع)پیش از ولادت كریمه آل محمد(ص) فرمود: خدا را حرمى است و آن مكه است،امیرمؤمنان را حرمى است و آن كوفه است،و ما اهل بیت را حرمى است وآن قم است.بزودى بانویى به نام فاطمه از تبار من در آن جا دفن شود كه هر كس به زیارتش بشتابد،بهشت بر او واجب مى گردد.
به راستى او فاطمه است تا على را یارى كند،زینب است تا رسالت عاشورا را بر دوش كشد و معصومه خواهر امام رضا(ع) است تا با هجرت برادر از مدینه به خراسان،رسالت فاطمه بودن را بر دوش احساس كند و سرو بلند باغ محمد(ص) ،على بن موسى الرضا(ع) را یاور باشد.
سال 201هجرى او با رسول خدا و ایمه بقیع وداع مى كند،آن گونه كه برادر بزرگوارش یك سال پیش از او وداع كرده بود. این بار اوست كه كاروان شوق را برپا مى دارد.همراه برادران و برادرزادگان رو به سوى كوى حضرت دوست پا مى نهد. چشمان كاروانیان اشك ریزان است، اشك فراق و اشك شوق و تنها دیدار برادر،سنگینى فراق را جبران مى كند و لحظه ها در تب دیدار برادر مى گذرد تا به یوسف آل رسول، آفتاب خطه طوس برسد; اما افسوس كه حرامیان بنى عباس،شهر ساوه را مناسب مقاصد شوم خود مى یابند و با حمله به كاروان آل رسول،23 تن از همراهان را به شهادت مى رسانند.اینك فاطمه،رسالت زینب را بر دوش مى كشد، غم شهیدان، جانكاه و طاقت فرساست. او كه عمرش با فراق و هجران پدر بزرگوارش امام موسى كاظم(ع)و سپس با دورى از برادر بزرگوارش در دنیایى از غم و اندوه سپرى شد،اینك با ستم بنى عباس بیمار مى شود و بنا به قولى مسموم مى گردد.
آنچه مسلم است،حضرت پس از بیمارى مى پرسند تا قم چه مقدار مسافت است. مى گویند ده فرسخ،مى فرماید:مرا به قم برسانید.
كاروان رو به قم مى نهد. در23 ربیع الاول مردم به استقبال مى آیند تا كریمه اهل بیت را به شهر خویش برند و از میان مردم موسى بن خزرج حضرت را در منزل خود سكنا مى دهد كمر به خدمت او مى بندد،لیكن آن بانوى مكرمه بیش از هفده روز در قم افامت نمى كند و در دهم ربیع الثانى سال 201 هجرى روح ملكوتى اش به لقای رب مى شتابد.
خبر رحلت جانسوز حضرتش شهر شیعه را فرا مى گیرد، مردمان دسته دسته به تشییع جنازه او حاضر مى شوند.موسى بن خزرج دستور غسل و دفن حضرت را مى دهد و از حصیر و بوریا سقفى بر روى قبر مطهرش قرار مى دهد تا این كه زینب دختر حضرت جوادالائمه بر روى آن قبله دل ها،قبه اى نهاد،تا حرم مطهر آن حضرت بارگاه دلدادگان آل رسول گردد و عاشقان ولایت همه روزه پروانه وار بر گرد ضریح مقدسش به طواف آیند. درباره گوهر وجودى والاى او همین بس كه در زیارت مأثوره آن حضرت او را دختر امام، خواهر امام،عمه ولى خدا مى خوانیم و در زیارت نامه اش مى خوانیم كه:«اى فاطمه! مرا در بهشت شفاعت كن كه همانا در نزد خدا براى تو منزلتى است بس والا.» و این فراز از زیارت گویاى شأن و منزلت او در نزد خداست.در فضیلت زیارت او سعدبن سعد مى گوید:از امام رضا(ع) در مورد فاطمه دختر امام موسى كاظم پرسیدم،فرمودند:«كسى كه او را زیارت كند،بهشت جاى اوست» .
واز حضرت جوادالائمه(ع)روایت است كه فرمود: «هر كس عمه مرا در قم زیارت كند،بهشت جایگاه اوست» .
از پربارى حیات 28 ساله حضرت معصومه(س)و اقامت هفده روزه اش در قم همین بس كه به رغم مناسب نبودن موقعیت جغرافیایى این شهر، حوزه علمیه قم بقاى جاودانه یافت و هزاران فرهیخته و دانش پژوه از این مركز علم فارغ التحصیل شدند. بركت وجود عالمه آل رسول،حوزه علمیه قم را مركزیت داده و با پرتو افشانى خویش آن را به مدینه فاضله اسلامى تبدیل نموده است

نام شریف آن بزرگوار فاطمه و مشهورترین لقب آن حضرت، «معصومه» است. پدر بزرگوارش امام هفتم شیعیان حضرت موسى بن جعفر (ع) و مادر مكرمه اش حضرت نجمه خاتون (س) است . آن بانو مادر امام هشتم نیز هست . لذا حضرت معصومه (س) با حضرت رضا (ع) از یك مادر هستند.

