تبیان، دستیار زندگی

 س -چگونه ممكن است انسان محدود، به خداوند متعال كه نامحدود است علم پیدا كند؟

ج - محدود به اندازه خود به نامحدود علم پیدا مى كند، مانند دریچه اى كه نور به آن مى تابد و به اندازه خود نور مى گیرد.

دامه بحث در باره سوره حمد قسمت پایانی :
صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ لا الضَّالِّینَ (7)
 (خداوندا! ما را به) راه كسانى كه آنها را مشمول نعمت خود ساختى، (هدایت كن) نه غضب شدگان و نه گمراهان!
نكته‏ها:
این آیه راه مستقیم را، راه كسانى معرّفى مى‏كند كه مورد نعمت الهى واقع شده‏اند و عبارتند از: انبیا، صدّیقین، شهدا و صالحین. « نساء، 69 و آیه 59 سوره مریم» توجّه به راه این بزرگواران و آرزوى پیمودن آن و تلقین این آرزو به خود، ما را از خطر كجروى و قرار گرفتن در خطوط انحرافى باز مى‏دارد. بعد از این درخواست، از خداوند تقاضا دارد كه او را در مسیر غضب‏شدگان و گمراهان قرار ندهد. زیرا بنى اسرائیل نیز به گفته قرآن، مورد نعمت قرار گرفتند، ولى در اثر ناسپاسى و لجاجت گرفتار غضب شدند.
قرآن، مردم را به سه دسته تقسیم مى‏نماید: كسانى كه مورد نعمت هدایت قرار گرفته و ثابت قدم ماندند، غضب شدگان و گمراهان.
مراد از نعمت در «أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ»، نعمتِ هدایت است. زیرا در آیه‏ى قبل سخن از هدایت بود. علاوه بر آنكه نعمت‏هاى مادى را كفّار و منحرفین و دیگران نیز دارند.
هدایت شدگان نیز مورد خطرند و باید دائماً از خدا بخواهیم كه مسیر ما، به غضب و گمراهى كشیده نشود.
مغضوبین در قرآن‏
در قرآن، افرادى همانند فرعون و قارون و ابو لهب و امّت‏هایى همچون قوم عاد، ثمود و بنى اسرائیل، به عنوان غضب‏شدگان معرّفى شده‏اند. «1»
بنى اسرائیل كه داستان زندگى و تمدن آنها در قرآن بیان شده است، زمانى بر مردم روزگار خویش برترى داشتند «فَضَّلْتُكُمْ عَلَى الْعالَمِینَ» «2»
 لكن بعد از این فضیلت و برترى، به خاطر كردار و رفتار خودشان، دچار قهر و غضب خداوند شدند «وَ باؤُ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ»3»
 این تغییر سرنوشت، به علّت تغییر در رفتار و كردار آنان بوده است. دانشمندان یهود، دستورات و قوانین آسمانى تورات را تحریف كردند، «یُحَرِّفُونَ الْكَلِمَ» «4»
 و تجّار و ثروتمندان آنان نیز به ربا و حرام‏خوارى و رفاه‏طلبى روى آوردند، «أَخْذِهِمُ الرِّبَوا» «5»
 و عامّه مردم نیز در برابر دعوت به جهاد و مبارزه، از روى تن‏پرورى و ترس، از رفتن به جبهه نبرد و ورود به سرزمینِ مقدّس، سر باز زدند. «فَاذْهَبْ أَنْتَ وَ رَبُّكَ فَقاتِلا إِنَّا هاهُنا قاعِدُونَ» «6»
 به خاطر این انحرافات، خدا آنان را از اوج عزّت و فضیلت، به نهایت ذلّت و سرافكندگى مبتلا ساخت.
__________________________________________________
 (1). در آیات متعدّدى از قرآن ویژگى‏هاى گمراهان و غضب شدگان و مصادیق آنها بیان شده است كه براى نمونه به موارد ذیل اشاره مى‏شود:
منافقان و مشركان و بدگمانان به خداوند. نساء، 116 و فتح، 6.
كافران به آیات الهى و قاتلان انبیاء الهى. بقره، 61.
اهل كتاب كه در برابر دعوت به حقّ سركشى كرده‏اند. آل عمران، 110 112.
فراریان از جهاد. انفال، 16.
پذیرندگان و جایگزین كنندگان كفر با ایمان. بقره، 108 و نحل، 106.
پذیرندگان ولایت دشمنان خدا و دوستداران رابطه‏ى با دشمنان خدا. ممتحنه، 1.
 (2). بقره، 47.      (3). بقره، 61.        (4). نساء، 46.        (5). نساء، 161.       (6). مائده، 24.
                
