تبیان، دستیار زندگی

امام حسن (ع ) فرزند امير مؤمنان على بن ابيطالب و مادرش مهتر زنان فاطمه زهرا دختر پيامبر خدا (ص ) است .
امام حسن (ع ) در شب نيمه ماه رمضان سال سوم هجرت در مدينه تولد يافت .
وى نخستين پسرى بود كه خداوند متعال به خانواده على و فاطمه عنايت كرد.
رسول اكرم (ص ) بلا فاصله پس از ولادتش , او را گرفت و در گوش چپش اقامه گفت .
سپس براى او بار گوسفندى قربانى كرد, سرش را تراشيد و هموزن موى سرش -كه يك درم و چيزى افزون بود - نقره به مستمندان داد.
پيامبر (ص ) دستور داد تاسرش را عطر آگين كنند و از آن هنگام آيين عقيقه و صدقه دادن به هموزن موى سرنوزاد سنت شد.
اين نوزاد را حسن نام داد و اين نام در جاهليت سابقه نداشت .
كنيه او را ابومحمد نهاد و اين تنها كنيه اوست .
لقب هاى او سبط, سيد, زكى , مجتبى است كه از همه معروفتر مجتبى ميباشد.
پيامبر اكرم (ص ) به حسن و برادرش حسين علاقه خاصى داشت و بارها ميفرمودكه حسن و حسين فرزندان منند و به پاس همين سخن على به ساير فرزندان خودميفرمود : شما فرزندان من هستيد و حسن و حسين فرزندان پيغمبر خدايند .
امام حسن هفت سال و خردهاى زمان جد بزرگوارش را درك نمود و در آغوش مهر آن حضرت بسر برد و پس از رحلت پيامبر (ص ) كه با رحلت حضرت فاطمه دوماه يا سه ماه بيشتر فاصله نداشت , تحت تربيت پدر بزرگوار خود قرار گرفت .
امام حسن (ع ) پس از شهادت پدر بزرگوار خود به امر خدا و طبق وصيت آن حضرت , به امامت رسيد و مقام خلافت ظاهرى را نيز اشغال كرد, و نزديك به شش ماه به اداره امور مسلمين پرداخت .
در اين مدت , معاويه كه دشمن سرسخت على (ع )و خاندان او بود و سالها به طمع خلافت ( در آغاز به بهانه خونخواهى عثمان و درآخر آشكارا به طلب خلافت ) جنگيده بود, به عراق كه مقرخلافت امام حسن (ع ) بودلشكر كشيد و جنگ آغاز كرد.
ما دراين باره كمى بعد تر سخن خواهيم گفت .
امام حسن (ع ) از جهت منظر و اخلاق و پيكر و بزرگوارى به رسول اكرم (ص )بسيار مانند بود.
وصف كنندگان آن حضرت او را چنين توصيف كرده اند:.
داراى رخسارى سفيد آميخته به اندكى سرخى , چشمانى سياه , گونهاى هموار,محاسنى انبوه , گيسوانى مجعد و پر, گردنى سيمگون , اندامى متناسب , شانهيى عريض ,استخوانى درشت , ميانى باريك , قدى ميانه , نه چندان بلند و نه چندان كوتاه .
سيمايى نمكين و چهرهاى در شمار زيباترين و جذاب ترين چهرهها .
ابن سعد گفته است كه حسن و حسين به ريگ سياه , خضاب ميكردند .
كمالات انسانى.
امام حسن (ع ) در كمالات انسانى يادگار پدر و نمونه كامل جد بزرگوار خودبود.
تا پيغمبر (ص ) زنده بود, او و برادرش حسين در كنار آن حضرت جاى داشتند,گاهى آنان را بر دوش خود سوار ميكرد و ميبوسيد و ميبوييد.
از پيغمبر اكرم (ص ) روايت كردهاند كه درباره امام حسن و امام حسين (ع )ميفرمود: اين دو فرزند من , امام هستند خواه برخيزند و خواه بنشينند ( كنايه از اين كه در هر حال امام و پيشوايند ).
امام حسن (ع ) بيست و پنج بار حج كرد, پياده , درحالى كه اسبها نجيب را با او يدك ميكشيدند.
هرگاه از مرگ ياد ميكرد ميگريست و هر گاه از قبر ياد ميكردميگريست , هر گاه به ياد ايستادن به پاى حساب ميافتاد آن چنان نعره ميزد كه بيهوش ميشد و چون به ياد بهشت و دوزخ ميافتاد, همچون مار گزيده به خود ميپيچيد.
از خدا طلب بهشت ميكرد و به او از آتش جهنم پناه ميبرد.
چون وضو ميساخت و به نماز ميايستاد, بدنش به لرزه ميافتاد و رنگش زرد ميشد.
سه نوبت دارائيش رابا خدا تقسيم كرد و دو نوبت از تمام مال خود براى خدا گذشت .
گفته اندك : امام حسن (ع ) در زمان خودش عابد ترين و بى اعتنا ترين مردم به زيور دنيا بود.
در سرشت و طينت امام حسن (ع ) برترين نشانههاى انسانيت وجود داشت .
