تبیان، دستیار زندگی

 

مصطفى غلامحسينى

يكى از راههاى عميق و در عين حال ساده و آسان براى شناخت اسلام‏و آثار سازنده آن، مطالعه زندگى اصحاب خاص پيامبر(ص) و امامان‏معصوم(عليهم السلام) است. آنها كه تا آخر عمر در خط پيامبر وامامان بودند و از جانب آن بزرگوران مورد تاييد قرار گرفتند.جابر بن عبد الله انصارى از افراد نادرى است كه براستى شاگردفهيم، عارف، پارسا، مجاهد و وارسته پيامبر(ص) بود. وى بيش از90 سال عمر پربركت‏خود را در راه اسلام و گسترش آن صرف كرد وشيرمردى مخلص و نستوه، عابدى وارسته و عاشق و عالمى پرتلاش‏بود. جابر پنج امام را درك كرد، از شاگردان و ياران مخصوص همه‏آنها بود و در نشر انديشه آنان، سهمى بزرگ داشت.«جابر بن عبد الله انصارى‏» كسى بود كه هم اسلام او را پرورش‏داد و هم او موجب رشد و گسترش اسلام شد. او در اين ميدان، گوى‏سبقت از همگنان ربود و چنان درخشيد كه وى را از «اصفيا»مى‏دانند.او به دو موضوع، كه در مكتب اسلام بسيار مهم و سرنوشت‏ساز است،اهميت‏بسيار مى‏داد: 1- پاسدارى و نگهبانى عميق و جدى از خط راستين ولايت و رهبرى‏امامان برحق، 2- نقل و نشر احاديث پيامبر و امامان(عليهم السلام) و گسترش‏فرهنگ اسلام. او چنان به نشر روايات اهميت مى‏داد كه در تمام‏كتب احاديث اسلامى، نام او به عنوان ناقل حديث و ناشر فرهنگ‏اهل بيت (عليهم السلام) مى‏درخشد. پس ضرورى است كه زندگى اين‏بزرگوار را مورد مطالعه قرار داده، از آن درس گيريم و درزندگى خود به كار بنديم

مقداد بن عمرو

دوستان و رفقاى او درباره او مى‏گفتند: «نخستين كسى كه اسب خود را در راه خدا به حركت در آورده «مقداد بن اسود است».

مقصود از «مقداد بن اسود»،قهرمان داستان ما «مقداد بن عمرو» است.مقداد در دوران جاهليت با شخصى بنام «اسود بن عبد يغوث» پيمانى بست كه بموجب آن، اسود او را پسر خود خواند، روى اين اصل او را «مقداد بن اسود» مى‏خواندند تا آنكه آيه‏اى كه موضوع فرزندـخواندگى را نسخ كرد، نازل شد ⁽¹⁾ از آن به بعد، او را به پدرش «عمرو بن سعيد» نسبت داده «مقداد بن عمرو» مى‏خواندند.

مقداد از جمله نخستين ايمان آورندگان، و هفتمين شخص هفت نفرى است كه در مكه اسلام خود را آشكار و علنى ساختند، و در نتيجه، مقداد، سهم خود را از آزار و شكنجه قريش با كمال شجاعت و مردانگى كه به پيروان و ياران خاص پيامبر (ص) اختصاص داشت، تحمل نمود.

در صفحات آينده خواهيد ديد نقشى كه او روز جنگ «بدر» ايفا نمود، تابلو جاويد و جالبى است كه يكدنيا ارزش دارد، نقشى كه هر كس آن را ديده بود آرزو مى كرد اىـكاش او صاحب آن بود!

«عبد الله بن مسعود» يار پيامبر (ص) مى‏گويد:

«موقعيتى از مقداد مشاهده نمودم كه اگر من داراى آن باشم نزد من محبوب تر است از اينكه تمام دنيا مال من باشد».

آن روز (روز جنگ بدر) كه به دشوارى آغاز شد زيرا قريش با سپاه وحشت انگيز، و پا فشارى ناشى از كنيه ورزى و غرور و تكبر، به جنگ مسلمانان آمده بودند، آن روز كه عده مسلمانان كم بود و قبل از آن در هيچ جنگى بخاطر اسلام امتحان نشده بودند، و نخستين جنگى بود كه در آن شركت مى‏كردند، آرى آن روز پيامبر (ص) خواست ايمان كسانى را كه با او بودند آزمايش كند و استعدادشان را براى برخورد با سپاهى كه پياده و سواره بر سر آنها هجوم آورده بودند، بسنجد، لذا ياران خود را جمع كرد و يك شوراى نظامى تشكيل داد. اصحاب پيامبر (ص) مى‏دانستند هر وقت او مشورت مى‏كند و رأى مسلمانان را مى‏خواهد، كاملا بجاست، چون از هر يك از مسلمانان نظريه و حقيقت رأى او را مى‏خواهد، و مسلمانان در اظهار رأى كاملا آزادى دارند، و اگر فرضا يكنفر نظريه‏اى اظهار كرد كه مخالف رأى همه مسلمانان است، هيچ گونه باك و سرزنشى بر او نيست.

مقداد ترسيد در ميان مسلمانان كسانى باشند كه به مسأله جنگ و كشته شدن بى ميلى نشان دهند، از اين رو قبل از اينكه كسى پيش از او سخنى بگويد، خواست با سخنان قاطع خود، شعار پيكار را قالب ريزى كند و در ايجاد و نقشبندى روح و محور جنگ سهمى داشته باشد، ولى قبل از اينكه لب به سخن باز كند«ابو بكر»شروع به سخن كرد و مطالبى گفت، بدنبال ابو بكر،« عمر بن خطاب» سخنان و مطالبى گفت.آنگاه، مقداد جلو آمد و چنين گفت:

«يا رسول الله! هر آنچه خدا به تو امر نموده اجرا كن، در ركاب شما حاضر به همه گونه جانفشانى هستيم.سوگند بخدا ما، هرگز آنچنانكه بنى اسرائيل به موسى گفتند، به تو نمى‏گوئيم: تو برو باتفاق پروردگارت بجنگ، ما اينجا نشسته‏ايم ⁽²⁾ بلكه ما مى‏گوئيم:

تو برو باتفاق پروردگارت بجنگ، ما نيز در ركاب شما مى‏جنگيم، سوگند بخدائى كه تو را بحق بر انگيخته اگر ما را تا مركز آب سرزمين «غماد» ببرى ⁽³⁾ باتفاق شمشير مى‏زنيم تا به آن نقطه برسيم، ما، در سمت راست و چپ روبرو و پشت سر تو جنگ مى‏كنيم تا خدا پيروزى را نصيب تو گرداند».

كلمات از ميان لبهاى مقداد همچون تير رها شده بيرون جهيد و در هدف فرو نشست، صورت پيامبر (ص) همچون غنچه گل شكفته شد، و دعاى خيرى كه در حق مقداد كرد، در ميان لبانش درخشيد . شور و حماسه سخنان قاطعى كه مقداد بيان نمود، در دل مسلمانان پاك و با ايمان نفوذ كرد و با قدرت بيان و طرز اقناع خود، نوع گفتار و طرز سخن را براى هر كس كه مى‏خواست در آن شورا سخنى بگويد، شناساند.

