مشاهده مطالب کاربر

بیداری اسلامی و نقش ولایت پذیری در دفاع مقدس

مقدمه

روحیه مهمترین عامل در جنگها و یکی ار اصول پیروزی به شمار می آید. از نظر صاحبنظران استراتژیک ار جمله؛ سن تزو، کلاوزیتس، ناپلئون، فیلد مارشال، مونتگمری و ... قوای روحی در رزم مهمتر از قوای جسمانی است. روحیه یک حالت، تمایل یا واکنش روان شناختی است که با ویژگیهایی نظیر خلق بالا ، عاطفه مثبت ، اعتماد به خود ، حمیت گروهی ، تمایل زیاد برای به سامان رساندن ماموریت‌های گروه، مشخص می شود(لباک ، 1991)، یا به تعبیر (منینگ 2006 ) روحیه نوعی آمادگی داوطلبانه ، متهورانه و شجاعانه حمیت ، اعتماد به نفس ، شجاعت و نشاط مشخص می شود .

روحیه قوی به بعد شخصیتی متاثر از هنجارهای فردی و خانوادگی اشاره دارد و نیز به همکاری جمعی متأثر از نهادهای فرهنگی، اجتماعی، آموزشی و تاریخی باز میگردد. روحیه ملی و مردمان یک کشور در باورها، اعتقادات، ارزشها و فرهنگ ملی و عمومی کشورها ریشه عمیقی دارد و روحیه جنگی نیز از این قاعده مستثنی نیست. و در نگرش و فرهنگ دفاعی نیروهای مسلح یک کشور ریشه دارد. در تاریخ جنگی کشورها روحیه جنگی سربازان در آفرینش پیروزیهای بزرگ نقش اساسی دارد. برای نمونه می توان به روحیه جنگی نیروی مسلح ایران و رزمندگان بسیجی در جنگ با ارتش صدام حسین در طول دوران دفاع مقدس و آزادسازی مناطق اشغالی و همچنین حفظ این ویژگی تا پایان جنگ، اشاره کرد.

آییننامههای نظامی ارتشها، مشقهای نظامی، سان و رژه، یونیفورمهای نظامی، تجدید نمایشهای سمبلیک نظامی، مراسم مختلف نظامی، شعار و سرودهای حماسی، پرچمهای سمبلیک و نشانهای نظامی یگانها، اسامی خاص اسطورههای جنگ و فرماندهان شجاع در دورانهای گذشته، نمادهای بزرگ مذهبی و دینی و از این قبیل در قالب دستورالعملها و آیین نامههای نظامی به همراه آموزههای دینی،اجتماعی، فرهنگی، تاریخی و ملی، میتواند انرژی روحیه جنگی را قدرتمند سازد. از سوی دیگر، روحیه جنگی صرفاً به آموزهها، آییننامهها و اقدامات حماسی برای برانگیختن رزمندگان محدود نیست، بلکه روحیه رزمی از قدرت بدنی و آمادگی جسمانی هم نشئت میگیرد. شعار «عقل سالم در بدن سالم» در برنامهریزی و مدیریت دفاعی کشورها مهم و باید مورد توجه قرار گیرد. به عبارت دیگر روحیه قوی با جسم قوی ارتباط تنگاتنگی دارد. همانگونه که روح ضعیف نمیتواند جسم قوی را همراهی کند.

امروز یکی از وظایف مدیران منابع انسانی در سازمان های نظامی، آمادگی جسمانی یا پرورش روحیه جنگی به شمار می آید . بنابراین، آسیب شناسی قدرت بدنی و مقابله با آفتهای روحیه جنگی از اولویت های مهم در سازمانهای نظامی است. انرژی اعتماد و اطمینانسازی در گستره پهناور بوروکراسی ارتشها در دو سطح ستاد و صف، دارای رشتههای مادی شامل تسلیحات، تجهیزات، اداوت و پشتیبانی و رشتههای معنوی شامل روح همکاری، اعتماد، فداکاری و از این قبیل است. آموزش، ایمان، انضباط فرماندهی و فرمانبرداری، سلسله مراتب نظامی، روح فداکاری و همکاری و مهمتر از همه، حمایت بیشائبه از نیروها تحت هر شرایط زمانی و مکانی، می تواند انرژی روحیه جنگی را در کالبد قدرتمند آمادگی جسمانی ذخیره کند. بنابراین کالبد جسمانی قوی ارتشها سلسلهها با سلسله اعصاب روحیه جنگی و بعد سلحشوری جنگی هدایت و رهبری میشود. جراحات فیزیکی وارد شده بر کالبد فیزیکی ارتشها و عملیات روانی علیه روحیه جنگی آن، می تواند ارتشها را از پای درآورد.