ما در هر نماز، از خداوند مى‏خواهیم كه مانند غضب‏شدگان نباشیم. یعنى نه اهل تحریف آیات و نه اهل ربا و نه اهل فرار از جهاد در راه حقّ، و همچنین از گمراهان نباشیم، آنان كه حقّ را رها كرده و به سراغ باطل مى‏روند و در دین و باور خود غلوّ و افراط كرده و یا از هوى و هوس خود و یا دیگران پیروى مى‏كنند.
««قُلْ یا أَهْلَ الْكِتابِ لا تَغْلُوا فِی دِینِكُمْ غَیْرَ الْحَقِّ وَ لا تَتَّبِعُوا أَهْواءَ قَوْمٍ قَدْ ضَلُّوا مِنْ قَبْلُ وَ أَضَلُّوا كَثِیراً وَ ضَلُّوا عَنْ سَواءِ السَّبِیلِ») بگو: اى اهل كتاب! در دینتان به ناحقّ غلوّ نكنید و به دنبال خواهش‏هاى گمراهانِ پیش از خود نروید، كه آنان افراد زیادى را گمراه كرده و از راه راست گمراه شده‏اند. مائده، 77.»

انسان در این سوره، عشق و علاقه و تولّاى خود را به انبیا و شهدا و صالحان و راه آنان، اظهار و ابراز داشته و از مغضوبان و گمراهان تاریخ نیز برائت و دورى مى‏جوید و این مصداق تولّى و تبرّى است.
ضالّین در قرآن‏
 «ضلالت» كه حدود دویست مرتبه این واژه با مشتقاتش در قرآن آمده است.
گاهى در مورد تحیّر بكار مى‏رود، «وَ وَجَدَكَ ضَالًّا» « ضحى، 7.»
 و گاهى به معناى ضایع شدن است، «أَضَلَّ أَعْمالَهُمْ» « محمّد، 1. »
ولى اكثراً به معناى گمراهى و همراه با تعبیرات گوناگونى نظیر: «ضَلالٍ مُبِینٍ»، «ضَلالٍ بَعِیدٍ»، «ضَلالِكَ الْقَدِیمِ» به چشم مى‏خورد.
در قرآن افرادى به عنوان گمراه معرّفى شده‏اند، از جمله:
كسانى كه ایمان خود را به كفر تبدیل كردند، «( «مَنْ یَتَبَدَّلِ الْكُفْرَ بِالْإِیمانِ فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبِیلِ») بقره، 108.»
 مشركان، ««وَ مَنْ یُشْرِكْ بِاللَّهِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالًا بَعِیداً») نساء، 116.»
 كفار، «( «وَ مَنْ یَكْفُرْ بِاللَّهِ») ( «فَقَدْ ضَلَّ») نساء، 136.»
عصیان‏گران، «( «وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ») احزاب، 36.»
مسلمانانى كه كفّار را سرپرست و دوست خود گرفتند، «( «لا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَ عَدُوَّكُمْ أَوْلِیاءَ») ( «وَ مَنْ یَفْعَلْهُ مِنْكُمْ فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبِیلِ») ممتحنه، 1.»
 كسانى كه مردم را از راه خدا باز مى‏دارند، كسانى كه به خدا یا رسول خدا توهین مى‏كنند، آنان كه حقّ را كتمان مى‏كنند وكسانى كه از رحمت خدا مأیوسند.   
در قرآن نام برخى به عنوان گمراه كننده آمده است، از قبیل: ابلیس، فرعون، سامرى، دوست بد، رؤسا و نیاكان منحرف.
گمراهان خود بستر و زمینه‏ى انحراف را فراهم و گمراه كنندگان از این بسترها و شرایط آماده، استفاده مى‏كنند. بسترهاى انحراف در قرآن عبارتند از:
 هوسها، ««اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ» جاثیه، 23.»
 بت‏ها، « «جَعَلُوا لِلَّهِ أَنْداداً لِیُضِلُّوا عَنْ سَبِیلِهِ» ابراهیم، 30.»
 گناهان ««وَ ما یُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفاسِقِینَ» بقره، 26.»،
 پذیرش ولایت باطل، « «أَنَّهُ مَنْ تَوَلَّاهُ فَأَنَّهُ یُضِلُّهُ» حج، 4.»
 جهل و نادانى. ««وَ إِنْ كُنْتُمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الضَّالِّینَ» بقره، 198.»
پیام‏ها:
1 انسان در تربیت، نیازمند الگو مى‏باشد. انبیا، شهدا، صدّیقین و صالحان، نمونه‏هاى زیباى انسانیّت‏اند. «صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِمْ»
 2 آنچه از خداوند به انسان مى‏رسد، نعمت است. قهر و غضب را خود به وجود مى‏آوریم. «درباره نعمت «أنعَمتَ» بكار رفته، ولى در مورد عذاب، نفرمود: «غَضبتَ» تو غضب كردى.» «أَنْعَمْتَ، «الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ»
3 ابراز تنفّر از مغضوبان و گمراهان، جامعه اسلامى را در برابر پذیرش حكومت آنان، مقاوم و پایدار مى‏كند. «غَیْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیْهِمْ وَ لَا الضَّالِّینَ» «قرآن سفارش كرده است: «لا تَتولّوا قوماً غَضِب اللَّه علیهم» هرگز سرپرستى گروه غضب شدگان الهى را نپذیرید. ممتحنه، 13.