هركه او را ميديد به ديدهاش بزرگ ميآمد و هر كه با او آميزش داشت بدو محبت ميورزيد و هر دوست يا دشمنى كه سخن يا خطبه او را ميشنيد, به آسانى درنگ ميكردتا او سخن خود را تمام كند و خطبهاش را به پايان برد.
محمد بن اسحاق گفت : پس از رسول خدا (ص ) هيچكس از حيث آبرو و بلندى قدر به حسن بن على نرسيد.
بر درخانه فرش ميگستردند و چون از خانه بيرون ميآمد و آنجا مينشست راه بسته ميشد وبه احترام او كسى از برابرش عبور نميكرد و او چون ميفهميد, برميخاست و به خانه ميرفت و آن گاه مردم رفت و آمد ميكردند.
در راه مكه از مركبش فرود آمد وپياده به راه رفتن ادامه داد.
در كاروان همه از او پيروى كردند حتى سعد بن ابى وقاص پياده شد و در كنار آن حضر ت راه افتاد.
ابن عباس كه از امام حسن و امام حسين (ع ) مسن تر بود, ركاب اسبشان راميگرفت و بدين كار افتخار ميكرد و ميگفت : اينها پسران رسول خدايند.
با اين شأ ن و منزلت , تواضعش چنان بود كه : روزى بر عده اى مستمند ميگذشت ,آنها پارههاى نان را بر زمين نهاده و خود روى زمين نشسته بودند و ميخوردند, چون حسن بن على را ديدند گفتند: اى پسر رسول خدا بيا با ما هم غذا شو.
امام حسن (ع ) فورا از مركب فرود آمد و گفت : خدا متكبرين را دوست نمى دارد.
و باآنان به غذا خوردن مشغول شد.
آنگاه آنها را به ميهمانى خود دعوت كرد, هم غذا به آنان داد و هم پوشاك .
در جود و بخشش امام حسن (ع ) داستانها گفتهاند.
از جمله مدائنى روايت كرده كه : حسن و حسين و عبدالله بن جعفر به راه حج ميرفتند.
توشه و تنخواه آنان گم شد.
گرسنه و تشنه به خيمهاى رسيدند كه پير زنى در آن زندگى ميكرد.
از او آب طلبيدند.
گفت اين گوسفند را بدوشيد وشير آن را با آب بياميزيد و بياشاميد.
چنين كردند.
سپس از او غذا خواستند.
گفت همين گوسفند را داريم بكشيد و بخوريد.
يكى از آنان گوسفند را ذبح كرد و از گوشت آن مقدارى بريان كرد و همه خوردند وسپس همانجا به خواب رفتند.
هنگام رفتن به پير زن گفتند: ما از قريشيم به حج ميرويم .
چون باز گشتيم نزد ما بيا با تو به نيكى رفتار خواهيم كرد.
و رفتند.
شوهر زن كه آمد و از جريان خبر يافت , گفت : واى بر تو گوسفند مرا براى مردمى ناشناس ميكشى آنگاه ميگويى از قريش بودند؟ روزگارى گذشت و كار بر پير زن سخت شد, از آن محل كوچ كرد و به مدينه عبورش افتاد.
حسن بن على (ع ) او را ديدو شناخت .
پيش رفت و گفت : مرا ميشناسى ؟ گفت نه .
گفت : من همانم كه در فلان روز مهمان تو شدم .
و دستور داد تا هزار گوسفند و هزار دينار زر به او دادند.
آن گاه او را نزد برادرش حسين بن على فرستاد.
آن حضرت نيز همان اندازه به اوبخشش فرمود.
او را نزد عبد الله بن جعفر فرستاد او نيز عطايى همانند آنان به اوداد.
حلم و گذشت امام حسن (ع ) چنان بود كه به گفته مروان , با كوهها برابرى ميكرد.
بيعت مردم با حسن بن على (ع ).
هنگاميكه حادثه دهشتناك ضربت خوردن على (ع ) در مسجد كوفه پيش آمد و مولى (ع ) بيمار شد به حسن دستور كه در نماز بر مردم امامت كند, و در آخرين لحظات زندگى , او را به اين سخنان وصى خود قرار داد: پسرم فرزندانش و رؤساى شيعه و بزرگان خاندانش را بر اين وصيت گواه ساخت و كتاب و سلاح خود را به او تحويل داد و سپس فرمود: پسرم سلاحم را به تو تحويل دهم .
همچنانكه آن حضرت مرا وصى خود ساخته و كتاب و سلاحش را به من داده است و مرا مأ مور كرده كه به تودستور دهم در آخرين لحظات زندگيت , آنها را به برادرت حسين بدهى .
امام حسن (ع ) به جمع مسلمانان درآمد و بر فراز منبر پدرش ايستاد.
خواست درباره فاجعه بزرگ شهادت پدرش , على عليه السلام با مردم سخن بگويد.
آنگاه پس از حمدو ثناى بر خداوند متعال و رسول مكرم (ص ) چنين گفت : همانا دراين شب آن چنان كسى وفات يافت كه گذشتگان بر او سبقت نگرفتهاند و آيندگان بدو نخواهند رسيد.