آرى، سخنان مقداد در دلهاى مؤمنان به هدف خود رسيد و «سعد بن معاذ» رئيس «انصار» بپا خاست و چنين گفت:

«يا رسول الله!ما به تو ايمان آورده و تو را تصديق نموده‏ايم و شهادت داده‏ايم كه آيين تو حق است، و بر اين موضوع پيمان‏ها و عهده‏ها با تو بسته‏ايم، پس هر آنچه مى‏خواهى بكن، ما در ركاب تو هستيم، سوگند بخدائى كه تو را بحق بر انگيخته اگر فرمان دهى كه وارد اين دريا شويم و خود وارد آن شوى ما باتفاق تو خويشتن را در دستخوش امواج دريا مى‏سازيم و يك نفر از ما بر جاى نمى ماند، و اگر همين فردا ما را با دشمن روبرو كنى، هرگز رو گردان نمى‏شويم.ما در صحنه پيكار، و هنگام برخورد با دشمن پايداريم و شايد خدا بواسطه ما آنچه مايه روشنى چشم تو است، پيش آورد، پس دستور بده حركت كنيم كه عنايت حضرت پروردگار رقيق راه ماست».

قلب پيامبر (ص) از شادمانى لبريز گشت و به ياران خود فرمود: «حركت كنيد، مژده باد بر شما»دو سپاه بهم رسيدند...آن روز از مسلمانان فقط سه نفر اسب سوار بودند: «مقداد بن عمرو»،«مرثد بن ابى‏مرثد» و«زبير بن عوام» و بقيه مجاهدين، پياده و يا سوار شتر بودند .سخنانى كه قبلا از مقداد شنيديم نه تنها شجاعت او را نشان مى دهد، بلكه حكمت وزين، و تفكر عميق او را نيز تصوير مى‏كند.

راستى مقداد چنين بود، او حكيم و بصير بود، حكمت او فقط ضمن چند جمله سخن، خود نمائى نمى‏كرد، بلكه در مبادى نافذ و رفتار صحيح و همه جانبه او جلوه گر مى‏شد، بعلاوه، تجربه‏هاى مقداد، مايه كمال حكمت و پختگى و تيز هوشى او بود.

پيامبر (ص)روزى او را عهده دار حكمرانى يكى از نقاط كرد، وقتى كه برگشت، پيامبر (ص)سؤال فرمود: «فرمانروائى را چگونه يافتى؟»

او با كمال صراحت و صداقت جواب داد:«با تفويض فرمانروائى به من مرا چنان قرار دادى كه وقتى به خود نگاه مى‏كردم، مثل اين بود كه من بالاى سر مردم باشم و همه پائين‏تر از من قرار گرفته باشند.سوگند به خدائى كه تو را بحق بر انگيخته، بعد از اين ابدا حتى بر دو نفر حكمرانى نخواهم كرد.»

بايد پرسيد: اگر حكمت اين نباشد، پس چيست؟و اگر چنين آدمى حكيم نباشد، پس حكيم كيست؟

مردى است كه نه از خود گول مى‏خورد و نه از ضعف روحى خود، متصدى فرمانروائى مى شود، طبعا تكبر و خود پسندى بر روح او چيره مى‏گردد، اين ضعف روحى را در خود احساس مى‏كند، قسم ياد مى‏كند كه بعد از آن تجربه تلخ، از موجبات تكبر و خود پسندى دورى كرده، پشت پا به حكمرانى بزند و هرگز گرد آن نگردد.بعد هم به قسم خود عمل مى‏كند و از آن به بعد ابدا گرد حكمرانى و فرمانروائى نمى‏گردد.

او پيوسته حديثى را كه از پيامبر (ص)شنيده بود، زمزمه مى‏كرد، و آن اين بود كه:

«سعادتمند كسى است كه از فتنه بر كنار باشد».

و وقتى فهميد كه در حكمرانى تكبر وجود دارد كه او را دچار فتنه مى‏سازد، يا ممكن است دچار سازد، متوجه شد كه سعادت او در خوددارى از حكمرانى است.

يكى ديگر از مظاهر حكمت مقداد، صبر و تأمل او در حكم نمودن به خوبى و بدى اشخاص بود، و اين يكى را نيز از پيامبر (ص)آموخته بود، چون پيامبر (ص)به مسلمانان ياد داده بود كه قلب انسان سريع‏تر از ديگ جوشان، از حالى به حال ديگر منقلب مى‏گردد.

لذا مقداد حكم نهائى درباره مردم را تا دم مرگ آن‏ها به تأخير مى‏انداخت تا اين نكته را تأكيد كند كه مى‏خواهد حكمى درباره افراد صادر كند كه هرگز تغييرى در آن راه نيابد،و پس از صدور حكم، چيز تازه‏اى بر حيات آن‏ها افزوده نگردد، زيرا بديهى است كه هيچ گونه تغيير يا چيز تازه‏اى بعد از مرگ وجود نخواهد داشت.

حكمت او از سخنانى كه يكى از ياران همنشين او براى ما نقل مى‏كند، در حديث يك پختگى و جهان بينى كاملى جلوه گر مى‏شود.وى مى‏گويد:

روزى در محضر مقداد نشسته بوديم،مردى از كنار ما عبور مى‏كرد، وى مقداد را مخاطب: قرار داد و گفت:

«خوشا به حال اين دو چشمى كه پيامبر(ص) را ديده‏اند. سوگند به خدا دوست مى‏داريم آنچه تو ديده‏اى ما هم مى‏ديديم، و آنچه مشاهده نموده‏اى مشاهده مى‏كرديم».

مقداد رو به او كرد و گفت:«چرا بعضى از شما چيزى را آرزو مى‏كند كه خدا از چشم او پنهان ساخته است با اينكه نمى‏داند اگر او آن زمان حاضر بود، چگونه عكس العمل نشان مى‏داد؟

سوگند به خدا اقوامى با پيامبر (ص) معاصر بودند كه خدا آنها را بسر به جهنم انداخت، آيا خدا را شكر نمى‏كنيد كه شما را از مثل امتحان آن‏ها دور نگهداشت و شما را به پروردگار و پيامبر خويشتن مؤمن قرار داد»؟

اين است نمونه‏اى ديگر از حكمت مقداد!شما هيچ مؤمنى را كه خدا و پيامبر (ص)را دوست مى‏دارد، پيدا نمى‏كنيد جز اينكه مى‏بينيد آرزو مى‏كند اى كاش در زمان پيامبر (ص) زندگى مى‏كرد و آن حضرت را مى‏ديد.

ولى بصيرت مقداد روشندل و حكيم، موضوعى را كه در اين آرزو هيچ استعبادى ندارد، كشف مى‏كند :

آيا محتمل نيست اين كسى كه آرزو مى‏كند كاش در آن زمان زندگى مى‏كرد، اهل جهنم مى‏شد؟ آيا محتمل نيست او نيز مانند بسيارى از كفار، كافر مى‏شد؟ در اين صورت آيا خوب نيست خدا را شكر كند كه زندگى را در عصرى براى او روزى قرار داده كه اركان اسلام استوار گشته، و در نتيجه با ميل و رغبت خود به اسلام گرويده است؟

اين نظريه مقداد است كه نور حكمت و فطانت، در آن به چشم مى‏خورد، براستى او در تمام نقش‏هائى كه ايفا كرد، و در تمام سخنان و تجربه‏هايش، بصير و حكيم بود.

دلبستگى مقداد به اسلام عجيب بود، او علاوه بر اين، پاسدار اسلام بود، پاسدارى كه از حكمت بهره مند بود.

آرى محبت و مهر وقتى كه بزرگ و حكيمانه باشد صاحبش را انسان بلند قدرى مى‏سازد كه لذت اين مهر را نه در خود مهر، بلكه در مسئوليتهاى آن جستجو مى‏كند.

مقداد از همين قبيل بود: مهر پيامبر (ص) قلب و فكر او را از مسئوليت‏هاى حفظ جان و سلامت پيامبر (ص) پر ساخته بود، در مدينه هيچ سر و صدائى شنيده نمى‏شد مگر اينكه در يك چشم بر هم زدن مقداد بر پشت اسب خود مى‏پريد و شمشير هندى برنده خود را از غلاف مى‏كشيد و مقابل خانه پيامبر (ص) مى‏ايستاد!