ولادت آن حضرت در روز اول ذیقعده سال ١٧٣ هجرى قمرى در مدینه منوره واقع شده است. دیرى نپایید كه در همان سنین كودكى مواجه با مصیبت شهادت پدر گرامى خود در حبس هارون در شهر بغداد شد. لذا از آن پس تحت مراقبت و تربیت برادر بزرگوارش حضرت على بن موسى الرضا (ع) قرارگرفت.
در سال ٢٠٠ هجرى قمرى در پى اصرار و تهدید مأمون عباسى سفر تبعید گونه حضرت رضا (ع) به مرو انجام شد و آن حضرت بدون این كه كسى از بستگان و اهل بیت خود را همراه ببرند راهى خراسان شدند.
یك سال بعد از هجرت برادر، حضرت معصومه (س) به شوق دیدار برادر و ادای رسالت زینبی و پیام ولایت به همراه عده اى از برادران و برادرزادگان به طرف خراسان حركت كرد و در هر شهر و محلى مورد استقبال مردم واقع مى شد. این جا بود كه آن حضرت نیز همچون عمه بزرگوارشان حضرت زینب(س) پیام مظلومیت و غربت برادر گرامیشان را به مردم مؤمن و مسلمان مى رساندند و مخالفت خود و اهلبیت (ع) را با حكومت حیله گر بنى عباس اظهار مى كرد. بدین جهت تا كاروان حضرت به شهر ساوه رسید عده اى از مخالفان اهلبیت كه از پشتیبانى مأموران حكومت برخوردار بودند،سر راه را گرفتند و با همراهان حضرت وارد جنگ شدند، در نتیجه تقریباً همه مردان كاروان به شهادت رسیدند، حتى بنابر نقلى حضرت(س) معصومه را نیز مسموم كردند.
به هر حال ، یا بر اثر اندوه و غم زیاد از این ماتم و یا بر اثر مسمومیت از زهر جفا، حضرت فاطمه معصومه (س)بیمار شدند و چون دیگر امكان ادامه راه به طرف خراسان نبود قصد شهر قم را نمود. پرسید: از این شهر«ساوه» تا «قم» چند فرسنگ است؟ آن چه بود جواب دادند، فرمود: مرا به شهر قم ببرید، زیرا از پدرم شنیدم كه مى فرمود: شهر قم مركز شیعیان ما است. بزرگان شهر قم وقتى از این خبر مسرت بخش مطلع شدند به استقبال آن حضرت شتافتند; و در حالى كه «موسى بن خزرج» بزرگ خاندان «اشعرى» زمام ناقه آن حضرت را به دوش مى كشید و عده فراوانى از مردم پیاده و سواره گرداگرد كجاوه حضرت در حركت بودند، حدوداً در روز ٢٣ ربیع الاول سال ٢٠١ هجرى قمرى حضرت وارد شهر مقدس قم شدند. سپس در محلى كه امروز «میدان میر» نامیده مى شود شتر آن حضرت در جلو در منزل «موسى بن خزرج» زانو زد و افتخار میزبانى حضرت نصیب او شد.
آن بزرگوار به مدت ١٧ روز در این شهر زندگى كرد و در این مدت مشغول عبادت و راز و نیاز با پروردگار متعال بود.
محل عبادت آن حضرت در مدرسه ستیه به نام «بیت النور» هم اكنون محل زیارت ارادتمندان آن حضرت است.
سرانجام در روز دهم ربیع الثانى و «بنا بر قولى دوازدهم ربع الثانى» سال ٢٠١ هجرى پیش از آن كه دیدگان مباركش به دیدار برادر روشن شود، در دیار غربت و با اندوه فراوان دیده از جهان فروبست و شیعیان را در ماتم خود به سوگ نشاند .مردم قم با تجلیل فراوان پیكر پاكش را به سوى محل فعلى كه در آن روز بیرون شهر و به نام «باغ بابلان» معروف بود تشییع نمودند. همین كه قبر مهیا شد دراین كه چه كسى بدن مطهر آن حضرت را داخل قبر قرار دهد دچار مشكل شدند، كه ناگاه دو تن سواره كه نقاب به صورت داشتند از جانب قبله پیدا شدند و به سرعت نزدیك آمدند و پس از خواندن نماز یكى از آن دو وارد قبر شد و دیگرى جسد پاك و مطهر آن حضرت را برداشت و به دست او داد تا در دل خاك نهان سازد.
آن دو نفر پس از پایان مراسم بدون آن كه با كسى سخن بگویند بر اسب هاى خود سوار و از محل دور شدند.
بنا به گفته بعضی از علما به نظر مى رسد كه آن دو بزرگوار، دو حجت پروردگار: حضرت رضا (ع) و امام جواد (ع) باشند چرا كه معمولاً مراسم دفن بزرگان دین با حضور اولیا الهی انجام شده است.
پس از دفن حضرت معصومه(س) موسى بن خزرج سایبانى از بوریا بر فراز قبر شریفش قرار داد تا این كه حضرت زینب فرزند امام جواد(ع) به سال ٢٥٦ هجرى قمرى اولین گنبد را بر فراز قبر شریف عمه بزرگوارش بنا كرد و بدین سان تربت پاك آن بانوى بزرگوار اسلام قبله گاه قلوب ارادتمندان به اهلبیت (ع). و دارالشفای دلسوختگان عاشق ولایت وامامت شد.