و آن گاه درباره شجاعت و جهاد و كوشش هائى كه على (ع ) در راه اسلام انجام داد وپيروزيها كه در جنگها نصيب وى شد, سخن گفت و اشاره كرد كه از مال دنيا در دم مرگ فقط هفتصد درهم داشت از سهميهاش از بيت المال , كه ميخواست با آن خدمتكارى براى اهل و عيال خود تهيه كند.
در اين موقع در مسجد جامع كه مالامال از جمعيت بود, عبيدالله بن عباس بپاخاست و مردم را به بيعت با حسن بن على تشويق كرد.
مردم با شوق و رغبت با امام حسن بيعت كردند.
واين روز, همان روز وفات پدرش , يعنى روز بيست و يكم رمضان سال چهلم از هجرت بود.
مردم كوفه و مدائن و عراق و حجاز و يمن همه با ميل با حسن بن على بيعت رمضان سال چهلم از هجرت بود.
رمضان سال چهلم از هجرت بود.
خواست از راهى ديگر برود و با او همان رفتارى پيش گيرد كه باپدرش پيش گرفته بود.
پس از بيعت مردم , به ايراد خطبهاى پرداخت و مردم را به اطاعت اهل بيت پيغمبر (ص ) كه يكى از دو يادگار گران وزن و در رديف قرآن كريم هستند تشويق فرمود, و آنها را از فريب شيطان و شيطان صفتان بر حذر داشت .
بارى , روش زندگى امام حسن (ع ) در دوران اقامتش در كوفه او را قبله نظر و محبوب دلها و مايه اميد كسان ساخته بود.
حسن بن على (ع ) شرايط رهبرى را در خودجمع داشت زيرا اولا فرزند رسول خدا (ص ) بود و دوستى او يكى از شرايط ايمان بود, ديگر آنكه لازمه بيعت با او اين بود كه از او فرمانبردارى كنند.
امام (ع ) كارها را نظم داد و واليان براى شهرها تعيين فرمود و انتظام امور را بدست گرفت .
اما زمانى نگذشت كه مردم چون امام حسن (ع ) را مانند پدرش دراجراى عدالت و احكام و حدود اسلامى قاطع ديدند, عده زيادى ازافراد با نفوذ به توطئه هاى پنهانى دست زدند و حتى در نهان به به معاويه نامه نوشتند و او را به حركت به سوى كوفه تحريك نمودند, و ضمانت كردند كه هرگاه سپاه او به اردوگاه حسن بن على (ع ) نزديك شود, حسن را دست بسته تسليم او ميكنند يا ناگهان او رابكشند.
خوارچ نيز بخاطر وحدت نظرى كه در دشمنى با حكومت هاشمى داشتند در اين توطئه ها با آنها همكارى كردند.
در برابر اين عده منافق , شيعيان على (ع ) و جمعى از مهاجر و انصار بودند كه به كوفه آمده و در آنجا سكونت اختيار كرده بودند.
اين بزرگمردان مراتب اخلاص وصميميت خود را در همه مراحل - چه در آغاز بعد از بيعت و چه در زمانى كه امام (ع ) دستور جهد داد ثابت كردند.
امام حسن (ع ) وقتى طغيان و عصيان معاويه را در برابر خود ديد يا نامه هايى او را به اطاعت عدم توطئه و خونريزى فرا خواند ولى معاويه در جواب امام (ع ) تنها به اين امر استدلال مى كرد كه : من درحكومت از تو با سابقه تر و در ا ين امر آزموده تر و به سال از تو بزرگترم همين و ديگر هيچ گاه معاويه در نامههاى خود با اقرار به شايستگى امام حسن (ع ) مى نوشت : پس از من خلافت از آن توست زيرا تو از هر كس بدان سزاوار ترى و در آخرين جوابى كه به فرستادگان امام حسن (ع ) داد اين بود كه برگردند, ميان ما و شمابجز شمشير نيست .
و بدين ترتبيب دشمنى و سركشى از طرف معاويه شروع شد و او بود كه با امام زمانش گردنكشى آغاز كرد.
معاويه با توطئههاى زهرآگين و انتخاب موقع مناسب موقع مناسب و ايجاد روح اخلالگرى و نفاق , توفيق يافت .
او با خريدارى وجدانهاپست و پراكندن انواع دروغ و انتشار روحيه يأ س و در مردم سست ايمان , را به نفع خود فراهم ميكرد و از سوى ديگر, همه سپاهايانش را به بسيج عمومى فراخواند.
امام حسن (ع ) نيز تصميم خود را براى پاسخ به ستيزه جويى معاويه دنبال كرد و رسمااعلان جهاد داد.