مهر اسلام، قلب او را چنان از مسئوليت‏هاى حمايت از اسلام پر ساخته بود كه نه تنها از بد انديشى دشمنان اسلام، بلكه حتى از خطا و لغزش دوستان اسلام نيز نگران بود.

روزى همراه سپاهى به جنگ رفت، دشمن، آنها را در محاصره قرار داد، فرمانده سپاه اسلام فرمان داد هيچ كس مركب خود را نچراند، اتفاقا يكى از مسلمانان كه از اين موضوع كاملا اطلاع نداشت، مسأله را سرسرى انگاشت و با دستور فرمانده مخالفت كرد، فرمانده او را كه شايد اصلا مستحق تنبيه نبود، بيش از حد استحقاق كيفر داد.

گذار مقداد بر آن مرد افتاد، ديد گريه و فرياد مى‏كند از علت گريه‏اش سؤال كرد، آن مرد آنچه واقع شده بود، باز گفت.

مقداد دست او را گرفت و نزد فرمانده برد و شروع به استيضاح فرمانده نمود، بالاخره خطاى فرمانده بر خودش ثابت شد، مقداد گفت:«حال، خودت قصاص او را بده و براى قصاص،به او تمكين كن»!

فرمانده تصديق كردو حاضر به دادن قصاص شد ليكن آن مرد نظامى از حق خود گذشت و او را عفو نمود، مقداد از عظمت نقشى كه بازى كرده بود و از عظمت دينى كه اين عزت را به آنها بخشيده بد، سر مست شد و در حالى كه راه مى‏رفت، با خود چنين زمزمه مى‏كرد:

«بايد تا دم مرگ من، اسلام عزيز باشد»

آرى، آرزوى او اين بود كه تا هنگام مرگ او اسلام عزيز باشد، و در راه تحقق اين آرزو، همراه ساير پاسداران اسلام، چنان پاسدارى درخشانى نسبت به اسلام كرد كه او را شايسته اين قرار داد كه پيامبر (ص) درباره او بگويد:

«مقداد!خدا مرا به دوستى تو امر نموده است و به من خبر داده كه خود نيز تو را دوست مى‏دارد

مالك اشتر نخعى

تعريف و توصيف مالك خارج از آنست كه در اين چند سطر نوشته است اشاره مينمائيم.ميفرمايد يكى از بندگان خدا را بسوى شما (براى حكومت) روانه كردم كه در روزهاى خوفناك نميخوابد و در ساعات وحشت و اضطراب از برابر دشمن بر نميگردد و بيمناك نشود و بر بدكاران از سوزاندن آتش سخت‏تر است و او مالك بن حارث از قبيله مذحج است پس سخنش را بشنويد و فرمانش را در آنچه با حق مطابقت دارد اطاعت كنيد فانه سيف من سيوف الله زيرا او شمشيرى از شمشيرهاى خدا است كه تيزى آن كند نشود و ضربتش بى اثر نباشد ⁽¹⁾ .

آرى مالك سيف الله المسلول بود كه با شمشير آتشبار خود خرمن هستى منافقين را خاكستر مينمود و مقام شامخى داشت كه على عليه السلام درباره‏اش فرمود:لقد كان لى كما كنت لرسول الله يعنى مالك براى من چنان بود كه من نسبت برسول خدا بودم اگر باين كلام امام توجه دقيق شود آنوقت ميزان عظمت و علو منزلت‏مالك روشن ميگردد.

ابن ابى الحديد در شرح نهج البلاغه ميگويد اگر كسى سوگند ياد كند كه خداى تعالى در ميان عرب و عجم كسى را مانند مالك خلق نكرده است مگر استادش على بن ابيطالب را گمان نميكنم كه در سوگند خود گناهى كرده باشد زندگى مالك اهل شام و مرگ وى اهل عراق را پريشان نمود .

رشادتهاى مالك در جنگ صفين غير قابل توصيف است و معاويه او را دست راست على ميناميد،پس از مراجعت از صفين على عليه السلام او را بفرماندارى مصر اعزام نمود و بطوريكه قبلا شرح داده شد در قلزم بوسيله نافع مسموم گرديد.

خبر شهادت وى على عليه السلام را بياندازه متأثر نمود و براى آن شجاع بى نظير بسيار گريه نمود و فرمود خدا رحمت كند مالك را و سپس فرمود مالك اگر كوه بود كوهى عظيم بود و اگر سنگ بود سنگى صلب و سخت بود مرگ او اهل شام را عزيز و اهل عراق را ذليل نمود پس از اين ديگر مثل مالك را نخواهم

فضيلتهاى برجسته سلمان

سلمان، الگوى مسلمان كمال‏جو، وارسته و خودساخته است و ارزشهاى متعالى بسيارى در خويش گردآورده بود. بخشى از اين فضايل عبارت است از:

1 - نزديكى به رسول خدا(ص)

سلمان، پس از پذيرفتن اسلام، چنان در راه ايمان و معرفت اسلامى پيش رفت كه نزد رسول خدا جايگاهى والا يافت و مورد ستايش معصومان(ع) قرار گرفت. بخشى از سخنان آن بزرگان در باره سلمان چنين است:

الف) در ماجراى جنگ خندق، كه در سال پنجم هجرى رخ داد و به پيشنهاد سلمان پيرامون شهر خندق كندند. هر گروهى مى‏خواست‏سلمان با آنها باشد; مهاجران مى‏گفتند: سلمان از ما است. انصار مى‏گفتند: او از ما است. پيامبر(ص) فرمود: «سلمان منا اهل البيت‏» ⁽³⁾ ; سلمان از اهل بيت ما است.

عارف معروف، محى‏الدين بن‏عربى، با اينكه از علماى اهل تسنن است، در شرح اين سخن پيامبر اكرم(ص) مى‏گويد: پيوند سلمان به اهل بيت (عليهم السلام) در اين عبارت، بيانگر گواهى رسول خدا(ص) به مقام عالى، طهارت و سلامت نفس سلمان است; زيرا منظور از اينكه سلمان از اهل بيت (عليهم السلام) است، پيوند نسبى نيست; اين پيوند بر اساس صفات عالى انسانى است. ⁽⁴⁾

ب) جابر نقل مى‏كند كه رسول خدا(ص) فرمود:

«همانا اشتياق بهشت‏به سلمان بيش از اشتياق سلمان به بهشت است; و بهشت‏به ديدار سلمان عاشق‏تر از ديدار سلمان به بهشت است.» ⁽⁵⁾

ج) پيامبر اكرم(ص) فرمود:

«هر كه مى‏خواهد به مردى بنگرد كه خداوند قلبش را به ايمان درخشان كرده، به سلمان بنگرد.» ⁽⁶⁾

د) آن بزرگوار همچنين فرمود:

«سلمان از من است، كسى كه به او ستم كند به من ستم كرده است و كسى كه او را بيازارد مرا آزرده است.»

و) امام صادق(ع) فرمود:

«سلمان علم الاسم الاعظم‏» ⁽⁷⁾ ; سلمان اسم اعظم را مى‏دانست.

اين سخن بدان معناست كه سلمان از نظر عرفان، به مقامى رسيده بود كه حاصل اسم اعظم الهى بود. اگر كسى چنين لياقتى داشته باشد، دعايش به اجابت مى‏رسد و كرامات عظيمى از او سر مى‏زند.