1 ـ حرمت زیارت پیامبر گرامى(صلى الله علیه وآله وسلم)

زیارت قبور پیامبران و صالحان بلكه هر گونه تكریم و بزرگداشت آنان را وهّابیّون حرام و موجب شرك مى دانند.

«ابن تیمیّه» مى گوید:«فمن جعل سفره إلى مسجد الرسول صلى اللّه علیه وسلّم وقبره كالسفر إلى قبور هؤلاء والمساجد التی عندهم فقد خالف إجماع المسلمین وخرج عن شریعة سیّد المرسلین»(1).

هر كس سفرش را به قصد زیارت قبر رسول اكرم(صلى الله علیه وآله وسلم) انجام دهد، مثل كسانى كه به قصد زیارت قبور پیشوایانشان در مدینه و مساجدى كه اطراف آن است سفر مى كنند، با اجماع مسلمانان مخالفت نموده و از شریعت پیامبر اكرم(صلى الله علیه وآله وسلم) خارج شده است.

و نیز مى گوید:«من زار قبره أو قبر غیره لیشرك به ویدعوه من دون اللّه فهذا حرام كلّه وهو مع كونه شركاً باللّه»(2).

زیارت قبر پیامبر یا غیر او، و غیر خدارا خواندن، و شریك كردن آنان در كارهاى خدایى، حرام، و شرك است.

و نیز مى گوید: «التمسّح بالقبر وتقبیله ولو كان ذلك من قبور الأنبیاء شرك»(3). مسح و بوسیدن هر قبرى اگر چه قبر پیامبر باشد، شرك است.


گفتنى است كه این افكار مخالف با نصّ صریح قرآن است، آنجا كه مى فرماید: (وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذ ظَّـلَمُواْ أَنفُسَهُمْ جَآءُوكَ فَاسْتَغْفَرُواْ اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ )(4) «و اگر آنان كه به خود ستم كرده بودند، پیش تو مى آمدند و از خدا آمرزش مى خواستند و پیامبر براى آنان طلب آمرزش مى كرد، قطعاً خدا را توبه پذیر مهربان مى یافتند».

و از قول برادران حضرت یوسف نقل مى كند كه از حضرت یعقوب خواستند تا براى آنان از خدا طلب مغفرت كند (یَـأَبَانَا اسْتَغْفِرْ لَنَا)(5) آیا آنها مشرك بودند؟

و از طرفی مخالف با روایات صحیح اهل سنّت مى باشد چنانكه نقل مى كنند: «أصاب الناس قحط فی زمن عمر رضی اللّه عنه، فجاء رجل إلى قبر النبی صلى اللّه علیه وسلّم، فقال: یا رسول اللّه! هلك الناس، استسق لأمّتك، فأتاه رسول اللّه صلّى اللّه علیه وسلّم فی المنام، فقال: إئت عمر فاقرأه منّی السلام، وأخبره أنّهم مسقون، وقل له: علیك الكیس.

قال: فأتى الرجل عمر فأخبره، فبكى عمر رضی اللّه عنه، وقال: یا ربّ ما آلوا إلاّ ما عجزت عنه»(6).

در زمان عمر، مردم دچار قحطى و خشكسالى شدند، مردى كنار قبر پیامبر(صلى الله علیه وآله وسلم)آمد و گفت: اى رسول خدا مردم نابود شدند، از خداوند براى امّتت طلب باران كن، رسول خدا(صلى الله علیه وآله وسلم) در عالم خواب به آن مرد فرمود: نزد عمر برو و از جانب من به او سلام برسان و بگو: بزودى باران خواهد آمد و سیرآب خواهید شد، و بگو: كیسه سخاوت را گسترده ساز.