اگر در لشكر معاويه كسانى بودند كه به طمع زر آمده بودند و مزدوردستگاه حكومت شام ميبودند, اما در لشكر امام حسن (ع ) چهره هاى تابناك شيعيانى ديده ميشد مانند حجر بن عدى , ابو ايوب انصارى , و عدى بن حاتم ... كه به تعبيرامام (ع ) يك تن از آنان افزون از يك لشكر بود .
اما در برابر اين بزرگان ,افراد سست عنصرى نيز بودند كه جنگ را با گريز جواب مى دادند, و در نفاق افكنى توانايى داشتند, و فريفته زر و زيور دنيا ميشدند.
امام حسن (ع ) از آغاز اين ناهماهنگى بيمناك بود.
مجموع نيروهاى نظامى عراق را 350 هزار نوشتهاند.
امام حسن (ع ) در مسجد جامع كوفه سخن گفت و سپاهيان را به عزيمت بسوى نخيله تحريض فرمود.
عدى بن خاتم نخسين كسى بود كه پاى در ركاب نهاد و فرمان امام را اطاعت كرد.
بسيارى كسان ديگر نيز از او پيروى كردند.
امام حسن (ع ) عبيد الله بن عباس را كه از خويشان امام و از نخستين افرادى بودكه مردم را به بيعت امام تشويق كرد, با دوازده هزار نفر به مسكن كه شمالى ترين نقطه در عراق هاشمى بود اعزام فرمود.
اما وسوسههاى معاويه او را تحت تأ ثيرقرار داد و مطمئن ترين فرمانده امام را, معاويه در مقابل يك ميليون درم كه نصفش را نقد پرداخت به اردوگاه خود كشاند.
در نتيجه , هشت هزار نفر از دوازده هزار نفر سپاهى نيز به دنبال او از به اردوگاه شتافتند و دين خود را به دنيافروختند.
پس از عبيد الله بن عباس , نوبت فرماندهى به قيس بن سعد رسيد.
لشكريان مقتول شدن او, روحيه سپاهيان امام حسن (ع ) را ضعيف نمودند.
عدهاى از كارگزاران معاويه كه به (مدائن ) آمدند و با امام حسن (ع ) ملاقات كردند, نيز زمزمه پذيرش صلح را بوسيله امام (ع ) در بين مردم شايع كردند.
از طرفى يكى از خوارج تروريست نيزهاى بر ران حضرت امام حسن زد.
به حدى كه استخوان ران آن حضرت آسيب ديد و جراحتى سخت در ران آن حضرت پديد آمد.
بهرحال وضعى براى امام (ع ) پيش آمد كه جز صلح با معاويه , راه حل ديگرى نماند.
بارى , معاويه وقتى وضع را مساعد يافت , امام حسن (ع ) پيشنهاد صلح كرد.
امام حسن براى مشورت با سپاهيان خود خطبهاى ايراد فرمود و آنها را به جانبازى و يا صلح - يكى از اين دو راه تحريك و تشويق فرمود.
عده زيادى خواهان صلح بودند.
عده اى نيز با زخم زبان امام معصوم را آزردند.
سرانجام پيشنهاد صلح معاويه مورد قبول امام حسن واقع شد, ولى اين فقط بدين منظور بود كه او را درقيد و بند شرايط و تعهداتى گرفتار سازد كه معلوم بود كسى چون معاويه دير زمانى پاى بند آن تعهدات نخواهد ماند, و در آينده نزديكى آنها را يكى پس از ديگرى زير پاى خواهد نهاد, و در نتيجه , ماهيت ناپاك معاويه و عهد شكنى هاى او و عدم پاى بندى او به دين و پيمان , بر همه مردم آشكار خواهد شد.
و نيز امام حسن (ع )با پذيرش صلح از بردار كشى و خونريزى كه هدف اصلى معاويه بود و ميخواست ريشه شيعه و شيعيان آل على (ع ) را بهر قيمتى هست , قطع كند, جلوگيرى فرمود.
بدين صورت چهره تابناك امام حسن (ع ) - همچنان كه جد بزرگوار رسول الله (ص ) پيش بينى فرمود بود - بعنوان مصلح اكبر در افق اسلام نمودار شد.
معاويه درپيشنهاد صلح هدفى جز ماديات محدود نداشت و ميخواست كه بر حكومت استيلا يابد.
اما امام حسن (ع ) بدين امر راضى نشد مگر بدين جهت كه مكتب خود و اصول فكرى خودرا از انقراض محفوظ بدارد و شيعيان خود را از نابودى برهاند.
از شرطهايى كه در قرار داد صلح آمده بود اينهاست : معاويه موظف است درميان مردم به كتاب و خدا و سنت رسول خدا (ص ) و سيرت خلفاى شايسته عمل كند و بعد از خود كسى را بعنوان خليفه تعيين ننمايد و مكرى عليه امام حسن (ع ) و اولاد على (ع ) و شيعيان آنها درهيچ جاى كشور اسلامى نينديشد.
و نيزسب و لعن بر على (ع ) را موقوف دارد و ضرر و زيانى به هيج فرد مسلمانى نرساند.
بر اين پيمان , خدا و رسول خدا(ص ) و عده زيادى را شاهد گرفتند.