رایحه ی گل می تواند باعث تقویت حافظه و آرامش باشد . «بوها» مى توانند بر روند ساخته شدن هورمون ها، گرایش هاى شخصى، حرارت بدن، سطح هورمون ها، ساخته شدن انسولین، سوخت و ساز بدن، سطح هورمون استرس، هورمون هاى جنسى، سیستم دفاعى بدن، افكار و واكنش هاى آگاهانه اثر بگذارند.

به گزارش خبرنگار سلامت نیوز ، بوئیدن گل ها به ویژه گل رز جهت تقویت حافظه بسیار موثر است . محققان دریافته اند با بوئیدن گل رز قسمتی از مغز که متعلق به یادگیری است را تقویت می کند .

هم چنین تاکید می شود بوئیدن گل ها هنگام خواب تاثیر بیشتر بر مغز خواهد گذاشت .

به گزارش شبکه خبر ، بر اساس آمارهای جمعیتی ، در همه کشورهای جهان ، متوسط طول عمر زنان چند سال از مردان بیشتر است که پزشکان علل مختلفی را در این امر موثر می دانند .
محققان دانشگاه ایالتی پنسیلوانیا اعلام کردند ، کم خوابی باعث ترشح هورمون هایی می شود که برای بدن زیانبارند .
پژوهش اخیر این محققان نشان می دهد ، زنان در برابر کم خوابی مقاوم تر از مردانند و از سوی دیگر کیفیت خواب بهتری دارند .
از این رو پژوهشگران معتقدند ، به همین علت زنان به طور متوسط بیش از مردان عمر می کنند . این محققان با بررسی 25 مرد و زن 20 تا 30 ساله ، تاثیر 2 ساعت کم خوابی شبانه را در آنان ارزیابی کردند .
بر اساس این بررسی پس از یک هفته بی خوابی میزان نوعی ماده موسوم به تی ان اف - آلفا در مردان افزایش می یابد ، اما در زنان در حد طبیعی باقی می ماند تی ان اف - آلفا نوعی واسطه شیمیایی است که در ایجاد چاقی مفرط و دیابت موثر است .
این پژوهش همچنین نشان می دهد ، میزان خواب عمیق شبانه در زنان 70 دقیقه است در صورتی که مردان فقط شبی 40 دقیقه به خواب عمیق می روند . محققان این عوامل را در بیشتر بودن متوسط عمر زنان در مقایسه با مردان موثر می دانند .

گل های درمانگر

 

 

 زندگی مدرن با وجود پیشرفت فناوری بسیار پراسترس است؛ اما راه های مختلفی برای کاهش عوارض استرس، زیبا کردن محیط و ارتقای سلامت وجود دارد. آیا می دانید راز کاهش استرس در چیست؟ محققان معتقدند گل علاوه بر زیبا بودن سرشار از هورمون های گیاهی است و به همین علت در سراسر جهان برای درمان از انواع گل ها استفاده می شود.

 از گل ها به عنوان دم کرده، ضماد برای درمان ناراحتی های پوستی و بویایی و درمان بیماری های مختلف استفاده می شود.علاوه بر آن، گل ها تأثیر مثبت و طولانی مدتی روی خلق و خو می گذارد.

 

گل رز: این گل شهرت زیادی دارد و به عنوان نوشیدنی برای درمان کبد و روده به ویژه بیماری روده تحریک پذیر، کیسه صفرا و ناراحتی کبدی کاربرد دارد. این گل برای درمان ناراحتی های صفراوی نیز بسیار سودمند است.استشمام رایحه آن نیز باعث شادابی می شود.