آن مرد ماجراى خوابش را براى عمر نقل كرد، قطرات اشك از چشمان عمر جارى شد و گفت: خداوندا كوشش و جدیّت كردم، ولى همیشه ناتوان و عاجز بودم.

ابن حجر در فتح البارى و ابن كثیر در البدایة والنهایة مى گویند: اسناد این روایت صحیح است(7).

ابن حجر مى نویسد: مردى كه خواب دیده بود بلال بن هلال از اصحاب رسول اكرم (صلى الله علیه وآله وسلم)بود(8).

سیره تمامى مسلمین بر این امر در طول تاریخ استوار بوده و هست بطورى كه «حصنی دمشقی» شافعى مى نویسد: «وقال (ابن تیمیّة): «من استغاث بمیّت أو غائب من البشر، بحیث یدعوه فی الشدائد والكربات ، ویطلب منه قضاء الحاجات ... فإنّ هذا ظالم، ضالّ، مشرك».

هذا شیء تقشعرّ منه الأبدان، ولم نسمع أحداً فاه، بل ولا رمز إلیه فی زمن من الأزمان، ولا بلد من البلدان، قبل زندیق حرّان ـ قاتله اللّه عزّ وجلّ ـ وقد جعل الزندیق الجاهل الجامد، قصّة عمر رضی اللّه عنه دعامة للتوصّل بها إلى خبث طویّته فی الإزدراء بسیّد الأوّلین والآخرین وأكرم السابقین واللاحقین، وحطّ رتبته فی حیاته، وأنّ جاهه وحرمته ورسالته وغیر ذلك زال بموته، وذلك منه كفر بیقین وزندقة محقّقة»(9).

«ابن تیمیّه» گفته است: هر كس به مرده و یا فرد دور از نظر استغاثه كند و در گرفتاریها از وى استمداد كرده و طلب حاجت نماید، ظالم، گمراه و مشرك است.

از این سخن «ابن تیمیّه»، بدن انسان مى لرزد، این سخن، قبل از زندیق حرّان «ابن تیمیّه» از دهان كسى در هیچ زمان و هیچ مكان بیرون نیامده است، این زندیق نادان و خشك، داستان عمر را وسیله اى براى رسیدن به نیّت نا پاكش در بى اعتنایى به ساحت حضرت رسول اكرم (صلى الله علیه وآله وسلم) قرار داده و با این سخنان بى اساس مقام و منزلت آن حضرت را در دنیا پایین آورده است، و مدعى شده است كه حرمت و رسالت آن بزرگوار پس از رحلت از بین رفته است. این عقیده به یقین كفر و در واقع زندقه و نفاق است).


2 ـ انكار فضائل اهل بیت(علیهم السلام)

یكى از مبانى فكرى «ابن تیمیّه» انكار فضائل مسلّم اهل بیت عصمت و طهارت(علیهم السلام) است، او در كتاب «منهاج السنّة» كه به قول علاّمه امینى باید آن را «منهاج البدعة» نامید(10) مى نویسد: نزول آیه شریفه (إِنَّمَا وَلِیُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُو)(11) در حقّ على(علیه السلام)به اتفاق اهل علم دروغ است.

«وقد وضع بعض الكذّابین حدیثاً مفترى أنّ هذه الآیة نزلت فی علیّ لمّا تصدّق بخاتمه فی الصلاة، وهذا كذب بإجماع أهل العلم بالنقل، وكذبه بیّن من وجوه كثیرة(12).

بعضى از دروغگویان حدیثى را جعل كرده و گفته اند: آیه (إِنَّمَا وَلِیُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُو) در شأن على هنگامى كه در نماز انگشترش را به فقیر صدقة داد نازل شده است، به اجماع اهل علم این مطلب دروغ، و دروغ بودن آن آشكار است.

این حدیث و شأن نزول را بیش از 66 نفر از محدّثان و دانشمندان اهل سنّت نقل كرده اند(13).

آلوسى از علماء بزرگ اهل سنّت مى گوید:«غالب الأخباریّین على أنّ هذه الآیة نزلت فی علیّ كرّم اللّه وجهه».

(غالب اخباریها معتقدند كه این آیه در باره على بن أبی طالب (علیه السلام)نازل شده است).

سپس مى افزاید كه حسّان شاعر، در این زمینه اشعارى سروده است، و آنگاه اشعار او را ذكر مى كند(14).