معاويه به كوفه آمد با افراد تا قرارداد صلح در حضور امام حسن (ع ) اجرا شود و مسلمانان در جريان امر قرار گيرند.
سيل جمعيت بسوى كوفه روان شد.
ابتدا معاويه بر منبر آمد و سخنى چند گفت از جمله آنكه : هان اى اهل كوفه ,ميپينداريد كه به خاطر نماز و روزه و زكوة وحج با شما جنگيدم ؟ با اينكه ميدانسته ام شما به جنگ بر خواستم كه بر شما حكمرانى كنم و زمام امر شما رابدست گيرم , و اينك خدا مرا بدين خواسته نايل آورد, هر چند شما خوش نداريد,اكنون بدانيد هر خونى كه در اين فتنه بر زمين ريخته شود هدر است و هر عهدى كه با كسى بستهام زير دوپاى من است .
بدين طريق عهد نامه اى را كه خود نوشته و پيشنهاد كرده و پاى آنرا مهر نهاده بود زير هر دوپاى خود نهاد و چه زود خود را رسوا كرد سپس حسن بن على (ع ) با شكوه و وقار امامت - چنانكه چشمها را خيره و حاضران رابه احترام وادار ميكرد- بر منبر بر آمد و خطبه تاريخى مهمى ايراد كرد.
پس از حمد و ثناى خداوند جهان و درود فراوان بر رسول الله (ص ) چنين فرمود: ...به سوگند خدا من اميد ميدارم كه خيرخواه ترين خلق براى خلق باشم و سپاس و منت خداى را كه كينه هيچ مسلمانى را به دل نگرفته ام و خواشتار ناپسندوناروا براى هيچ مسلمانى نيستم ... سپس فرمود: معاويه چنين پنداشته كه من او را شايسته خلافت ديده ام و خود را شايسته نديده ام .
او دروغ مى گويد.
ما دركتاب خداى عز و جل و به قضاوت پيامبرش از همه كس به حكومت اولى ريم و لحظهاى كه رسول خدا وفات يافت همواره مورد ظلم و ستم قرار گرفته ايم .
آنگاه به جريان غدير خم و غصب خلافت پدرش على (ع ) و انحراف خلافت از مسير حقيقى اش اشاره كردو فرمود: اين انحراف سبب شد كه بردگان آزاد شده و فرزندانشان - يعنى معاويه و يارانش - نيز در خلافت طمع كردند .
چون معاويه در سخنان خود به على (ع ) ناسزا گفت , حضرت امام حسن (ع ) پس ازمعرفى خود و برترى نسب و حسب خود و بر معاويه نفرين فرستاد و عده زيادى از مسلمانان در حضور معاويه آمين گفتند.
و ما نيز آمين ميگوييم .
اما حسن (ع ) پس از چند روزى آماده حركت به مدينه شد.
معاويه به اين ترتيب خلافت اسلامى را در زير تسلط خود آورده وارد عراق شد, و در سخنرانى عمومى رسمى , شرايط صلح را زير پا نهاد و از هر راه ممكن استفاده كرد, و سخت ترين فشار و شكنجه را بر اهل بيت و شيعيان ايشان روا داشت .
امام حسن (ع ) در تمام مدت امامت خود كه ده سال طول كشيد, در نهايت شدت واختناق زندگى كرد و هيچگونه امنيتى نداشت , حتى در خانه نيز در آرامش نبود.
سرانجام در سال پنجاهم هجرى به تحريك معاويه بدست همسر خود (جعده ) مسموم و شهيدو در بقيع مدفون شد .
همسران و فرزندان امام حسن (ع ).
دشمنان و تاريخ نويسان خود فروخته و مغرض در مورد تعداد همسران امام حسن (ع ) داستانها پرداخته و حتى دوستان ساده دل سخنانى بهم بافته اند.
اما آنچه تاريخ هاى صحيح نگاشته اند همسران امام (ع ) عبارتند از: ام الحق دختر طلحه بن عبيد الله - حفصه دختر عبد الرحمن بن ابى بكر- هند دختر سهيل بن عمد و جعده دختر اشعث بن قيس .
بياد نداريم كه تعداد همسران حضرت در طول زندگيش از هشت يا ده به اختلاف دوروايت تجاوز كرده باشند.
با اين توجه كه ام ولد هايش هم داخل در همين عددند.
ام ولد كنيزى است كه از صاحب خود داراى فرزند ميشود و همين امر موجب آزادى او پس از مرگ صاحبش ميباشد .
فرزند آن حضرت از دختر و پسر 15 نفر بودهاند بنامهاى : زيد, حسن , عمرو,قاسم , عبد الله , عبد الرحمن , حسن اثرم , طلحه , ام الحسن , ام الحسين , فاطمه , ام سلمه , رقيه , ام عبد الله , و فاطمه .
و نسل او فقط از دو پسرش حسن و زيد باقى ماند و از غير اين دو انتساب با آن حضرت درست نيست