 

گل همیشه بهار: گلبرگ های این گل برای شست و شوی چشم، بهبود خراشیدگی و بریدگی بسیار موثر است.این گل خاصیت ضد عفونی کننده و ضد قارچی دارد.

 

گل قاصدک: دم کرده آن، کم خونی، یرقان و حالت عصبی را درمان و خون را نیز تصفیه می کند.

 

گل بابونه: بادشکن است و استرس را از بین می برد، سوختگی و ناراحتی پوست را برطرف می کند. علاوه بر آن، زخم دهان، درد معده و استرس را از بین می برد.

 

گل بگونیا: جوشانده این گل با کمی دارچین باعث دفع سموم از خون و تصفیه کبد می شود.از ضماد تهیه شده از آن برای رفع سوختگی، درد و زخم های سمی استفاده می شود.

 

گل کالاندولا: عصاره یا اسانس آن برای تسکین درد قاعدگی و گلودرد کاربرد دارد و برای التیام سریع زخم ها از آن استفاده می شود.

 

گل داوودی: این گل برای درمان سرماخوردگی و تب به کار می رود. پنبه آغشته به آب آن را روی چشم قرار دهید تا ورم و قرمزی آن از بین برود. دم کرده این گل سردرد را برطرف و فشارخون را تنظیم می کند.

 

گل تره تیزک: مصرف دم کرده این گل برای بهبود سرماخوردگی و آنفلوآنزا مفید است. خاصیت ضد ویروسی و ضد باکتریایی دارد که در کنترل عفونت مجرای ادراری و تنفسی موثر است.

 

گل گندم: چند قطره اسانس این گل را روی پنبه خیس بریزید و روی چشم قرار دهید تا فشار روی چشم کاهش پیدا کند.

 

گل پیچ امین الدوله: غرغره کردن با دم کرده این گل درد را التیام می بخشد و در درمان تمامی بیماری های التهابی موثر است. غنچه این گل خاصیت ضد ویروسی و ضدباکتریایی دارد. برگ و ساقه آن برای درمان آرتریت مفید است.

 

گل plum flowers (آلو بخارا): این گل سرفه و اسهال را درمان می کند.استنشاق بخار دم کرده این گل در برطرف کردن عفونت ریه موثر است.

 

گل آفتاب گردان: دم کرده آن زخم معده و درد قاعدگی را تسکین می دهد. غرغره با دم کرده آن، گلودرد را التیام می بخشد.

 

گل سنبل الطیب: این گل اضطراب و بی خوابی را از بین می برد. سردردهای میگرنی و تنشی و دردهای روماتیسمی، گرفتگی و درد عضلانی و قاعدگی را برطرف می کند.

 

گل بومادران: از دم کرده آن برای دفع خلط استفاده می شود. برای درمان اگزما نیز کاربرد دارد. مصرف دم کرده آن سرما خوردگی و آنفلوآنزا را نیز درمان می کند.

 

به نقل از خراسان

شاید شما هم افرادی را بشناسید که می گویند در هنگام مطالعه دچار سردرد می شوند و معمولا به توصیه دیگران جهت دریافت عینک به چشم پزشک مراجعه می نمایند . اما اکثر این افراد مشکل چشمی موجب سردردشان نمی گردد بلکه دچار سردرد تنشی می باشند.

 سردرد تنشی شایعترین نوع سردرد می باشد که حدود ۴۰ درصد افراد در مقطعی از زندگی خود به آن مبتلا خواهند شد.

این نوع سردرد در اثر بیماری خاصی ایجاد نشده و اغلب بعنوان یک سردرد « طبیعی » تقسیم بندی می شود.

این نوع سردرد به دو گروه عمده تقسیم می شود.

۱- سردرد حمله ای : که کمتر از ۱۵ بار در ماه به فرد دست می دهد.

۲- سردرد مزمن : که ۱۵ بار یا بیشتر در طول ماه به سردرد دچار می شود.

اگر چه بیمارانی که به این نوع سردرد مبتلا هستند اغلب احساس تنش عضلانی ( Muscular Tension ) را گزارش می دهند ولی هیچگونه شواهد واضحی برای ارتباط این گرفتگی و تنش عضلانی، با سردرد همراه این بیماران وجود ندارند.

گمان می رود، بروز این سردرد احتمالاً بعلت تغییرات مواد شیمیائی مغزی بوده که باعث ایجاد درد بخاطر تأثیر روی عروق و اعصاب اطراف مغز می شود. این مکانیسم ایجاد سردرد مشابه مکانیسم ایجاد سردرد میگرن می باشد.