و نیز مى نویسد: «وأمّا قوله وأنزل اللّه فیهم (قُل لاَّ أَسْـَلُكُمْ عَلَیْهِ أَجْرًا إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِى الْقُرْبَى)فهذا كذب ظاهر»(15)

نزول آیه شریفه (قُل لاَّ أَسْـَلُكُمْ عَلَیْهِ أَجْرًا...) در حقّ خاندان رسالت دروغ است.

و حال آن كه متجاوز از 45 نفر از بزرگان اهل سنّت آن را نقل كرده اند(16).

و در باره حدیث «علیّ مع الحقّ والحقّ معه» مى نویسد: من أعظم الكلام كذباً وجهلاً فإنّ هذا الحدیث لم یروه أحد عن النبیّ صلّى اللّه علیه وسلّم لا بإسناد صحیح ولا ضعیف».

از بزرگترین دروغها و نادانیها است كه این حدیث را از پیامبر بدانیم، چون این روایت را هیچ كس حتى با سند ضعیف، از پیامبر نقل نكرده است.

با این كه جمعى از علماء بزرگ اهل سنّت همانند: خطیب بغدادى، هیثمی حاكم نیشابورى، ابن كثیر و ابن قتیبه، از ابو سعید خُدرى، سعد بن وقّاص، على بن أبی طالب (علیه السلام)، ام سلمه و عائشه این حدیث را با تعابیر مختلف نقل كرده اند.

مانند: «علیّ مع الحقّ والحقّ مع علیّ، ولن یفترقا حتّى یردا علیّ الحوض یوم القیامة». و یا عبارت: «علیّ مع الحقّ والقرآن، والحقّ والقرآن مع علیّ، ولن یفترقا حتّى یردا علیّ الحوض» و یا جمله: «الحقّ مع ذا، الحقّ مع ذا» و همچنین عبارت: «الّلهمّ أدر الحقّ مع علیّ حیث دار».

هیثمى از علماء بزرگ اهل سنّت مى نویسد: «رواه أبو یعلى، ورجاله ثقات»(17). این روایت را ابویعلى نقل نموده، و روات آن همه ثقه هستند.

و همچنین حاكم نیشابورى و ذهبى كه از استوانه هاى علمى اهل سنّت به شمار مى روند، تصریح به صحت روایت نموده اند(18).

فخر رازى مى نویسد: «من اقتدى فی دینه بعلیّ بن أبی طالب فقد اهتدى لقول النبیّ صلّى اللّه علیه وآله وسلّم : «الّلهمّ أدر الحقّ مع علیّ حیث دار»(19). (هدایت یافته كسى است كه به على(علیه السلام) اقتدا كند، زیرا پیامبر اكرم(صلى الله علیه وآله وسلم)فرموده است: خدایا حق را بر محور على قرار بده).

3 ـ توهین به امیر مؤمنان (علیه السلام)



ابن حجر عسقلانى نسبت به جوابیّه هاى ابن تیمیّه در پاسخ به علاّمه حلّى و در مقام تأثّر وتأسّف مى گوید:

«وكم من مبالغة لتوهین كلام الرافضی أدّته أحیاناً إلى تنقیص علیّ رضی اللّه عنه»(20). (ابن تیمیّه در پاسخ به علاّمه حلّى بقدرى زیاده روى كرده است، كه جوابهاى او منجرّ به تنقیص مقام على بن ابى طالب شده است).

و در موردى دیگر مى گوید: «وقال ابن تیمیّة فی حقّ علیّ: أخطأ فی سبعة عشر شیئاً، ثمّ خالف فیها نصّ الكتاب منها اعتداد المتوفّى عنها زوجها أطول الأجلین(21).

«ابن تیمیّه» در باره امیر مؤمنان(علیه السلام) مى گوید: على در 17 مورد دچار اشتباه شده است، و با نصّ قرآن مخالفت نموده است، كه یكى از آنها در باره عدّه زن شوهر مرده است، كه طولانى ترین زمان را تعیین كرده است.

4 ـ انكار موقعیت علمى على(علیه السلام)

ابن تیمیّه مى نویسد: «قوله، ابن عباس تلمیذ علیّ كلام باطل»(22).

عالم شیعه، علاّمه حلّى كه مى گوید: ابن عباس شاگرد على (علیه السلام)بوده است، دروغ محض است.

«والمعروف أنّ علیّاً أخذ العلم عن أبی بكر»(23). آن چه مشهور است على علم را از ابوبكر فرا گرفته است.

همچنین گفته: «وقد جمع الشافعیّ ومحمّد بن نصر المَرْوَزی كتاباً كبیراً فیما لم یأخذ به المسلمون من قول علیّ لكون قول غیره من الصحابة أتبع للكتاب والسنّة»(24) .