عبادت

در «حليه الاولياء» چنين مى خوانيم: سعيد بن‏مسيب مى‏گفت: پنجاه سال نماز با جماعت گزاردم و تكبيره‏الاحرام امام رادرك كردم و در اين مدت پشت‏سر هيچ يك از نماز گزاران رانديدم. دراين زمينه روايات اختلاف دارد. مراد از اين جمله (پشت‏سرهيچ يك از نماز گزاران را نديدم) آن است كه در اول وقت قبل‏از ديگران وارد مسجد شدم و در صف اول قرار گرفتم و پس از همه‏نماز گزاران، مسجد را ترك كردم. غلام سعيد بن‏مسيب مى گويد:

سعيد، چهل سال، قبل از صداى موذن، در مسجد حاضر مى‏شد.

درباره او همچنين گفته‏اند:

وى پنجاه سال با وضوى اول شب، نماز صبح را به جاى آورد و چهل‏حج و عمره انجام داده است.

بكربن خنيس مى گويد: به سعيد بن مسيب گفتم: مى بينى، اين مردم‏خدا را عبادت مى‏كنند و نماز مى خوانند; چرا همراه اين گروه‏عبادت نمى كنى؟ سعيد گفت: فرزند برادرم; اينها عبادت نيست.

گفتم: پس عبادت چيست؟

گفت: تفكر در امر خدا، پرهيز از محارم ، انجام دادن واجبات ونيز تفقه در دين

دانش

سعيد در طلب دانش و فرهنگ اهل‏بيت(ع) بسياركوشيد. به همين دليل، دانشمندترين دانشمندان مدينه به شمارمى‏آمد. سعيد مى‏گويد:

چه بسيار اتفاق مى‏افتاد كه براى به دست آوردن يك حديث‏شبها وروزها راه مى‏رفتم.

او همچنين مى‏گويد:

«ما بقى احد اعلم بكل قضاء قضاه رسول الله(ص) ولا ابوبكر وعمرمنى.» كسى باقى نماند كه به تمام قضايايى كه رسول خدا(ص) وابوبكر و عمر قضاوت كرده‏اند، از من داناتر باشد.

سعيد در دانش از بسيارى از ياران رسول خدا پيشى گرفت. با آنكه‏در زمان حيات اصحاب پيامبر قاعدتا نبايد نوبت‏به تابعين برسد،سعيد فتوا مى‏داد. هر گاه كسى از عبدالله بن عمر مساله‏اى‏مى‏پرسيد و او نمى‏توانست پاسخ دهد، مى‏گفت: برو از سعيد بپرس وپاسخش را برايم بياور; و چون فردا باز مى‏گشت و پاسخ مساله رابرايش بازگو مى‏كرد، مى‏گفت: نگفتم كه او [سعيد] در شماردانشمندترين دانشمندان جاى دارد.

در آيينه ديگران

اسحاق بن‏جرير مى‏گويد: سعيد بن مسيب، قاسم‏بن‏محمد بن ابى‏بكر و ابوخالد كابلى در شمار افراد مورد اعتمادعلى بن الحسين امام زين‏العابدين(ع) جاى داشتند.

امام سجاد(ع) درباره شخصيت علمى وى مى‏فرمايد:

«سعيد بن المسيب اعلم الناس بما تقدمه من الاثار وافقههم فى‏زمانه.» سعيد بن مسيب داناترين مردم به تاريخ پيشينيان ودانشورترين آنها در زمان خود بود. يحيى بن حيان مى‏گويد: سعيدبن مسيب در مدينه «فقيه الفقهاء» بود.

افزون بر اين، او رابا عبارتهاى زير نيز ستوده‏اند: سعيد بن مسيب در عصر خود عالم‏العلما (دانشمند دانشمندان) بود. سعيد بن مسيب از عمر و عثمان‏آگاه‏تر بو

تاريخ‏نگار راستگو

پس از شهادت امام حسين (ع)، سليم به محضر فرزندش امام سجاد (ع) رسيد و در شمار اصحاب او قرار گرفت. سليم از آن امام حديث نقل كرده است. وى در حديث دهم خويش مى‏گويد: با على بن الحسين (ع) ملاقات كردم و مطالبى كه از پدر و عمويش (عليهما السلام) شنيده بودم، برايش گفتم. افتخار ملاقات با امام باقر (ع) نيز نصيب سليم شده است. ابان بن ابى عياش مى‏گويد: هنگام حج، امام باقر (ع) را ملاقات كردم و تمامى حديث دهم را، كه سليم نگاشته بود، بى‏آنكه حتى يك حرف از آن كم كنم، براى وى خواندم... . امام (ع) فرمود: سليم راست گفتار است. سپس ادامه داد: پس از شهادت جدم ابا عبد الله الحسين (ع)، در حالى كه نزد پدرم نشسته بودم، سليم همين حديث را برايم خواند و پدرم صحت گفتارش را تصديق كرد. بر اساس همين اخبار و گزارشها، شيخ طوسى و ديگر راوى شناسان شيعه نام سليم بن قيس را در شمار اصحاب امام على، امام حسن، امام حسين، امام سجاد و امام باقر (عليهم السلام) آورده‏اند. در كتاب «ريحانة الادب‏» چنين مى‏خوانيم: او از اجلاى محدثان شيعه و بزرگان اصحاب امام على (ع) و امام حسن و امام حسين (عليهما السلام) و امام سجاد و امام باقر (عليهما السلام) و نزد همه آنان در غايت محبوبيت و به منزله اركان اربعه بود... اخبار زيادى در مدح سليم وجود دارد. علامه امينى نيز مى‏گويد: سليم از كسانى است كه شيعيان و اهل سنت‏به او و مطالب كتابش استناد جسته، بدان استدلال مى‏كنند.