علائم :

سردرد تنشی معمولاً بعد از ظهر یا ساعات اولیه غروب ایجاد می شود و شدت آن در طول زمان کم و زیاد می شود. علامت اصلی این سردرد معمولاً احساس سفتی اطراف سر می باشد مثل اینکه دور سر را با یک باند و یا پارچه محکم ببندند و یا اینکه سر بین یک گیره آهنگری قرارداده و محکم فشار دهند.

گردن و عضلات شانه اغلب سفت بوده و در هنگام لمس دردناک هستند.

سایر علائم شامل اختلال در تمرکز و اختلال در خواب می باشد.

بعضی از بیماران همزمان علائم سردرد تنشی و سردرد میگرنی را با هم دارند. این حالت که ناشایع هم نیست به این صورت رخ می دهد که سردرد آنها با نورهای درخشان و صدای بلند بدتر می شود ( حاتب که در میگرن رخ می دهد ) اما نوع سر درد آنها مداوم و غیر ضرباندار بوده که مشخصه سردرد تنشی است یعنی خصوصیات هر دو نوع سردرد را با هم دارند.

تشخیص :

هیچ تست اختصاصی برای تائید تشخیص این نوع سر درد وجود ندارد و تشخیص براساس علائم بیمار ، تاریخچه پزشکی وی و معاینات فیزیکی او داده می شود.

البته در بعضی از بیماران ممکن است CT اسکن یا MRI ( در صورتیکه سردرد با علائم غیر معمول و غیر منتظره همراه باشد) درخواست شود تا بعضی از تشخیصهای مهم از قلم نیفتند.

یک دوره سردرد تنشی ممکن است فقط چند ساعت طول کشیده و یا گاهی یک روز و حتی بیشتر ادامه یابد.

سردرد مزمن تنشی نیز به سردردی گفته می شود که قسمتی یا تمام طول روز و در اکثر روزهای هفته فرد را درگیر کند اگر چه شدت آن می تواند کم و زیاد شده و در طول زمان تغییر کند.

پیشگیری :

تکنیکهای تن آرامی ( Relaxation) و اجتناب از موقعیتهای استرس زا می تواند به جلوگیری از وقوع سردرد تنشی کمک کند.

در بعضی از بیماران تجویز روزانه بعضی از داورها نیز می تواند کمک کننده باشد که از مهمترین آنها ضد افسردگیهای سه حلقه ای می باشدکه برای جلوگیری از ایجاد سردرد تنشی مصرف شده و حتی در کسانی که مبتلا به افسردگی نیستند این داروها در کنترل حملات سردرد مؤثر می باشند.

درمان :

برای سردردهای تنشی موردی که کمتر از ۳ بار در هفته رخ می دهند داروهای مسکن ساده ای مثل آسپرین، استامینوفن و ایبوپروفن موثر می باشند ولی عیب آنها این است که ممکن است فرد به آنها عادت کرده و دیگر نتواند آنها را کنار بگذارد.

باید توجه داشت استفاده از مسکنهای ساده فقط برای حملات کمتر از ۳ بار در هفته مجاز است و اگر تعداد حملات بیشتر باشد، استفاده مکرر از این داروها می تواند، باعث نوعی سردرد بنام « سردرد بازگشتی » در روزهائی شود که فرد قرصهای مسکن را استفاده نمی کند. اما درمان سردرد مزمن تنشی بسیار مشکل است، خصوصاً که پدیده ” سردرد بازگشتی” در روزهائی که این افراد مسکن استفاده نمی کنند، بیشتر از سردردهای غیر مزمن و موردی تنشی است.

بنابراین استفاده از داروهای پیشگیرنده و تجویز روزانه آنها ( مثل داروهای ضد افسردگی سه حلقه ای) و در این افراد مفید می باشد.

بعضی از افراد می توانند سردرد تنشی خود را بدون استفاده از دارو درمان کنند،استفاده از کمپرس آب سرد و یا استفاده از گرمای موضعی در محل سفتی عضلانی و سردرد می تواند بسیار کمک کننده باشد.

ماساژ نواحی سفت در گردن و یا شانه نیز می تواند کمک کننده باشند. تکنیکهای تن آرامی مثل نفسهای عمیق کشیدن و یا کمک گرفتن از روشهائی مثل طب سوزنی و بیوفیدبک هم میتواند در کنترل حملات سردرد مؤثر باشد.

چه موقع باید به پزشک مراجعه کرد ؟

بیشتر سردردها خطر عمده ای برای فرد ندارند و بندرت سردرد ممکن است علامتی از یک بیماری خطرناک زمینه ای در او باشد.