شافعى و مَرْوَزى در كتابى بزرگ مواردى كه مسلمانان به گفتار على عمل نكرده اند را جمع آورى كرده اند، چون گفتار صحابه غیر از على به قرآن و سنّت نزدیكتر بوده است).

«عثمان قد جمع القرآن كلّه بلا ریب، و كان أحیاناً یقرؤه فی ركعة واحدة، وعلیّ قد اختلف فیه هل حفظ القرآن كلّه أم لا؟»(25).

عثمان قرآن را جمع كرد و بعضى از اوقات تمام قرآن را در یك ركعت نماز قرائت مى كرد، ولى در این كه على تمام قرآن را حفظ بود یا نه، اختلاف است.


5 ـ اهانت به حضرت صدّیقه سلام اللّه علیها

استاد حسن سقّاف از دانشمندان معاصر اردنى در كتاب خود «التنبّی والردّ على معتقد قِدَم العالم والحدّ» مى نویسد: «ابن تیمیّة یحتجّ كثیر من الناس بكلامه، ویسمّیه بعضهم «شیخ الاسلام» ، وهو ناصبیّ، عدوّ لعلیّ(علیه السلام)، واتّهم فاطمة(علیها السلام)بأنّ فیها شعبة من النفاق»(26).

برخى از مردم به ابن تیمیّه، شیخ الاسلام مى گویند با اینكه وى ناصبى و دشمن امیر المؤمنین (علیه السلام) است، و به ساحت حضرت صدّیقه طاهره جسارت كرده و مى گوید: در او ـ نستجیر باللّه ـ شعبه اى از نفاق وجود داشت(27).

منابع:

(1) الردّ على الأخنائی: 18.

(2) الردّ على الأخنائی: 25.

(3) الجامع الفرید، كتاب الزیارة لابن تیمیّة: 438، المسألة السابعة.

(4) نساء: 64.

(5) یوسف: 97.

(6) تاریخ دمشق: 44/346 و 56/489، الإصابة: 6/216، المصنّف لابن أبی شیبة: 7/482، وكنز العمّال: 8/431.

(7) فتح الباری: 2/412، فی باب سؤال الناس الإمام الاستسقاء إذا قحطوا، والبدایة والنهایة: 7/105. فی واقعة سنة ثمانی عشرة.

(8) فتح الباری: 2/412.

(9) دفع الشبه عن الرسول : 131.

(10) الغدیر: 3/148: وهو الحریّ بأن یسمّی «منهاج البدعة» وهو كتاب حشوه ضلالات وأكاذیب، وتحكّمات، وإنكار المسلّمات، وتكفیر المسلمین، وأخذ بناصر المبدعین، ونصب وعداء محتدم على أهل بیت الوحی(علیهم السلام).

(11) مائده: 55.

(12) منهاج السنّة: 2/30.

(13) الغدیر: 3/154 ـ 162.

(14) روح المعانی فی تفسیر القرآن: 6/167.

(15) منهاج السنّة: 4/563.

(16) الغدیر: 3/156.

(17) مجمع الزوائد للحافظ الهیثمی: 7/235.

(18) المستدرك: 3/123، 124 ح 4629.

(19) (تفسیر الكبیر: 1/205 و207 والمحصول: 6/134). رجوع شود به: تاریخ بغداد: 14/322، تاریخ مدینة دمشق: 42/449، كنز العمّال: 11/621 ح 33018 البدایة والنهایة لابن كثیر: 7/ 398، الصواعق المحرقة: 74، ط. المیمنة بمصر، تاریخ الخلفاء للسیوطی: 116 و162، وفیض القدیر للمناوی: 4/356، الإمامة والسیاسة: 1/98، بتحقیق على شیری.

(20) لسان المیزان: 6/319.

(21) الدرر الكامنة: 1/153 ـ 155.

(22) منهاج السنّة: 7/536.

(23) منهاج السنّة: 5/513.

(24) منهاج السنّة: 8/281.

(25) منهاج السنّة: 8/229.

(26) التنبیه والردّ: 7.

(27) رجوع شود به منهاج السنة ج 4 ص 245.

اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِیمَ (6)
 (خداوندا!) ما را به راه راست هدایت فرما.