2 - علم سلمان

پيامبر اسلام(ص) فرموده است: «اگر دين در ثريا بود، سلمان به آن دسترسى پيدا مى‏كرد.» ⁽⁸⁾

وسعت و عمق آگاهيهاى سلمان به حدى بود كه براى هر كس قابل هضم نيست. امام صادق(ع) فرمود: رسول خدا(ص) و على(ع) اسرارى را كه ديگران قدرت تحمل آن را نداشتند به سلمان مى‏گفتند و او را لايق نگهدارى علم مخزون و اسرار مى‏دانستند; از اينرو يكى از القاب سلمان، «محدث‏» است. ⁽⁹⁾

سلمان داراى علم بلايا و منايا (حوادث آينده) بود و همچنين از متولمان(قيافه‏شناسان) و محدثان به شمار مى‏رفت. جايگاه علمى سلمان چنان بود كه امام صادق(ع) در باره‏اش فرمود: «در اسلام، مردى كه فقيه‏تر از همه مردم باشد، همچون سلمان، آفريده نشده است.» ⁽¹⁰⁾

پيامبر اسلام(ص) فرمود: «سلمان درياى علم است كه نمى‏توان به عمق آن رسيد.» ⁽¹¹⁾

البته دانش سلمان، به معارف فكرى محدود نمى‏شد و آگاهيهاى فنى او نيز در حد بالايى بود. در جنگ خندق، طرح كندن خندق را سلمان خدمت پيامبر(ص) پيشنهاد كرد و عملى شد. همچنين در جنگ طائف، طرح ساختن «منجنيق‏» براى درهم كوبيدن قلعه‏هاى مشركان از ابتكاراتى است كه به سلمان نسبت داده شده است.

بنابراين، سلمان حق دارد از مقام علمى‏اش چنين تعبير كند:

اى مردم! اگر من شما را از آنچه مى‏دانستم مطلع مى‏كردم، مى‏گفتيد، سلمان ديوانه است، يا به كسى كه سلمان را بكشد درود مى‏فرستاديد. ⁽¹²⁾

3 - عبادت سلمان

آنچه به عبادت سلمان ارزش بيشترى مى‏دهد، علم و آگاهى اوست. چرا كه عبادت آگاهانه و پرستش از روى بصيرت از عبادت سطحى و ظاهرى ارزشمندتر است.

امام صادق(ع) فرمود: روزى پيامبر اسلام(ص) به ياران خود فرمود: كدام يك از شما تمام روزها را روزه مى‏دارد.

سلمان گفت: من، يا رسول الله.

پيامبر(ص) پرسيد: كدام يك از شما تمام شبها را به عبادت مى‏گذراند؟

سلمان گفت: من، يا رسول الله.

حضرت پرسيد: آيا كسى از شما هست كه روزى يك بار قرآن را ختم كند؟

سلمان گفت: من يا رسول الله.

يكى از حاضران كه جوابهاى سلمان را خودستايى و فخرفروشى مى‏پنداشت، گفت: اكثر روزها ديده‏ام كه سلمان روزه نيست، بيشتر شب را هم مى‏خوابد و بيشتر روز را به سكوت مى‏گذراند، پس چگونه هميشه روزه است و هر شب براى نيايش با خدا بيدار مى‏ماند و روزى يك بار قرآن را ختم مى‏كند؟!

پيامبر(ص) فرمود: ساكت‏باش! تو را با همسان لقمان چه كار؟ اگر مى‏خواهى چگونگى‏اش را از خودش بپرس تا خبر دهد.

سلمان گفت: در ماه سه روز روزه مى‏گيرم و خداوند فرموده است: «هر كس عمل نيكى انجام دهد پاداش ده برابر دارد. از طرف ديگر، روز آخر شعبان را روزه گرفته و آن را به روزه ماه رمضان متصل مى‏كنم و هر كه چنين كند، پاداش روزه هميشه را دارد. از رسول خدا(ص) شنيدم كه فرمود: هر كس با طهارت بخوابد، در ثواب، چنان است كه تمام شب را عبادت كرده باشد. اما ختم قرآن، رسول خدا(ص) فرمود: هر كس يك بار سوره «قل هوالله‏» را بخواند، پاداش يك سوم قرآن را دارد و هر كه دو بار بخواند، دو ثلث قرآن را خوانده است و هر كه سه بار بخواند، گويا قرآن را ختم كرده است. و نيز حضرت فرمود: يا على، هر كس تو را با زبان دوست‏بدارد يك سوم ايمانش كامل شده، هر كه با دل و زبان وستت‏بدارد، دو ثلث ايمان او كامل شده; و هر كه با دل و زبانش دوستت‏بدارد و با دست هم يارى‏ات كند، تمام ايمان را به دست آورده است.» ⁽¹³⁾

4 - زهد سلمان

آيات و روايات نشان مى‏دهد كه «زهد» به معناى حرام ساختن نعمتهاى الهى بر خود نيست. زهد به معناى عدم دلبستگى به امور مادى است. يكى از مواردى كه در تمام زواياى زندگى سلمان، از آغاز تا پايان عمر، ديده مى‏شود زهد، پارسايى و بى‏رغبتى او به دنياست.

سلمان، كه پيرو راستين پيامبر(ص) و حضرت على(ع) بود، راه آنان را پيش گرفت و حتى وقتى فرماندار مدائن بود، ساده‏زيستى را رها نكرد. زهد و وارستگى سلمان از ايمان عميق او سرچشمه مى‏گرفت; زيرا هر كس ايمان قويتر داشته باشد، از جاذبه‏هاى دنيوى آزادتر است. امام صادق(ع) فرمود:

«ايمان ده درجه دارد، مقداد در درجه هشتم و ابوذر در درجه نهم و سلمان در درجه دهم ايمان است.» ⁽¹⁴⁾

سلمان، خانه نداشت و هرگز دل به خانه‏سازى نمى‏داد. شخصى از او خواست تا برايش خانه‏اى بسازد ولى سلمان راضى نشد. سرانجام به سبب اصرار شخص نيكوكار اجازه داد برايش خانه بسازد، ولى سفارش كرد خانه چنان باشد كه هنگام ايستادن سر به سقف آن بخورد و هنگام خوابيدن پا به ديوار برسد. ⁽¹⁵⁾

سلمان پارسا، حتى حقوق اندك سالانه ⁽¹⁶⁾ خود را هم به نيازمندان مى‏داد و بسيار اندك براى خود برمى‏داشت.

آزادى و نامگذارى سلمان

پيامبر گرامى اسلام(ص) سلمان را به مبلغ چهل نهال خرما و چهل وقيه (هر وقيه معادل چهل درهم)، از مرد يهودى، خريد و آزادش ساخت و نام زيباى «سلمان‏» را بر او نهاد. ⁽²⁾ اين تغيير نام، بيانگر آن است كه:

1 - برخى از نامهاى عصر جاهليت، شايسته يك مسلمان نيست; 2 - واژه «سلمان‏» از سلامتى و تسليم گرفته شده است. انتخاب اين نام زيبا از سوى پيامبر(ص) نشانه پاكى و سلامت روح سلمان است

سلمان كيست؟

حدود دويست و شانزده يا سيصد و شانزده سال قبل از هجرت، در روستاى «جى‏» (از روستاهاى اصفهان) فرزندى به دنيا آمد، كه نامش را «روزبه‏» گذاشتند و بعدها پيامبر اسلام(ص) او را «سلمان‏» ناميد.

پدر سلمان «بدخشان كاهن‏» (روحانى زرتشتى) بود و كار هميشگى‏اش هيزم نهادن بر شعله آتش. با اينكه سلمان در ميان خاندان و محيطى زرتشتى ديده به جهان گشود، ولى هرگز در برابر آتش سر فرود نياورد و به خداى يكتا اعتقاد يافت. سلمان در دوران كودكى مادرش را از دست داد و عمه‏اش سرپرستى او را به عهده گرفت.

سلمان، بعد از آنكه دريافت قرار است او را شش ماه با اعمال شاقه زندانى سازند و پس از آن اگر به آيين نياكانش ايمان نياورد اعدامش كنند، با همكارى عمه‏اش گريخت و روانه بيابان شد. در بيابان كاروانى ديد كه به سوى شام مى‏رفت; پس به مسافران پيوست و رهسپار سرزمينهاى ناشناخته گرديد.