اگر سردرد شما بدون درمان و و یا با استفاده مسکنهای ساده براحتی رفع می شود، دلیلی برای مراجعه به پزشک وجود ندارد

 

خانم دکتر در ابتدا بفرمایید پوکی استخوان چیست؟

پوکی استخوان یا استئوپروز (osteoporosis) در واقع شایع ترین بیماری متابولیکی استخوان است. در این بیماری تراکم استخوان کاهش می یابد و در واقع تخریب استخوانی شدیدتر از حالت طبیعی می شود.
* مگر در حالت طبیعی هم از استخوان ها برداشت می شود؟

بله. استخوان به طور دائم در حال ساخت و تخریب می باشد، اما مثلاً در پوکی استخوان بعد از یائسگی، این سرعت تخریب از سرعت ساخته شدن آن بیشتر می شود.
* به طور کلی تغییرات تراکم استخوانی در طول زندگی یک فرد چگونه است؟

تغییرات تراکم استخوانی در سه مرحله دیده می شود:

اولین مرحله، مرحله صعودی می باشد که از کودکی تا 20 سالگی ادامه دارد.

در دومین مرحله، حالت کفه را مشاهده می کنیم، در این حالت که از 20 سالگی تا 40 سالگی ادامه دارد، حداکثر تراکم استخوانی دیده می شود

و مرحله سوم، مرحله افت تراکم می باشد که از 40 سالگی به بعد پیش می آید.
* با توجه به این توضیحات پس همه ی افراد به کاهش تراکم استخوان مبتلا می شوند؟

بله. کاهش تراکم استخوان به تدریج با گذشت زمان و افزایش سن در همه اتفاق می افتد، اما وقتی این کاهش تراکم از یک حدی فراتر رود، به آن بیماری می گویند.
* لطفاً بیشتر توضیح می دهید؟
روز جهانی پوکی استخوان

ببینید حداکثر تراکم استخوانی در جامعه مربوط به افراد 20 تا 40 سال است. این مقدار برای ما به عنوان مبنا در نظر گرفته می شود. افرادی که به میزان 5/2 انحراف معیار از این حد مبنا پایین تر باشند، بیمار نامیده می شوند (یعنی معیار T score آن ها 5/2- و کمتر باشد).

لازم به ذکر است که در مورد پوکی استخوان غیر از حالت طبیعی و بیماری، حالت بینابینی هم وجود دارد که استئوپنی (معیار T score آنها 1- تا 5/2- است) نامیده می شود.


* پس با توضیحاتی که راجع به تغییرات تراکم استخوانی در زندگی یک فرد دارید، راجع به افراد زیر 20 سال نگرانی نداریم؟

پوکی استخوان در بچه ها خیلی نادر است، مگر در مبتلایان به بیماری های خاص مانند تالاسمی و یا بیماران پیوندی و یا کودکانی که از کورتون استفاده می کنند. ولی به طور کلی تعیین، تشخیص و پیشگیری پوکی استخوان در کودکان به عهده ی پزشکان متخصص و فوق تخصص می باشد.
* به کورتون اشاره نمودید، پس این دارو هم یکی از عوامل خطر پوکی استخوان است؟

بله. حتماً به مساله پوکی استخوان در افرادی که کورتون مصرف می کنند باید توجه کرد (چه بزرگسالان و چه کودکان)، ولی این به معنای قطع درمان در این افراد نیست.

افرادی که کورتون مصرف می کنند، معمولاً برای درمان بیماری شان به طور قطع به کورتون و مصرف مرتب آن نیاز دارند. فقط در این افراد باید به خطر پوکی استخوان و درمان آن توجه بیشتری داشت.
* لطفاً در مورد عوامل خطر پوکی استخوان هم صحبت می کنید؟

پوکی استخوان دارای عوامل خطری می باشد که به دو دسته ی عوامل خطر اصلی (ماژور) و عوامل خطر فرعی (مینور) تقسیم می شوند. آخرین توصیه های پزشکی بیان می دارند اگر فردی یک عامل خطر اصلی و یا دو عامل خطر فرعی را با هم داشته باشد، باید برای انجام "تست سنجش تراکم استخوان" معرفی شود.