علاوه بر آنچه اشاره شد، امروز با عملیات روانی و روش های پیچیده روان شناختی و با استفاده از ابزارهای ارتباطی، تخریب روحی و روانی ارتشهای هدف، توسط کشور و ارتش مهاجم، هم ردیف با طرح ریزی برای انهدام قدرت رزمی است. در این چارچوب فروپاشی روحیه ملی و روحیه رزمی نیروهای مسلح کشور هدف مقدمه فروپاشی ساختارها و نظام دفاعی – امنیتی آن کشور است. ارتشها مدرن امروزی سعی دارند تا از طریق طرحریزی های عملیات روانی و با استفاده از رسانههای گروهی و فناوریهای ارتباطات، روحیه جنگی صفوف نظامیان خود را از غرش تانکها، توپها و هواپیماها رساتر سازند. امروز کمتر شاهد برخورد مستقیم بین نظامیان متخاصم هستیم، بلکه روحیه جنگی طرف مقابل از طریق فناوریهای مدرن ارتباطی در فرایند عملیات روانی، تخریب میشود و ار این طریق یکی از مهم ترین مولفه قدرت ملی کشورها یعنی روحیه حماسی و ملی، همچنین مهم ترین مولفه توان رزم و آمادگی رزمی طرف مقابل یعنی روحیه رزمی، فرو میریزد و در نتیجه در این فرایند شاهد از بین رفتن مقاومت و ایستادگی ملت و نیروهای مسلح در برابر مهاجم خواهیم بود. از این مختصر می توان نتیجه گرفت که روحیه حماسی رزمندگان مورد تهاجم دشمن، بی بدیل ترین عامل برای از میان راندن فشارها و تهدیدات، و فائق آمدن بر دشمنان پر تعداد و مجهز به تجهیزات و فن آوری های مدرن است.

روحیه حماسی، که در برخی متون ( نظیر لباک ، 1991 ) از آن تحت عنوان روحیه ملی یاد می شود ، عبارت است از آمادگی داوطلبانه و فعالانه مردم یک کشور برای دفاع از سرزمین ، حاکمیت، آرمانها و نظام ایدئولوژیکی حاکم بر جامعه خویش. در این نوشتار روحیه حماسی در دفاع مقدس عبارت است؛ از آمادگی داوطلبانه و فعالانه مردم ایران و رزمندگان اسلام برای دفاع از کشور و نظام جمهوری اسلامی که با شاخص هایی نظیر آمادگی، شجاعت، ایثار و فداکاری، نفرت از دشمن، عشق به نظام و رهبری حضرت امام خمینی(ره)، اعتماد به نفس و خودباوری، مقاومت وپایداری، اعتماد به نصرت الهی، جز آن، قابل ارزیابی است. این ویژگی ها متاثر از عوامل مختلفی بوجود آمده و توسعه یافته است. این عامل کلیدی و مهم، در دوران دفاع هشت ساله ملت ایران، کمتر با بهره گیری از روش شناسی دقیق علمی مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته است. دفاع مقدس یکی از مقاطع بسیار درخشان انقلاب اسلامی و با افتخار برای ملت ایران است. و از ابعاد مختلف تاکنون مورد بررسی قرار گرفته است. بدون شک پیروزی رزمندگان و ملت ایران متاثر از عوامل مختلف سیاسی، نظامی، تبلیغی و مدیریتی بوده، لکن کمتر ویژگی روانی، اجتماعی دفاع مقدس، که یکی از ابعاد پیچیده و چند بعدی است، مورد مداقه قرار گرفته است. اینک با وجودگذر زمان به عنوان نیاز همیشگی کشور به ویژه نیروهای مسلح، بررسی این مولفه قدرت و عوامل موثر بر شکل گیری آن، ضرورت جدی و اساسی می باشد. در واقع این سوال مطرح است که روحیه حماسی مردم ایران و رزمندگان اسلام در دفاع مقدس چگونه و تحت تاثیر چه عواملی حفظ و توسعه یافته است. بنابراین هدف در این نوشتار، بررسی عوامل موثر بر روحیه حماسی در دفاع مقدس هشت ساله ملت ایران است. این بررسی می تواند مدیران، فرماندهان و محققان کشور را حساس تر نماید. تا به این مولفه قدرت نرم ملی در جنگ های آینده توجه بیشتری شود.