سرانجام سلمان، در همان آغاز هجرت گمشده‏اش را يافت و در حالى كه برده يك يهودى بود، در محضر رسول خدا(ص) مسلمان شد. ⁽¹⁾

سلمان فارسى

اين بار قهرمان داستان ما از سرزمين فارس چهره نشان مى‏دهد.

پس از ظهور اسلام، از سرزمين ايران رجال بسيارى برخاستند كه به آئين اسلام گرويدند و اسلام از آنها بزرگمردانى ساخت كه در ميدان مسابقه علم و ايمان و در اين جهان و آن جهان كسى به گردشان نمى‏رسد.

و اين، يكى از نكات جالب و اسرار عظمت اسلام است كه در روى زمين به هيچ كشورى قدم ننهاد مگر اينكه تمام نبوغها و استعدادها را بطرز اعجاب ـ آميز و خيره كننده‏اى بر انگيخت و ذخائر معنوى و نبوغها و ذوقها را كه در عقل و فكر مردم، همچون گنجى شايگاه در دل زمين، خوابيده بود، همه را بيرون آورد.

و لذا مى‏بينيد فلاسفه مسلمان، اطباى مسلمان، فقهاى مسلمان، ستاره شناس و فلكى دان مسلمان، مخترعان مسلمان، دانشمندان مسلمان، و رياضى دانان مسلمان همچون ستارگان فروزان از هر افقى درخشندگى آغاز كرده و همچون آفتاب درخشان در آسمان هر سرزمينى طلوع كردند بحدى كه تاريخ قرون اوليه اسلامى پر از نبوغهاى شگفت انگيزى است كه در جنبه‏هاى مختلف عقل و اراده و تكامل روحى به ظهور پيوسته است. درست است كه وطنهاى اين افراد، مختلف بود ولى همه از يك دين پيروى مى‏كردند!

خود پيامبر (ص) از جانب خداى بزرگ و دانا، از اين گسترش فرخنده آئين خود خبر داده بود و در پرتو مساعدت زمان و مكان روزى فرا رسيد كه پيامبر به چشم خود ديد پرچم اسلام در آسمان كشورهاى روى زمين و بالاى كاخهاى زمامداران دنيا چگونه به اهتزاز در مى‏آيد؟

سلمان فارسى شاهد جريان بود، و به آنچه پيامبر فرموده بود نهايت ايمان و اطمينان را داشت.

جريان در سال پنجم هجرت روز خندق اتفاق افتاد، موقعى كه عده‏اى از سران يهود به منظور دسته بندى و عقد اتحاد ميان عموم مشركين و تمام قبايل و دسته‏ها، بر ضد پيامبر اسلام و مسلمانان، به مكه رفتند تا از آنها پيمان بگيرند كه همگى در جنگ مهمى شركت جويند كه ريشه دين جديد را بركنند و يهود را يارى كنند و همگى صف واحدى تشكيل دهند تا اساس آن دين را بر اندازند.

نقشه خائنانه جنگ چنين طرح شد كه سپاه قريش و قبيله«غطفان»، مدينه، پايتخت حكومت اسلامى را از خارج مورد حمله و ضربت تهاجمى قرار دهند و در همان حال قبيله«بنى قريظه» كه در مدينه سكونت داشتند، از داخل مدينه و از پشت سر صفوف مسلمانان، حمله را شروع كنند و به اين ترتيب مسلمانان را در ميان دو سنگ آسياى جنگ قرار داده كاملا خرد كنند و چنان بلائى بر سر مسلمانان آوردند كه هرگز فراموش نكنند.

ناگهان پيامبر (ص) و مسلمانان در برابر سپاهى قرار گرفتند كه با عده‏اى انبوه، و ساز و برگ جنگى سهمگينى نزديك مدينه كنار چاه آبى اردو زده بودند. مسلمانان كه ناگهان در برابر عمل انجام شده وحشتناكى قرار گرفته بودند، نزديك بود از وحشت غافلگيرى قالب تهى كنند.

قرآن وضع آن روز مسلمانان را چنين تصوير نموده است:

«بياد آوريد آن وقتى را كه لشگر كفار از بالا و پائين بر شما حمله ور شدند و چشم‏ها حيران شده و جان‏ها به گلو رسيد و به وعده خدا گمان‏هاى مختلف برديد، مؤمنان حقيقى به وعده حق و پيروزى اسلام خوش گمان و ديگران بد گمان بودند». ⁽¹⁾ بيست و چهار هزار نفر مرد جنگى تحت فرماندهى«ابو سفيان» و «عيينة بن حصين» نزديك مدينه رسيدند تا مدينه را محاصره نمايند و چنان ضربت سخت و قاطعى وارد سازند كه يكباره از محمد (ص) و آئين او آسوده گردند.

چنانكه گفتيم اين سپاه تنها از طرف قريش بسيج نشده بود، بلكه تمام قبائل و دسته‏هائى كه اسلام را براى خود خطر بزرگى حساب مى‏كردند، در كنار قريش بودند اين لشكر كشى آخرين كوشش و مبارزه قاطعى بود كه دشمنان پيامبرـاعم از افراد پراكنده، و جمعيت‏ها و قبايل و قشرهاى مختلفـآن را آغاز نموده بودند.

مسلمانان خود را در موقعيت دشوارى ديدند، پيامبر اصحاب خود را گرد آورد تا با آنها در اين باره مشورت كند، طبعا پس از تشكيل شورا، همگى رأى به جنگ و دفاع از پايتخت اسلامى دادند ولى در اين كه اين دفاع چگونه بايد باشد، اختلاف نظر وجود داشت، در اين هنگام مرد بلند قامتى با موهاى پر پشت و انبوه كه بسيار مورد علاقه و محبت پيامبر (ص) بود از جا حركت كرد.

آرى«سلمان»حركت كرد و از بالاى تپه بلندى نگاه دقيق و كنجكاوى به شهر مدينه افكند و مشاهده كرد كه مدينه در ميان حصارى از كوهها واقع شده و سنگها و صخره‏ها اطراف آن را احاطه كرده است، فقط در ميان آنها يك شكاف طولانى و وسيع و هموارى وجود دارد كه سپاه دشمن به آسانى مى‏تواند از آنجا به حريم شهر مدينه يورش و حمله كند.

سلمان در وطن خود ايران، بسيارى از وسائل و نقشه هاى جنگى را ديده و از آنها اطلاع داشت، لذا طرحى خدمت پيامبر (ص) عرضه داشت كه در هيچ يك از جنگهاى عرب سابقه نداشت و مردم عرب اصولا تا آن روز كوچك ترين آشنائى با آن طرح نداشتند. پيشنهاد او اين بود كه: خندقى كنده شود كه تمام منطقه باز و بلا مانعى را كه در اطراف مدينه است، حفظ كند.

خدا مى‏داند اگر اين خندق را نمى‏كندند، سر انجام مسلمانان در آن جنگ چه مى‏شد؟قريش كه اصولا چنين خندقى را نديده بودند از مشاهده آن دچار حيرت شدند،قواى قريش مدت يك ماه در خيمه‏ها لميدند، و در ظرف اين مدت نتوانستند به مدينه راه يابند، عاقبت در يكى از شبها خدا باد بسيار تند و سرد و سياهى را بر انگيخت و خيمه‏ها را از جا كند و قريش را پراكنده ساخت، ابو سفيان در ميان سپاه خود فرمان داد: كوچ كنند و به همان جائى كه آمده‏اند برگردند، و گر نه روز بروز نا اميدى بر آنها چيره شده و ناتوان خواهند گشت!