نكته‏ها:
  در قرآن مجید دو نوع هدایت مطرح شده است:
الف: هد).ایت تكوینى، نظیر هدایت زنبور عسل كه چگونه از شهد گلها بمكد و چگونه كندو بسازد. و یا هدایت و راهنمایى پرندگان در مهاجرت‏هاى زمستانى و تابستانى. آنجا كه قرآن ى‏فرماید: «رَبُّنَا الَّذِی أَعْطى‏ كُلَّ شَیْ‏ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى‏» « طه، 50.» بیانگر این نوع از هدایت است.
ب: هدایت تشریعى كه همان فرستادن انبیاى الهى و كتب آسمانى براى هدایت بشر است.
كلمه‏ى «صراط» « «صراط» در قیامت نام پلى است بر روى دوزخ كه همه‏ى مردم باید از روى آن عبور كنند » بیش از چهل مرتبه در قرآن آمده است. انتخاب راه و خط فكرى صحیح، نشانه‏ى شخصیت انسان است.
راههاى متعدّدى در برابر انسان قرار دارد كه او باید یكى را انتخاب كند:
راه خواسته‏ها و هوس‏هاى خود.
راه انتظارات و هوس‏هاى مردم.
راه وسوسه‏هاى شیطان.
راه طاغوت‏ها.
راه نیاكان و پیشینیان.
راه خدا و اولیاى خدا
.
انسان مؤمن، راه خداوند و اولیاى او را انتخاب مى‏كند كه بر دیگر راهها امتیازاتى دارد:
الف: راه الهى ثابت است، بر خلاف راه‏هاى طاغوت‏ها و هوس‏هاى مردم و هوس‏هاى شخصى كه هر روز تغییر مى‏كنند.
ب: یك راه بیشتر نیست، در حالى كه راه‏هاى دیگر متعدّد و پراكنده‏اند.
ج: در پیمودن آن، انسان به مسیر و مقصد مطمئن است.
د: در پیمودن آن، شكست و باخت وجود ندارد.
راه مستقیم، راه خداست. «إِنَّ رَبِّی عَلى‏ صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ» «1» راه مستقیم، راه انبیاست. «إِنَّكَ لَمِنَ الْمُرْسَلِینَ عَلى‏ صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ» «2» راه مستقیم، راه بندگى خداست. «وَ أَنِ اعْبُدُونِی هذا صِراطٌ مُسْتَقِیمٌ» «3» راه مستقیم، توكّل و تكیه بر خداست. «مَنْ یَعْتَصِمْ بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِیَ إِلى‏ صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ» «4» راه مستقیم، یكتاپرستى و تنها یارى خواستن از اوست. «5»
راه مستقیم، كتاب خداوند است. «6»
راه مستقیم، راه فطرت سالم است. «7»
انسان، هم در انتخاب راه مستقیم و هم در تداوم آن باید از خدا كمك بگیرد.
مانند لامپى كه روشنى خود را هر لحظه از نیروگاه مى‏گیرد.در راه مستقیم بودن، تنها خواسته‏اى است كه هر مسلمان، در هر نماز از خداوند طلب مى‏كند، حتّى رسول اللَّه صلى اللَّه علیه و آله و ائمّه اطهار علیهم السلام از خداوند ثابت ماندن در راه مستقیم را مى‏خواهند.
__________________________________________________
 (1). هود، 56.   (2). یس، 3 4.   (3). یس، 61.  (4). آل عمران، 101.
 (5). بنا بر اینكه الف و لام در «الصراط» اشاره به همان راه یكتاپرستى در آیه قبل باشد. 

مَلِكِ یَوْمِ الدِّینِ(4)
نكته‏ها:
مالكیّت خداوند، حقیقى است و شامل احاطه و سلطنت است، ولى مالكیّت‏هاى اعتبارى، از سلطه‏ى مالك خارج مى‏شود و تحت سلطه‏ى واقعى او نیست. «مالِكِ یَوْمِ الدِّینِ» با آنكه خداوند مالك حقیقى همه چیز در همه وقت است، ولى مالكیّت او در روز قیامت و معاد جلوه‏ى دیگرى دارد در آن روز تمام واسطه‏ها و اسباب قطع مى‏شوند. «تَقَطَّعَتْ بِهِمُ الْأَسْبابُ» « بقره، 166.» نسبت‏ها و خویشاوندى‏ها از بین مى‏رود. «فَلا أَنْسابَ بَیْنَهُمْ»(مؤمنون101)،

پیام‏ها:
1 خداوند متعال، از جهات مختلف قابل عبادت است و ما باید حمد و سپاس او را به جا آوریم. به خاطر كمال ذات و صفات او كه «الله» است، به خاطر احسان و تربیت او كه «رَبِّ الْعالَمِینَ» است و به خاطر امید و انتظار رحم و لطف او كه «الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» است و به خاطر قدرت و هیبت او كه «مالِكِ یَوْمِ الدِّینِ» است.
2 قیامت، پرتوى از ربوبیّت اوست. «رَبِّ الْعالَمِینَ» «مالِكِ یَوْمِ الدِّینِ» 3 قیامت، جلوه‏اى از رحمت خداوند است. «الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ مالِكِ یَوْمِ الدِّینِ»