2- دفاع مقدس و روحیه حماسی

دفاع مقدس هشت ساله ملت ایران حامل فرهنگ و ویژگی های روانشناختی و جامعه شناختی ویژه ای است که آن را از سایر نبردها و جنگ های متعارف به استثنای نبردهای قهرمانان صدر اسلام متمایز می سازد . فرهنگ و ادبیاتی که در دفاع مقدس تولید شد آمیزه ای از حماسه و عرفان بود و درون مایه آن باورهای دینی و اندیشه دفاعی اسلام بود که حضرت امام (ره) در تبیین و تولید این فرهنگ و ادبیات نقش تعیین کننده ای دارند. تبیین، حفظ و توسعه این فرهنگ به عنوان یکی از مهمترین مولفه قدرت نرم کشور برای بهره برداری از آن درجنگهای آینده ضرورتی جدی است. روحیه حماسی ملت ایران و روحیه رزمی رزمندگان در میدانهای نبرد با دشمن بعثی، یکی از عوامل سرنوشت ساز در دفاع مقدس و دستاوردهای آن بود که آثار و پیامدهای گسترده ای در پشتیبانی از جنگ و پیروزی در میدان نبرد داشت.

مهم اینکه به اقرار تمام صاحبنظران و فرماندهان جنگ، مهم ترین مولفه قدرت ملی و توان رزم در دفاع مقدس، روحیه حماسی و ویژگی های برگرفته از باورها و اعتقادات مردم ایران و رزمندگان اسلام می باشد. سرلشکر غلامعلی رشید یکی از فرماندهان عالیرتبه دفاع مقدس معتقد است، مهم ترین علل ناکامی ارتش عراق در روزهای آغازین جنگ، فقدان برآورد، درک و تحلیل صحیح صدام از مولفه روانی – اجتماعی قدرت ملی ایران بود. ایشان در ادامه می گوید، صدام با برآورد توانایی ها و آسیب پذیری های ارتش ایران و کشور در ماههای اول انقلاب بر این باور بود که قدرت بازدارندگی لازم در ایران وجود ندارد، بنابراین در یک تهاجم پر شدت و همه جانبه چند روزه، می تواند همه اهداف خود را محقق سازد. لکن نتوانسته بود قبل از تهاجم به ایران، قدرت بدنه اجتماعی کشور و توان بسیج کنندگی حضرت امام(ره) را برآورد نماید.(رشید،1386، جزوه درسی دوره عالی جنگ سپاه). همچنین در پژوهش ها و آثار نویسندگان غربی بر این موضوع اذعان شده است. کرامر(2001 ، ص 27 ) در پژوهشی گذشته نگر نشان داده است که « مهم ترین عاملی که موجب شد تا ایران تازه از انقلاب فارغ شده در برابر عراق بر خوردار از حمایت های تسلیحاتی همسایگان و قدرت های بزرگ جهانی، به مقاومتی بی بدیل دست بزند و حکومت عراق را درتحقق مقاصدش ناکام بگذارد ، روحیه جنگجویی ، ایمان انقلابی و انسجام جمعی ملت آن بود ».

یکی از مواردی که در سخنان حضرت امام (ره) و مسئولان جنگ به عنوان امداد الهی در دوران دفاع مقدس مورد توجه است « تحول روحی و معنوی » در بخش عظیمی از مردم به طور عام و رزمندگان اسلام به طور خاص است. این تحول در ادامه تحول روحی و معنوی ملت ایران در انقلاب اسلامی و بصورتی عمیق و گسترده تر از آن می توان ارزیابی کرد. این دگر گونی موجب شد، مردم و رزمندگان شیفته‌ی دفاع از اسلام و انقلاب اسلامی گردند و روحیه فداکاری، و ایستادگی و شهادت را به اوج خود رساند. حضرت امام (ره) در این باره می فرمایند.

« این چه روحی است که این ها پیدا کرده اند . چطور شده است که یک دفعه این جهش پیدا شد، سالها زحمت می خواهد تا به آستانه این امر برسد. چه شد که این ها این طور سریع راه را طی کرده اند ؟ این جز این (نیست) که انسان بگوید یک عنایت خاصی است ، از خدای تبارک و تعالی که خدا این عنایت را به این ها کرده است ، این ها فداکاری می کنند و او عنایت می کند.» ( صحیفه نور، ج 19 ، ص 144 ) مقام معظم رهبری حضرت آیه العظمی خامنه ای در این باره می فرماید.