در ايام حفر خندق، سلمان در ميان مسلمانان كه همگى مشغول كندن خندق و تلاش و كوشش بودند، در محل مأموريت خود قرار مى‏گرفت. پيامبر (ص) نيز هماهنگ با ساير مسلمانان ضربات كلنگ را بر زمين وارد مى‏آورد، روزى در قسمتى كه سلمان با گروه خود كار مى‏كرد، كلنگ‏ها بر سنگ سياه رنگ بسيار سختى برخورد.

«سلمان» مردى قوى بنيه، و داراى بازوان نيرومند بود بطورى كه يك ضربت بازوى پر قدرت او سخت ترين سنگها را مى‏شكافت و ريزه‏هاى آن را به اطراف پراكنده مى‏ساخت ولى وقتى كلنگ او به اين سنگ رسيد در برابر آن عاجز ماند. به ياران خود گفت كار اين سنگ بر عهده همگى شماست،ولى به زودى ناتوانى آنها نيز آشكار گشت.

«سلمان» نزد پيامبر (ص)رفت و اجازه خواست براى رهائى از مشكل كندن آن سنگ سخت و استوار، مسير خندق را تغيير دهند. پيامبر (ص) به اتفاق سلمان آمد تا آن زمين و سنگ را شخصا مشاهده نمايد، وقتى ملاحظه كرد، كلنگى طلبيد و به ياران خود فرمود كمى دورتر بروند تا ريزه‏هاى سنگ به آنها اصابت نكند.

آنگاه نام خدا را بر زبان جارى ساخت و هر دو دست را كه دسته كلنگ را محكم گرفته بود، با اراده آهنين بلند كرده چنان بر سنگ فرود آورد كه سنگ شكافته شد از شكاف بزرگ آن برق و شعله بلندى به هوا برخاست!

«سلمان» مى‏گويد: من شخصا آن شعله را ديدم كه اطراف مدينه را روشن ساخت، پيامبر (ص) صدا زد:

«الله اكبر!كليدهاى سرزمين ايران به من داده شد، كاخهاى حيره و مدائن كسرى بر من روشن گرديد، بى شك امت من بر آن ممالك غلبه خواهند كرد»بعد كلنگ را بلند نمود و ضربت دوم را فرود آورد، عين همان پديده تكرار شد، از سنگ شكافته شده، برقى جهيد و شعله‏هاى نورانى به هوا برخاست و پيامبر تهليل و تكبير بر زبان جارى ساخت و گفت:

«الله اكبر! كليدهاى سرزمين روم به من عطا شد، اين شعله، كاخهاى آنجا را بر من روشن ساخت، بى شك امت من بر آنجا غلبه خواهند كرد».

سپس ضربت سوم را وارد ساخت، سنگ استوار و سر سخت تسليم شد و در برابر نيش كلنگ پيامبر (ص) از جا تكان خورد و برق درخشان و خيره كننده‏اى از خود ظاهر ساخت ،پيامبر تكبير گفت، مسلمانان نيز با او همصدا شدند پيامبر (ص) فرمود: هم اكنون كاخهاى سوريه، صنعاء و ساير كشورهاى روى زمين را كه بزودى پرچم اسلام در آسمان آنها به اهتزاز در خواهد آمد، مى‏بينم، مسلمانان با اعتقاد كامل فرياد بر آوردند:« اين،وعده‏اى است كه خدا و پيامبر او داد بى شك خدا و پيامبر راست مى‏گويند».

سلمان يگانه عضو شوراى عالى جنگى بود كه حفر خندق را پيشنهاد كرد، سنگى هم كه پاره‏اى از اسرار غيب و آينده از آن پديد آمد، مربوط به كار سلمان و در قسمت او بود كه در كندن آن از پيامبر (ص) يارى خواست، او كنار پيامبر(ص) ايستاده و آن نور را مى‏ديد و بشارت را مى‏شنيد و آن قدر عمر كرد تا مصداق آن بشارت را در خارج به چشم خود مشاهده كرد و بر ايمان او افزوده شد و مايه نشاط حيات معنوى او گرديد، سلمان ديد در شهرهاى ايران، روم، قصرهاى صنعا ( يمن)، سوريه، مصر، عراق و بالاخره در تمام گوشه و كنار زمين نغمه‏هاى دل انگيز اذان از بالاى مأذنه‏ها طنين مى‏افكند و امواج هدايت و خير را پخش مى‏كند و دلها را به وجد و سرور مى‏آورد.

اينك سلمان است كه در زير سايه درخت سر سبز و خرمى كه در جلو خانه او در مدائن، شاخ و برگ بر افراشته است، نشسته، با همنشينان خود از جانبازى هاى بزرگى كه در جستجوى حقيقت به عمل آورده، سخن مى‏گويد براى آنها حكايت مى‏كند كه چگونه دين قوم خود يعنى مردم ايران را رها كرد و اول به سوى مسيحيت و بعد به سوى اسلام گرايش نمود و آنرا پذيرفت، و چگونه در جستجوى آزادى عقل و روحش، خانه و خاك پدر بزرگوار و مهربان خود را ترك گفت و خود را در دامن فقر و تنگدستى انداخت! و چگونه در جستجوى حقيقت در بازار برده روشى به فروش رفت؟.

و بالاخره چگونه با پيامبر (ص) ملاقات كرد، و چگونه به او ايمان آورد؟ اينك بيائيد به مجلس با شكوه او قدرى نزديك شويم و به داستان شگفت انگيزى كه حكايت مى‏كند، گوش فرا دهيم:

من در اصل اهل اصفهان بودم، از قريه‏اى كه«جى»ناميده مى‏شد، پدرم در زمين خود كشاورزى مى‏كرد، پدرم فوق العاده به من علاقه داشت.

در آئين مجوس خيلى زحمت كشيدم، حتى پيوسته ملازم آتشى بودم كه مى‏افروختيم و نمى گذاشتيم خاموش گردد.

پدرم ملكى داشت، روزى مرا به آنجا فرستاد،از خانه بيرون آمدم، در راه گذارم به معبد نصارى افتاد، از داخل معبد صداى خواندن دعا و نماز به گوشم رسيد، داخل شدم تا ببينم چه مى‏كنند، دعا و نماز آنها، مرا تحت تأثير قرار داد، با خود گفتم: اين دين بهتر از دينى است كه ما داريم، تا غروب آفتاب همان جا ماندم و به ملك پدر و نزد او بر نگشتم تا اينكه كسى را به دنبال من فرستاد.وقتى كه وضع و دين نصارى مرا تحت تأثير قرار داد از مركز دين آنها پرسيدم گفتند: در شام است.

موقعى كه نزد پدرم برگشتم به او گفتم:گذار من به مردمى افتاد كه در كنيسه خود نماز مى‏خواندند، از نماز آنها خيلى خوشم آمد، فكر كردم دين آنها بهتر از دين ما است، پدرم خيلى با من بحث و جدل كرد، من نيز با او مشاجره كردم، پدرم مرا زندانى ساخت و زنجير بر پاهاى من بست!، به نصارى پيام فرستادم كه من دين آنها را اختيار كرده‏ام، و درخواست كردم وقتى كه قافله‏اى از شام بر آنها وارد مى‏شود، پيش از آنكه به شام برگردند، مرا خبر كنند تا همراه قافله به شام بروم.آنها نيز چنين كردند، زنجير را پاره كردم و از زندان گريخته با آنها به شام رفتم، آنجا پرسيدم عالم بزرگ شما كيست؟

گفتند اسقف رئيس كنيسه است، نزد او رفتم و داستان خود را براى او تعريف كردم و نزد او، ماندگار شدم، در اين مدت خدمت مى‏كردم، نماز مى‏خواندم و درس مى‏آموختم، اين اسقف در دين خود، مرد بدى بود چون صدقه‏ها را از مردم جمع آورى مى‏كرد تا در ميان مستحقان تقسيم كند ولى آن را براى خود مى‏اندوخت و ذخيره مى‏كرد.