عوامل خطر اصلی عبارتند از:

1- سن بالای 65 سال (زنان) و بالای 70 سال (مردان)

2- یائسگی زودرس (زیر 45 سال)

3- شکستگی استئوپروتیک (شکستگی خودبخودی یا با ضربه خفیف) در بیمار یا بستگان درجه یک

4- سابقه مصرف کورتون

5- هیپرپاراتیروئیدی

6- مشاهده ی استئوپنی (کاهش تراکم استخوان) در عکس رادیولوژی

7- احتمال زیاد زمین خوردن (مثل افرادی که بیماری های مربوطه به مخچه دارند)
روز جهانی پوکی استخوان

و عوامل فرعی عبارتند از:

1- بی حرکتی (6 ماه در رختخواب خوابیده باشد)

2- کمبود کلسیم و ویتامین D در رژیم غذایی

3- کمی نور آفتاب

4- کمبود وزن بیش از 10درصد نسبت به وزن دوران جوانی یا BMI ی کمتر از 19

5- مصرف سیگار

6- مصرف هپارین و ضد تشنج ها

7- بیماری هایی چون هیپرتیروئیدی، کوشینگ، هیپرگنادیسم، دیابت نوع 1 ، آرتریت روماتوئید و سندرم های سوء جذب



البته توجه به این نکته ضروری است که تجویز تست سنجش تراکم استخوان و تشخیص پوکی استخوان و درمان آن فقط به عهده پزشک می باشد و این پزشک است که با توجه به همه شرایط، لزوم انجام این تست را تأیید می کند.
* پس افراد عادی بدون عامل خطر، نیازی به انجام تست سنجش تراکم استخوان ندارند؟

خیر، مگر این که (چنانکه گفتیم) خانمی بالای 65 سال و یا آقایی بالای 70 سال سن داشته باشد. البته افراد می توانند در مورد لزوم انجام تست سنجش تراکم استخوان برای خودشان با پزشک مشورت نمایند تا اگر نیاز بود اقدام کنند.
* خانم دکتر لطفاً کمی هم راجع به این تست توضیح می دهید؟

ببینید تنها روش قابل قبول، روش DXA (دگزا) محوری است که فرد بیمار روی تخت می خوابد و قسمت مهرها های کمری و بالای ران (لگن) وی را مورد بررسی قرار می دهند. روش های دیگر استاندارد نیست.

برای انجام این تست که در همین مرکز نیز صورت می گیرد، نیازی به تزریق نیست، درد هم ندارد و راحت و آسان است. اشعه آن کم است و حتی با لباس انجام می شود. فقط در ناحیه ای که زیر اشعه قرار می گیرد، نباید شیء فلزی (مثل کمربند) وجود داشته باشد.

این تست ممنوعیت خاصی ندارد، فقط در زنان باردار یا مشکوک به بارداری نباید انجام شود. البته اگر فردی 2 تا 3 روز قبل رادیوایزوتوپ مصرف کرده و یا 4 تا 5 روز قبل تست رادیوگرافی با ماده حاجب انجام داده باشد، بهتر است این تست را به تأخیر بیندازد، زیرا در تفسیر نتایج، تداخل ایجاد می شود.
* خانم دکتر اصلا چرا پوکی استخوان خطرناک است؟

سوال خوبی کردید. همانطور که می دانید این بیماری، "بیماری خاموش" نیز نام دارد، زیرا تا وقتی شکستگی رخ ندهد، معمولاً متوجه آن نمی شویم. در واقع شایع ترین تظاهر این بیماری، شکستگی مهره به صورت خودبخودی یا با ضربه خفیف است که احتمال کاهش قد و خمیدگی در آن وجود دارد. خطرناک ترین تظاهر این بیماری شکستگی ران و دیگر تظاهرات آن شکستگی های استئوپروتیک ساعد، بازو و... است.

نکته مهم اینجاست که 50 درصد افرادی که شکستگی در آن ها رخ می دهد، از نظر توانایی های کلی هیچ گاه آدم قبلی نمی شوند. 20 درصد این افراد کاملاً ناتوان می شوند (مثلاً روی ویلچر می نشینند) و 20 درصد متأسفانه در همان سال اول از دست می روند.
* لطفاً راجع به شیوع پوکی استخوان توضیحاتی می فرمایید؟
خانم دکتر حمیدی

بله، در آمریکا 4 درصد کل جمعیت به پوکی استخوان مبتلا هستند.

در کانادا 8/15 درصد کل زنان بالای 50 سال.

در زنان تای تبار آسیای جنوب شرقی، 9/13 درصد کل زنان بالای 50 سال.

در ایران 17 درصد زنان و 9/5 درصد مردان

در تهران:

زنان 17 درصد و مردان 9/5 درصد

زنان و مردان 59 – 50 سال به ترتیب 34 درصد و 1/6 درصد

زنان و مردان 69 – 60 سال به ترتیب 1/57 درصد و 7/16 درصد
* با توجه به آمار فوق متوجه می شویم که زنان بیشتر در معرض خطر هستند؟

بله. مسلم است. لازم است اینجا چند مورد را یادآور شوم. یکی از عوامل خطر اصلی پوکی استخوان همانطور که ذکر شد یائسگی زودرس (زیر 45 سال) است.