« دوران جنگ و شرایط خاص آن روزها، برای عده ای از جوانان این مملکت ، یک انقلاب معنوی و حقیقی به وجود آورد . این وصیت نامه شهدا ....... تصویری از انقلاب یک نفر آدم را در آن می بیند» (حدیث ولایت ، ج6، ص266).

بنابراین باید پذیرفت که بسیاری از مردم و رزمندگان اسلام در حماسه دفاع مقدس از نظر روحی متحول و دگرگون شدند و نفس تحمیلی جنگ توسط دشمنان انقلاب اسلامی به عنوان زمینه بروز تحول موجب بروز روحیه حماسی در ملت ایران شد و حضور داوطلبانه و مشتاقانه در صحنه های نبرد و پشتیبانی از ارزش های والای اسلامی و آرمان های انقلاب نشانه های این تحول روحی و معنوی در ملت ایران است.

همانگونه که در سطور بالا اشاره و تعریف شد، روحیه حماسی در دفاع مقدس عبارت است؛ از آمادگی داوطلبانه و فعالانه مردم ایران و رزمندگان اسلام برای دفاع از کشور و نظام جمهوری اسلامی. که با شاخص هایی نظیر آمادگی، شجاعت، ایثار و فداکاری، نفرت از دشمن، عشق به نظام و رهبری حضرت امام خمینی(ره)، اعتماد به نفس و خودباوری، مقاومت وپایداری، اعتماد به نصرت الهی، جز آن، قابل ارزیابی است. این بررسی در دو سر فصل؛ عوامل مؤثر بر روحیه حماسی دفاع مقدس و ابزار و روش های حفظ و توسعه آنرا در بر می گیرد.

3- عوامل موثر بر روحیه حماسی در دفاع مقدس

3-1- بیداری اسلامی وباورهای دینی

باور در لغت نامه دهخدا به معنای اعتقاد ، ایمان ، تعیین و تصدیق قلبی تعریف شده است . از این رو باور داشتن به یک چیز، مترادف با ایمان و تصدیق قلبی آن چیز می باشد. بر این اساس باورهای دینی، مجموعه ای از حقایق دینی اند که که دینداران ، آگاهانه آنها را از ژرفای جان پذیرفته و به لوازم و مقتضیات آن پایبند بوده و التزام عملی دارند . ( تقی زاده ، 1380 ص 90 ) به عبارت دیگر ، باور آمیزه ای از معرفت و آگاهی ، تصدیق ، پذیرش قلبی، اقرار زبانی و التزام عملی است. ( علامه طباطبائی ، ج 15، ص6). از منظر استاد شهید مرتضی مطهری، باورهای دینی به زندگی معنی می بخشند، آرمان ساز و شوق انگیز روح مسئولیت و تعهد آور است. ایشان سر آمد باورهای دینی و ریشه معنویات را، ایمان به خدا معرفی می کند. ( مجموعه آثار ، ج 2 ، ص 82 ).

منظور از باورهای دینی بعنوان یکی از عوامل مؤثر بر ارتقاء روحیه حماسی و پیروزی های دروان دفاع مقدس ، باورها و اعتقادات اسلامی است که ملت مسلمان ایران به طور عام و رزمندگان اسلام به طور خاص آن ها را از عمق جان داشتند و از آن منظر به دفاع مقدس می نگریستند. این باورها شامل ایمان به خدا، ولایت ائمه معصومین (ع) ؛ باور به مشروعیت الهی نظام جمهوری اسلامی، باور به نصرت و امدادهای الهی، اعتقاد و اطمینان به ولایت و رهبری الهی حضرت امام خمینی (ره) بعنوان ولایت مطلقه فقیه و اعتقاد به احدی الحسنین ( پیروزی یا شهادت ) می باشد. ایمان مذهبی یک عامل قدرتمند در ایجاد و حفظ روحیه بالا و پیروزی در نبرد است برای یک مسلمان معتقد و باورمند هر گاه انجام تکالیفی که خداوند از جمله جهاد فی سبیل الله بر دوش او گذاشته است یک وظیفه الهی به شمار آید، به طور قطع به راه خود اطمینان خواهد داشت و در این راه، حاضر به گذشت از همه چیز خود خواهد بود.