از نجف تا منا

اين شخصيت‏برجسته ميدانهاى علم و جهاد، پس از شهادت مولايش على (ع)، پيروى از ولايت را رها نكرد و در شمار ياران امام حسن مجتبى (ع) قرار گرفت. سليم مى‏گويد: بعد از شهادت امام على (ع)، امام حسن و امام حسين (عليهما السلام) را در مدينه ملاقات كردم. حديثى را، كه از پدرشان شنيده بودم، براى آنان خواندم. آنها فرمودند: راست گفتى، وقتى پدرمان اين حديث را برايت مى‏خواند، ما حاضر و شاهد بوديم. ابن شهرآشوب در كتاب «المناقب‏» به معرفى ائمه (عليهم السلام) پرداخته، هنگام شمارش اصحاب امام حسن (ع) مى‏گويد: ياران امام حسن (ع) افرادى از قبيل رشيد، حجر،.. . و سليم هستند. سليم بن قيس خدمت امام حسن (ع) حضور يافت و ضمن حمايت و دفاع از وى، به ثبت وقايع تاريخى آن روزگار پرداخت. او در كتابش سه روايت از آن امام نقل كرده است. پس از شهادت مظلومانه امام حسن (ع)، سليم همچنان به عهد خويش وفادار ماند و به حضور سالار شهيدان امام حسين (ع) رسيد. پشت پازدن به نام و نان معاويه و اعتنا نكردن به دشنه و دشنام او، كارى نبود كه ناخالصان و افراد سست عنصر از عهده آن برايند. گرايش به امام حسن و امام حسين (عليهما السلام)، در دوران حكومت استبدادى معاويه، به جسارتى ويژه و اراده‏اى خلل ناپذير نياز داشت. سليم، برغم همه مشكلات و خطرات، گام عزت پيش نهاد و در شمار اصحاب آن دو امام بزرگوار واقع شد. ارتباط عاطفى سليم با امام حسين (ع) به حدى بود كه با شنيدن خبر مسافرت وى از كوفه به مدينه آمد و با وى همسفر شد. در سال 58 قمرى، كه امام حسين (ع) براى زيارت خانه خدا به مكه شتافت، سليم كوفى خود را به وى رساند و در جلسه بسيار مهم آن حضرت در منا شركت كرد. امام حسين (ع)، در اين جلسه تاريخى با ذكر مطالبى درباره معاويه و اعمال او، اولين جرقه‏هاى قيام و انقلاب خويش را در دل شيعيان فروزان كرد. سليم بن قيس جزئيات مطالب مطرح شده در آن جلسه را در كتاب خويش نگاشت. او، علاوه بر ماجراى فوق، روايتى ديگر نيز از آن امام بزرگوار نقل كرده است. از اين تاريخ تا پس از شهادت امام حسين (ع) در سال 61 هجرى قمرى، خبرى از سليم ثبت نشده است. برخى از محققان احتمال مى‏دهند او اين مدت را، همراه جمعى از شيعيان، در زندان ابن زياد به سر برد.

روايت اشك

سليم درباره وضعيت امام على (ع) قبل از شهادت و نيز وصيت او به فرزندانش مطالبى قابل توجه نگاشته است. مطالب وى چنين آغاز مى‏شود: هنگام وصيت امير المؤمنين (ع) به فرزندش امام حسن (ع) حاضر بودم. حسين (ع) و محمد و تمامى فرزندان و بزرگان اهل بيت (عليهم السلام) و شيعيانش نيز حضور داشتند. حضرت كتاب و شمشيرش را به امام حسن (ع) داد و فرمود: فرزندم، پيامبر (ص) به من دستور داده تو را جانشين خود كنم و كتاب و شمشيرم را به تو بسپارم...; و همچنين پيامبر به من دستور داد سفارش كنم اين وديعه‏ها را هنگام مرگت‏به برادرت حسين بدهى; سپس به فرزندش حسين (ع) فرمود: پيامبر به تو نيز دستور داده آن را به فرزندت على تحويل دهى و آنگاه به على بن الحسين (ع) فرمود پيامبر (ص) دستور داده آن را به فرزندت محمد بدهى. سلام پيامبر و من را به او برسان. عشق و اردات آن مرد انديشمند به على (ع) و نقل و ثبت روايات متعدد در فضايل و مناقب ائمه معصومين (ع) فقيهان و دانشمندان بزرگ دين را بر آن داشت تا از سليم به نيكى ياد كرده، او را مورد ستايش قرار دهند. شيخ مفيد در «الاختصاص‏»، پس از معرفى سليم، مى‏نويسد: وى از برگزيدگان و پيشمرگان پنجگانه على (ع) است. نه تنها بزرگان شيعه، بلكه اهل سنت نيز از سليم ياد كرده، وى را ستوده‏اند. ابن نديم در كتاب «الفهرست‏» نظر يكى از راويان شيعه را پذيرفته، سخن او را چنين نقل كرده است: سليم انسانى متعبد به امور دينى بود و نورانيتى داشت كه سبب برترى مقامش مى‏شد