یائسه به فردی می گویند که به طور طبیعی یک سال قاعده نشده باشد. به فردی هم که 2 ماه است هر دو تخمدان او برداشته شده است، یائسه می گویند.

در آمارها دیده شده بیشترین تغییرات تراکم استخوانی در 5 تا 10 سال اول بعد از یائسگی اتفاق می افتد.
* برای پیشگیری از این بیماری چه توصیه هایی دارید؟

1- مصرف مقادیر کافی کلسیم (1500 – 1000 میلی گرم در روز) و ویتامین د (800 – 400 واحد بین المللی در روز) و در صورت لزوم استفاده از مکمل ها (تحت نظر پزشک)

2- فعالیت بدنی: 30 دقیقه پیاده روی در روز بسیار مفید است. حتی ایستادن نیز می تواند مفید باشد. البته باید با شرایط بیمار و احتمالاً بیماری های دیگر او تطابق داده شود.
* در مورد کلسیم تقریباً تمام مردم آگاه هستند، برای ویتامین D چه توصیه ای دارید؟

خوب شد به این موضوع اشاره کردید. در مطالعه بسیار گسترده ای که توسط مرکز تحقیقات غدد و متابولیسم دانشگاه تهران در 5 استان کشور که از نظر عرض جغرافیایی (تابش آفتاب) با هم متفاوت بودند، انجام شد، 6000 نفر از نظر میزان ویتامین D خون و عوامل موثر بر آن و همچنین میزان حداکثر توده استخوانی مورد بررسی قرار گرفتند.

در این مطالعه که شاید بعد از مطالعه ژاپن (که بر روی 7000 نفر انجام شد)، بزرگ ترین مطالعه اندازه گیری سطح ویتامین D در جهان باشد، متوجه شدند که در کشور ما چه در زنان و چه مردان، در هر سن و سالی، با هر میزان زیر آفتاب بودن و با هر پوششی، سطح ویتامین D خون با هم تفاوت معنی داری نداشت که شاید به دلیل آلودگی هوا باشد.

به هر حال این مسئله نشان می دهد که متأسفانه در شهرهای بزرگ ما (به دلیل آلودگی هوا)، نور آفتاب شاید عامل مؤثری در میزان دریافت ویتامین D نباشد.
روز جهانی پوکی استخوان
* درباره درمان این بیماری نیز، اندکی توضیح می دهید؟

سه داروی شایع برای درمان پوکی استخوان مطرح است:

1- کلسیم

2- ویتامین D

3- گروه داروهای بیس فسفونات (از همه مهم تر آلندرونیت)

آلندرونیت یکی از بهترین داروهاست که تقریباً بر روی همه بیماران مؤثر است که مصرف آن به میزان یک عدد در هفته نیز امکان پذیر است.

به هر حال باز هم باید دقت کرد که لزوم درمان و نوع درمان، با توجه به میزان تراکم استخوانی افراد، فقط به عهده ی پزشک است.
* درمان چه مدت طول می کشد؟

مدت درمان 3 تا 5 سال است و اصولاً انجام مجدد تست سنجش تراکم استخوان کمتر از 5/1 سال توصیه نمی شود. معمولاً 5/1 تا 2 سال پس از شروع درمان، انجام مجدد تست در بیمار توصیه می شود. (در بیماران مصرف کننده کورتون، زودتر انجام می شود).

در صورت بهبودی می توان درمان را حداقل تا 1 تا 2 سال دیگر ادامه داد.
* و اما حرف آخر؟

از آنجا که کاهش تراکم استخوان، یک روند طبیعی بدن است سعی ما بر این است و سعی شما هم بر این باشد که در کودکی و جوانی آن قدر این تراکم را بالا ببریم که کاهش طبیعی تراکم استخوان در زمان میانسالی و پیری، منجر به پوکی استخوان نشود.

مطالعات نشان می دهد مصرف عصاره انار می تواند در كاهش روند تحلیل رفتن غضروفها كه منجر به پوكی استخوان می شود موثر واقع شود.

به گزارش سلامت نیوزبه نقل از پایگاه خبری آبزرور عصاره انار از فعالیت آنزیم كه در افراد مبتلا به پوكی استخوان به غضروف‌ها آسیب می رساند جلوگیری می كند، پوكی استخوان شایع ترین بیماری آرتروز است و معمولا افراد مسن را مبتلا می كند.
بنابراین گزارش؛ عواملی چون وراثت، اشتغال به كارهای با فشار بالا روی مفاصل، چاقی و كشیدن سیگار دلایل بروز این بیماری است.
یاد آور می شود؛ درد مفاصل،گرفتگی عضلات، تورّم مفاصل و استخوان از مهمترین علایم این بیماری است.