  «إِیَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاكَ نَسْتَعِینُ»   
انسان باید به حكم عقل، بندگى خداوند را بپذیرد. ما انسان‏ها عاشق كمال هستیم و نیازمند رشد و تربیت، و خداوند نیز جامع تمام كمالات و ربّ همه‏ى هستى است. اگر به مهر و محبّت نیازمندیم او رحمان و رحیم است و اگر از آینده دور نگرانیم، او صاحب اختیار و مالك آن روز است. پس چرا به سوى دیگران برویم؟! عقل حكم مى‏كند كه تنها باید او را پرستید و از او كمك خواست. نه بنده هوى و هوس خود بود و نه بنده زر و زور دیگران.
در نماز، گویا شخص نمازگزار به نمایندگى از تمام خداپرستان مى‏گوید:
خدایا نه فقط من كه همه‏ى ما بنده توایم، و نه تنها من كه همه‏ى ما محتاج و نیازمند لطف توایم.
خدایا! من كسى جز تو را ندارم «إِیَّاكَ» ولى تو غیر مرا فراوان دارى و همه هستى عبد و بنده‏ى تو هستند. «إِنْ كُلُّ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِلَّا آتِی الرَّحْمنِ عَبْداً» « مریم، 93»

جمله «نَعْبُدُ» هم اشاره به این دارد كه نماز به جماعت خوانده شود و هم بیانگر این است كه مسلمانان همگى برادر و در یك خط هستند.
پیام‏ها:
1 ابتدا باید بندگى خدا كرد، آن گاه از او حاجت خواست. «نَعْبُدُ» «نَسْتَعِینُ»
 2 بندگى، تنها در برابر خداوند رواست نه دیگران. «إِیَّاكَ»
 3 قوانین حاكم بر طبیعت محترم است، ولى اراده‏ى خداوند حاكم و قوانینِ طبیعى، محكوم هستند. « در نظام خلقت، از اسباب و وسایل بهره‏مند مى‏شویم، امّا مى‏دانیم كارآیى یا بى‏اثرى هر سبب و وسیله‏اى، بدست اوست. او سبب ساز است و سبب سوز » لذا فقط از او كمك مى‏خواهیم. «إِیَّاكَ نَسْتَعِینُ»
 4 گر چه عبادت از ماست، ولى در عبادت كردن نیز نیازمند كمك او هستیم.
 «إِیَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاكَ نَسْتَعِینُ» « الرحمن، 1- 2.»
 5 چون خداوند بیشترین لطف را بر ما كرده، ما بهترین تذلّل را به درگاهش مى‏بریم. «الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ إِیَّاكَ نَعْبُدُ»
6 «إِیَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاكَ نَسْتَعِینُ» یعنى نه جبر است و نه تفویض. چون مى‏گوییم:
 «نَعْبُدُ» پس داراى اختیار هستیم و نه مجبور. و چون مى‏گوییم: «نَسْتَعِینُ» پس نیاز به او داریم و امور به ما تفویض نشده است.
7 عبادت، مقدّمه و وسیله‏ى استمداد است. ابتدا عبادت آمده آن گاه استمداد.

 8 شناخت خداوند و صفات او، مقدّمه دست‏یابى به توحید و یكتاپرستى است.
 «رَبِّ الْعالَمِینَ، الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ، مالِكِ یَوْمِ الدِّینِ، إِیَّاكَ نَعْبُدُ»
9 از آداب دعا و پرستش این است كه انسان خود را مطرح نكند و خود را در حضور خداوند احساس كند. «إِیَّاكَ نَعْبُدُ»

 10 توجّه به معاد، یكى از انگیزه‏هاى عبادت است. «مالِكِ یَوْمِ الدِّینِ إِیَّاكَ نَعْبُدُ

 (2). شاید معناى اینكه مى‏گویند: تمام قرآن در سوره حمد، و تمام سوره حمد در بسم اللَّه، و تمام بسم اللَّه در حرف (باء) خلاصه مى‏شود، این باشد كه آفرینش هستى و هدایت آن، همه با استمداد از اوست. چنان كه رسالت پیامبر اكرم صلى اللَّه علیه و آله نیز با نام او آغاز گردید. «اقرأ باسم ربّك»