یکی از دستاوردهای ایمان به خدا ، قدرت و توان روحی است که مؤمن در آزمون های دشوار زندگی بدان نیازمند است. که دشوارترین آن صحنه نبرد با دشمنان است. این حقیقت در دفاع مقدس در مردم و رزمندگان ما بصورت شگفت انگیزی آشکار گشت. بطوری که هیچ جنگ افزار مخرب و ویرانگری نمی توانست ایمان مستحکم مردم و رزمندگان را متزلزل سازد. ( تقی زاده اکبری، 1380 ، ص 106)

از وعده های قطعی و تخلف ناپذیری الهی، یاری رساندن به مومنان مجاهد و رزمندگان سختی ناپذیر در برابر قدرت های اهریمنی و دشمنان اسلام است. (سوره روم ، آیه 47) از نظر قرآن کریم هر گاه مؤمنان، در راه خدا و برای خشنودی پروردگار خویش به مجاهدت دست زدند و از عوامل و اسباب مادی که در اختیار دارند، به خوبی بهره گیرند، خداوند نیز آنها را یاری می کند .(حج، آیه40 و محمد (ص)، آیه 7 )

حضرت امام خمینی ( ره) در این خصوص می فرمودند: « تکلیف این است حفظ کنیم اسلام را، کشته شویم، تکلیف را عمل کرده ایم، بکشیم هم تکلیف را عمل کرده ایم » ( صحیفه نور ، جلد 8 ، ص 16)

« شما برادرها، با قدرت ایمانی و قدرت اسلامی این پیروزی ها را بدست آوردید.» (همان ، ج 16
ص 70)

« مادامی که ایمان در قلب شما هست ، پیروزید و باید کوشش کنید که این نور ، نورایمان را ، در قلبتان زیاد کنید »

( همان ، ج14، ص 86)

مسلم است فردی که با این نگرش در صحنه دفاع مقدس هشت ساله با دشمنان اسلام و انقلاب اسلامی شرکت می کند در چارچوب عمل به تکلیف، خود را تحت هر شرایط پیروز دانسته و قطعاً از روحیه دفاعی و آمادگی مناسبی بر خوردار می باشد. مقام معظم رهبری حضرت آیه العظمی خامنه‌ای در مورد نقش عامل ایمان در پیروزی رزمندگان و شکست دشمنان می فرمایند :

« ما با اتکا به خدا و نیروی ایمان جوانان خود و فداکاری هزاران هزار انسان های پاکدل توانسته و خواهیم توانست ضربات خود را بر دشمن وارد کنیم.» ( جمهوری اسلامی ، 28 رار 62 ، ص 12 )

ایمان به خداوند متعال درخت تناور و سترگی در دل و جان آحاد ملت ایران و رزمندگان ریشه دواند و شاخه های آن فضای جبهه های نبرد را پر کرده بود . میوه های این درخت پر ثمر، ارزش های والای انسانی ، عشق ورزی ، ایثار و فداکاری بود که در دفاع مقدس تجلی یافت . رزمنده شهیدی در وصیت نامه خود چنین نگاشته است.

«ما رزمندگان با نیروی ایمان به خدا و امدادهای غیبی خداوند و دعای خیر امت حزب الله ، شب و روز جانفشانی می‌کنیم ، اما پیش شرق و غرب دست دراز نمی کنیم و تمام سد هایی را که جلوی ملت ما می چینند ، در هم می شکنیم .» ( حدیث ماندگار، ج2، ص92)

اعتقاد به امداد های الهی از فروع ایمان به خداوند و برخورداری از باورهای دینی است به عبارت دیگر هر کس به خدای متعال ایمان راسخ داشته باشد بر این باور است که از یاری و کمک الهی بر خوردار خواهد بود . و این سرمایه گرانقدری است که ضعف و سستی را از بین می برد و ملت در حال دفاع از اسلام و ارزش های اسلامی و مجاهد در میدان نبرد را قدرت و توانایی فوق العاده می بخشد. ملت ایران و رزمندگان اسلام در طول دفاع مقدس، بر این باور بودند که چون دین خدا را یاری می کند ، همواره از لطف و یاری خدای متعال بر خوردارند. بنابراین نسبت به راه خود اطمینان داشتند و از قدرت های استکباری بیم و اندوهی به خود راه نمی دادند.