مرد جهاد

پس از وفات ابوذر، در سال 35 هجرى قمرى، سليم به بصره رفت و در ركاب على (ع)، در جنگ جمل شركت كرد. در اين جنگ، كه از سوى طلحه و زبير عليه امام على (ع) طرح‏ريزى شده بود، 12 هزار تن از ياران على (ع) و 120 هزار تن از دشمن حضور داشتند. سليم بن قيس، اولين تجربه رزمى‏اش را به دست آورد و ماجراى آن را در جنگ جمل ثبت كرد. وى در پايان گزارش خود را از آن جنگ مى‏گويد: جنگ از سوى طلحه شروع شد و به كشته شدن وى و شكست زبير انجاميد. حدود يك سال پس از اين نبرد، جنگ صفين درگرفت. سليم نيز در اين جنگ شركت كرد و به يارى امام خود على (ع) شتافت. او مطالبى نيز درباره اين نبرد نقل كرده است. در بخشى از كتاب سليم آمده است: از سليم بن قيس پرسيدند: آيا در جنگ صفين شركت داشتى؟ پاسخ داد: آرى. پرسيدند: آيا در جنگ ليلة الحرير حضور داشتى؟ گفت: آرى. پرسيدند: آن هنگام چند ساله بودى؟ سليم گفت: چهل ساله. سپس خاطراتى از آن جنگ نقل كرد. برخى از تاريخ‏نگاران، به يارى همين پرسشها و جوابها، تاريخ تولد سليم را به دست آورده‏اند. سليم پس از صفين در سال 38 هجرى قمرى همراه امام على (ع) به كوفه برگشت و بى‏درنگ به مدائن رفت. در سال 39 هجرى، براى جنگ با خوارج، عازم منطقه نهروان شد و در آن نبرد شركت كرد. سليم در تمامى اين صحنه‏هاى سرنوشت‏ساز ياور مولايش على (ع) بود و دفاع از وى را وظيفه خويش مى‏دانست. همراهى او با على (ع) تا شهادت آن امام تا بزرگوار ادامه يافت

با على (ع) و علويان

سليم، پس از ورود به مدينه، در محضر امام بزرگ شيعيان حضرت على (ع) به فعاليتهاى فرهنگى و دينى پرداخت. او چنان به مولايش عشق مى‏ورزيد كه بزودى از ياران خاص و قابل اعتماد آن حضرت شد. سليم در كتاب خويش پنجاه روايت از على (ع) نقل كرده است.او در همين دوران، با دانشمندان و صحابى بزرگى چون سلمان، ابوذر، مقداد و عبد الله بن عباس ارتباط فكرى و فرهنگى بر قرار ساخت و احاديث‏بسيارى از آنها به خاطر سپرد. هرچند صحابى بزرگ پيامبر (ص) سلمان فارسى، در همان اوايل حضور سليم در مدينه، به استاندارى مدائن (در حوالى بغداد) برگزيده شد; اما سليم وجود گرانبهاى وى را غنيمت‏شمرد و در همان مدت اندكى كه در مدينه حضور داشت، مطالب و حوادث دوران پس از وفات پيامبر (ص) را از سلمان پرسيد. تعداد رواياتى كه او از سلمان شنيد، هفده مورد است. اين روايات اغلب درباره تاريخ شيعه است. ابوذر غفارى از ديگر چهره‏هاى برجسته عصر رسول الله (ص) بود كه سليم به همراهى و همگامى با وى توفيق يافت. سليم در توصيف و بيان رخدادهاى تاريخى شيعيان از او بسيار بهره برد و دوازده حديث از وى ثبت كرد. سليم در سى سالگى همراه ابوذر غفارى; براى اعمال حج، به مكه رفت. در آنجا ابوذر غفارى براى مردم حديث‏خواند. سليم، كه خود شاهد ماجرا بود، آن را چنين بيان كرده است: «روزى ابوذر برخاست و در خانه كعبه را گرفت و با صداى بلند گفت: اى مردم، ... من از پيامبرتان شنيدم كه فرمود: مثل اهل بيتم در ميان امت چون كشتى نوح در ميان قوم اوست; هر كه بر آن سوار شود، نجات مى‏يابد و هركه از آن تخلف كند، غرق مى‏شود.» سليم بن قيس كوفى نه تنها به اولين مظلوم تاريخ عشق مى‏ورزيد، بلكه همواره شيفتگان آن امام را مورد محبت قرار مى‏داد. ابوذر غفارى پس از وفات پيامبر (ص) به دليل جانبدارى از على (ع)، از سوى خليفه سوم عثمان به سرزمين خشك و بى‏آب و علف ربذه تبعيد شد. او در حالى به سوى ربذه حركت داده شد كه نگاههاى اشكبار على (ع) او را بدرقه مى‏كرد. در سال 34 هجرى قمرى كه ابوذر در ربذه آخرين نفس‏هاى خويش را مى‏كشيد و پاداش زحمات شبانه روزى‏اش در راه اسلام را از سوى عثمان دريافت مى‏كرد، «سليم‏» آرام نگرفت; به سوى وى شتافت. و رواياتى از او شنيد

عاشق مدينه

سليم در حالى وارد مدينه شد كه تنها دو سال از رحلت پيامبر اسلام (ص) گذشته بود و مردم با على (ع) و اهل بيت (ع) رفتارى ناپسند و زجرآورداشتند. دورانى كه غاصبان خلافت‏با توسل به انواع شيوه‏هاى ارعاب، تهديد و تطميع مردم را از گرايش به مولاى متقيان باز مى‏داشتند. دورانى كه نام «على (ع)» را بردن با او نشستن جرمى نابخشودنى شمرده مى‏شد. در چنين دوران دهشتناك و خفقان‏آورى، نوجوان چهارده‏ساله كوفى به مدينه آمد و با قبول همه بلاها و گرفتايهاى ويژه مدينه، نور هدايت و امامت را در كوچه‏هاى بنى هاشم يافته و با على (ع) كه مورد كينه حاكمان و زور مداران بود، انسى ويژه يافت. شجاعت و جسارت نوجوان 14 ساله كوفى و رفتار وى با كنار نهادگان سياسى مدينه، نشان دهنده روح متعالى و اراده آهنين اوست