او بعد از مدتى از دنيا رفت. ديگرى را جانشين او قرار دادند، من در دين آنها كسى را نديدم كه به امور آخرت راغب تر و به دنيا بى اعتناتر و در عبادت كوشاتر از او باشد.

آنچنان محبتى نسبت به او پيدا كردم كه فكر نمى‏كنم پيش از آن، كسى را آن اندازه دوست داشته باشم، وقتى كه مرگ او فرا رسيد، گفتم، چنانكه مى‏بينى پيك اجل فرا رسيده، چه دستورى به من مى‏دهى و به التزام خدمت چه كسى وصيت مى كنى؟.

گفت:پسرك من، كسى را مثل خودم سراغ ندارم مگر مردى كه در «موصل» هست.وقتى او از دنيا رفت نزد مرد موصلى رفتم و جريان را به او گفتم و مدتى نزد او ماندم.

بعد از مدتى، مرگ، او نيز دريافت، از آينده خود سؤال كردم، مرا به عابدى كه در «نصيبين» بود، راهنمائى كرد، نزد او رفتم و جريان خود را به او گفتم و سپس مدتى نزد او ماندم .

زمانى كه اجل او نيز فرا رسيد، از آينده خود سؤال كردم، گفت: بعد از من حق با مردى است كه در «عموريه» (يكى از نقاط روم) اقامت دارد نزد او سفر كردم و همانجا ماندم، و براى امرار معاش خود، چند تا گاو و گوفند دست و پا كردم.

بعد از مدتى اجل او نيز فرا رسيد، به او گفتم:مرا به التزام خدمت چه كسى وصيت مى‏كنى؟گفت : «پسرك من، كسى را سراغ ندارم كه عينا مثل ما باشد تا به تو معرفى كنم ولى تو در عصرى زندگى مى‏كنى كه نزديك است پيامبرى مبعوث شود كه آئين او بر اساس آئين حق ابراهيم استوار است و به سرزمينى كه داراى نخلستان و بين دو «حره» ⁽²⁾ واقع شده است، هجرت مى‏كند. اگر توانستى خود را به او برسانى غفلت نكن، او داراى علائم و نشانه‏هائى است كه پنهان نمى‏ماند: او صدقه نمى‏خورد ولى هديه را قبول مى‏كند، ميان دو كتف او نشانه نبوت نقش بسته است، اگر او را ببينى حتما مى‏شناسى».

روزى قافله‏اى مى‏گذشت، از وطنشان سؤال كردم، فهميدم كه آنان از مردمان جزيرة العرب هستند، به آنها گفتم: اين گاوها و گوسفندهاى خود را به شما مى‏دهم در برابر اينكه مرا همراه خود به وطنتان ببريد، گفتند: قبول كرديم.

مرا همراه خود بردند تا به «وادى القرى» رسيديم در آنجا بود كه به من ظلم كردند و مرا به يك نفر يهودى فروختند!.

در آنجا درختان خرماى فراوان ديدم، گمان كردم همان شهرى است كه براى من تعريف كرده‏اند، همان جائى كه به زودى شهر هجرت پيامبرى خواهد شد كه جهان در انتظار ظهور او بود، ولى افسوس، اين، آن نبود!.

نزد شخصى كه مرا خريده بود، ماندم تا اينكه روزى يك نفر از يهود «بنى قريظه» نزد وى آمد و مرا خريد و با خود بيرون برد تا وارد شهر مدينه شديم، به محض اينكه مدينه را ديدم، يقين كردم همان شهرى است كه صفات آن را براى من تعريف كرده‏اند، نزد آن شخص ماندم، در باغ خرمائى كه وى در زمين بنى قريظه داشت كار مى‏كردم، تا آنكه خدا پيامبر (ص) را بر انگيخت، و پيامبر (ص) سالها پس از بعثت، به مدينه هجرت نمود و در «قبا» در ميان طايفه«بنى عمرو بن عوف» فرود آمد.

من روزى بالاى درخت خرما بودم، مالك من زير درخت نشسته بود، ناگهان يكى از عموزادگان وى، از يهود، نزد او آمد و با او به گفتگو پرداخت و گفت: خدا قبيله «بنى قيله» را بكشد، در«قبا» براى مردى كه تازه از مكه آمده،سر و دست مى شكنند، گمان مى‏كنند او پيامبر است !.

همينكه او نخستين جمله را گفت، چنان لرزه بر اندامم افتاد كه از شدت آن درخت خرما به حركت در آمد، بطورى كه نزديك بود بر سر مالك خود بيفتم!بسرعت پائين آمده گفتم: چه گفتى؟ چه خبر است؟!

صاحبم دستها را بلند كرده مشت محكمى به من فرو كوفت و گفت: اين حرفها به تو چه مربوط است؟ تو دنبال كارت برو!

سر كار خود برگشتم، چون شب شد هر چه پيش خود داشتم جمع كردم و راه قبا را در پيش گرفتم، در آنجا بود كه خدمت پيامبر رسيدم و وقتى داخل شدم ديدم چند نفر از يارانش همراه او هستند، گفتم:شما لابد غريبه و از وطن دور هستيد و احتياج به طعام و غذا داريد، من مقدارى غذا همراه دارم نذر كرده‏ام آن را صدقه بدهم، چون محل اقامت شما را شنيدم شما را از همه كس نسبت به آن سزاوارتر ديدم لذا آن را پيش شما آورده‏ام،بعد، خوراكى را كه همراه داشتم گذاشتم زمين.

پيامبر (ص) به اصحاب خود گفت: بخوريد بنام خدا، ولى خودش خوددارى كرد و اصلا دست به سوى آن دراز نكرد. با خود گفتم اين يكى ـ او صدقه نمى‏خورد!آن روز برگشتم، فردا دوباره نزد پيامبر (ص) رفتم و مقدارى غذا بردم، به او گفتم: ديروز ديدم از صدقه نخوردى، نزد من مقدارى خوراك بود، دوست داشتم تو را بوسيله اهداء آن احترامى كرده باشم، اين را گفتم و غذا را در برابرش نهادم، به اصحاب خود گفت: بخوريد به نام خدا و خودش نيز با آنها ميل فرمود، با خود گفتم: اين دومى او هديه مى‏خورد!

آن روز نيز برگشتم و مدتى نتوانستم به ملاقات او بروم، پس از چندى باز رفتم، اوء را در «بقيع» يافتم كه دنبال جنازه‏اى آمده بود و اصحاب، همراهش بودند، دو عبا همراه داشت يكى را پوشيده و ديگرى را به شانه انداخته بود، سلام كردم و پشت سرش قرار گرفتم تا قسمت بالاى پشتش را ببينم، فهميد مقصود من چيست، عبا را از پشت خود بلند كرد، ديدم علامت و مهر نبوت، چنانكه آن شخص براى من توصيف كرده بود، ميان دو كتفش پيداست، خود را به قدمهايش انداختم، بر پاهايش بوسه زدم و گريه كردم، مرا نزد خود فراخواند، در محضرش نشستم و ماجراى خود را چنانكه اكنون براى شما نقل مى‏كنم از اول تا آخر حكايت كردم. بعد، اسلام اختيار كردم ولى بردگى ميان من و شركت در جنگ«بدر» و «احد» مانع شد.

روزى پيامبر (ص) فرمود:«با صاحب خود مكاتبه كن تا تو را آزاد كند». ⁽³⁾

با صاحبم مكاتبه كردم، پيامبر (ص) به مسلمانان امر فرمود تا مرا در پرداخت قيمتم يارى كنند، در پرتو عنايت خدا آزاد گرديدم، و بعنوان يك نفر مسلمان آزاد، زندگى كردم، و در جنگ خندق و ساير جنگهاى اسلامى شركت‏نمودم. ⁽⁴⁾

سلمان فارسى با اين جملات درخشنده و شيرين، جانبازى بزرگ خود را در جستجوى دين حقيقى كه بتواند ارتباط او را با خدا برقرار سازد، خط مشى دوران زندگى او را ترسيم كند، بيان نموده است.

راستى اين مرد چقدر انسان بلند مرتبه‏اى بوده است؟، اين چه برترى و بزرگى است كه روح تابناك او به دست آورده است؟

اين چه فنا در حقيقت، و چه عشق به حقيقت، و كدام سر پرشورى بود كه او را با طيب خاطر و به ميل خود، از آغوش ملك و خاك و نعمتهاى پدرش، بدر برد و به دنبال گمشده‏اى كه آنهمه دشوارى و مشكلات و مشقت‏ها در سرراه آن بود، به راه انداخت بطورى كه با كمال جديت و با نهايت زحمت، و پيوسته عبادت كنان، از سرزمينى به سرزمين ديگرى و از شهرى به شهر ديگر منتقل مى‏شد؟!

اينها همه در پرتو اراده نيرومند و استوار او بود كه مشكلات را در برابرش مقهور و محالات را زبون و ذليل مى‏ساخت.

بصيرت نافذش روحيات مردم و ماهيت مذهب‏ها و حقايق زندگى را به شدت تفحص مى‏كرد، و در جستجوى خود به دنبال حق، و در فداكارى ارجدارش به خاطر يافتن راه هدايت، آنقدر پايدارى و پا فشارى از خود نشان مى‏داد كه سر انجام به عنوان برده، به فروش رسيد.

خوشا به حال او كه خدا ثواب مجاهداتش را كاملا به او عطا كرد و او را به حق، و حق را به او رسانيد و به ملاقات پيامبرش سرفراز كرد و آنگاه بقدرى به او طول عمر عطا كرد كه با دو چشم خود پرچمهاى الهى را كه در تمام‏نقاط زمين در اهتزاز بود ديد و مسلمانان را كه تمام جوانب و اطراف روى زمين را از هدايت، عمران، و عدل پر ساخته بودند ملاحظه نمود .

مگر انتظار داريم مردى كه اين، همت او، و اين، صداقت اوست چگونه مسلمانى باشد؟ مسلمانى او، مسلمانى نيكان پارسا بود، او در زهد، در هشيارى و در پرهيزگارى، نمونه كامل اسلام بود، او مدتى با« ابو درداء» در يك خانه زندگى مى كرد، ابو درداء روزها روزه مى‏گرفت و شبها شب زنده دارى مى‏نمود، «سلمان »به اين طرز عبادت افراطى او اعتراض مى‏كر

ولايت فقيه چيست؟ و فقيه چه نوع ولايتى دارد؟

 

n

 

پس آنچه از مفهوم ولايت، در نظريه ى ولايت فقيه اراده مى شود، آن است كه خداوند سبحان و امامان معصوم(عليهم السلام)حق قانون گذارى، اجراى قانون، تصرف و تدبير امور اجتماعى و امامت سياسى جامعه را كه نياز قطعى تمامى جوامع است، براى فقيهان جامع الشرايط جعل كرده اند. فقيه، كسى است كه دين شناس باشد و با برخوردارى از ملكه ى اجتهاد و قوّه ى استنباط احكام شرعى از منابع آن، توان استخراج حكم الهى را، در هر مسئله و حادثه ى فردى يا اجتماعى دارد. فقيه با ولايت تدبيرى و سياسى خود، بر اساس منابع كتاب و سنّت، و مصالح اجتماعى تصميم مى گيرد و همان طور كه مردم موظّف به پيروى و اطاعت از حكم او هستند، خود او هم مستثنا نيست و بايد از آن حكمى كه خودش استنباط و صادر كرده است، پيروى نمايد، وگرنه از ولايت ساقط مى شود.

 

وقتى كه ميرزاى شيرازى براساس ولايت شرعى خود و به خاطر مصالح اسلامى، به تحريم تنباكو حكم مى كند، خود او نيز بايد، همانند مردم، از اين حكم پيروى كند.

 

به تعبير حضرت امام(رحمه الله) حكومت در اسلام، حكومت قانون است;^[18]آن هم قانون الهى كه بر طبق مصالح و مفاسد دنيوى و اخروىِ واقعى بشر وضع گرديده است. در حقيقت، اين فقه و شريعت الهى است كه تدبير و تنظيم كننده ى حيات فردى و جمعى است، نه شخص فقيه. فقيه از نظر شخصيّت حقيقى، با افراد جامعه، هيچ تفاوتى ندارد.

 

ولايت سياسى، در اختيار فقاهت است و فقيه، در مقام يك قانون دان و كسى كه خبره و كارشناس است و توان استنباط حكم و قانون را دارد، داراى اين ولايت شده است. البتّه اين شؤون و اختيارات، براى مجتهدِ مطلق است، نه مجتهدِ متجزّى. مجتهد مطلق، كسى است كه كارشناسِ كامل دين باشد; يعنى در تمامى احكام دينى و در جميع زمينه ها، اعم از عبادات، معاملات، احكام سياسى، اجتماعى، اقتصادى، فرهنگى، نظامى و امور بين الملل، توان استنباط داشته باشد و بتواند حكم الهى را به صورت مستند ارائه دهد، و در هيچ مسئله ى مستحدثه اى، از اِعلام حكم شرعى عاجز نباشد.

 

بنابراين در پاسخ اين كه ولايت فقيه چيست، مى توان گفت: حق تصرف، تدبير و تنظيمى است كه درباره ى جامعه و مسائل اجتماعى، به تبع ولايت امامان معصوم(عليهم السلام) براى فقيه جامع الشرايط جعل شده است. پس ولايت فقيه، به معناى قيموميّت بر محجوران نيست. منظور از اين ولايت، خلافت تكوينى و الهى فقيه هم نيست. و نيز چنين نيست كه براى فقيه، مقام وساطت ميان مردم و خدا مطرح باشد; آن چنان كه در جهان مسيحيت، در قرون وسطى، اربابان كليسا، خويش را حاكم مطلق و واسطه ى ميان خدا و خلق مى پنداشتند، و خود را، در برابر هيچ مقامى، مسؤول و پاسخ گو نمى ديدند.^[19]

در پايان، تذكر اين نكته مفيد است كه ولايت يادشده، براى هر فقيهى وجود ندارد. علاوه بر فقاهت كه شرط لازم ولايت است، شرايط بسيار مهم و اساسى ديگرى، نظيرِ عدالت، توانِ تدبير و مديريّت جامعه، قدرت تجزيه و تحليل مسائل سياسى و اجتماعى، و آگاهى از روابط حاكم بر كشورهاى جهان را نيز بايد دارا باشد. اين ولايت، براى فقيهى جعل شده است كه جامع الشرايط باشد

با توجه به روشن شدنِ مفهومِ ولايت و اقسام آن در دو پرسش پيشين، در پاسخ اين پرسش كه ولايت فقيه چيست، و اين كه در نظريه ى ولايت فقيه كدام يك از اقسام يادشده ى ولايت، مورد نظر است، بايد گفت: كسى براى فقيه، مدّعى ولايت تكوينى نيست و نمى خواهد او را تصرف كننده ى نظام خلقت و قانونمندى هاى جهان آفرينش معرفى كند;^[17]گرچه ممكن است احياناً، فقيهى، به طور فردى، در اثر مجاهدت نفسانى و بزرگى روح، به درجاتى از كمال برسد كه توان تصرّف تكوينى در بخش هايى از عالَم را دارا باشد.