اعتقاد به نصرت الهی و پیروزی در جنگ باعث به وجود آمدن اعتماد به نفس و افزایش توانایی می شود. همانگونه که سن تزو ملت فاقد روحیه را قبل از ورود به جنگ شکست خورده معرفی
می کند. ملت معتقد به باورهای الهی و برخوردار از ایمان و اطمینان به آرمان خود، قبل از ورود به شرایط سخت صحنه نبرد با دشمنان، خود را پیروز معرفی می کند. به همین ترتیب است که در ابتدای جنگ تحملی حضرت امام(ره) می فرمایند اگر این جنگ بیست سال هم طول بکشد ایستاده ایم.

در جمعبندی می توان گفت، یکی از مهم ترین دستاوردهای برخورداری از ایمان و باورهای دینی، قدرت و توان روحی است که مؤمن در آزمون های دشوار به ویژه در میدان جهاد با دشمنان خود بدان نیازمند است. این حقیقت در دفاع مقدس در مردم و رزمندگان ما بصورت شگفت انگیزی آشکار گشت. بطوری که دشمن برخوردار از تجهیزات، جنگ افزار های مخرب و ویرانگر و فن آوری نوین هیچ نمی توانست روحیه و ایمان مستحکم مردم و رزمندگان را متزلزل سازد. دقیقا این همان وعده های یاری قطعی و تخلف ناپذیرالهی خدای متعال به مومنان مجاهد و رزمندگان سختی ناپذیر در برابر قدرت های اهریمنی و دشمنان اسلام است. همانگونه که در سطور بالا اشاره شد، شاخص های رفتاری روحیه حماسی رزمندگان اسلام در دوران دفاع مقدس نظیر؛ مقاومت وپایداری، آمادگی داوطلبانه، فعالانه و آکاهانه مردم ایران و رزمندگان اسلام برای دفاع از کشور و نظام جمهوری اسلامی، شجاعت و ایستادگی، ایثار و فداکاری، اعتماد به نفس و خودباوری ، عشق به نظام و رهبری حضرت امام خمینی(ره)، اعتماد به نصرت الهی، متاثر از عامل تعیین کننده باورهای دینی بود. بنابراین به جاست، حفظ و تقویت این عامل در همه شرایط به عنوان یکی از مولفه های قدرت نرم جمهوری اسلامی و توان رزم در نیروهای مسلح، به ویژه در شرایط تهدید و جنگ با دشمن مورد توجه قرار گیرد.

3-2- رهبری حضرت امام خمینی (ره)

رهبری مهم ترین عامل پیروزی و شکست و حفظ روحیه و پیشگیری از آسیب های روانی در جنگ است. شخصیت عرفانی و حماسی حضرت امام(ره) از ایشان، رهبر و فرمانده ای بی نظیر در دوران دفاع مقدس ساخته بود که نگرش، آموزه ها و سیره ایشان تأثیر عمیق انکار ناپذیری بر روحیه ملت و رزمندگان و آمادگی های آنان در برابر دشمنان داشت. عشق و محبت وصف ناپذیر آحاد ملت و رزمندگان اسلام به ایشان از باورهای دینی آنان سر چشمه می‌گرفت. حضرت امام(ره) جنگ تحمیلی را به دفاع مقدس و حماسه با شکوه ملت ایران تبدیل نمود، انسان های فراوانی را از چارچوب جهان مادی خارج ساخت و با الهام از تعالیم و آموزه های غنی دینی و سیره پیشوایان معصوم (ع) آن ها را برای میدان نبرد با دشمنان آماده ساخت و اعجاب و شگفتی سیاستمداران و نظامیان دنیا را برانگیخت .

رزمندگان اسلام افزون بر محبت بسیار زیاد به حضرت امام (ره)، عمیقاً باور داشتند که ایشان جانشین امام عصر(ع) است و از ولایت امام معصوم (ع) و شأن مرجعیت دینی و زعامت سیاسی جامعه اسلامی بر خوردار است از این رو در چار چوب این باور ولایت حضرت امام (ره) را در ادامه ولایت معصوم (ع) پذیرفته و به لوازم آن پایبند بودند و اطاعت و پیروی از آنان را بر خورد واجب می دانستند. بیناد شهید انقلاب اسلامی در تحلیل محتوای وصیت نامه های شهدای دفاع مقدس در یک پژوهش آماری ذکر کرده است:

«در هر وصیت نامه به طور میانگین چهار بار رزمندگان اسلام جایگاه امام، ولایت و به ویژه امام زمان (ع) و ولی فقیه را مورد تاکید قرار داده و رهبری امام و ولی فقیه را به عنوان کسی که از سوی خداوند متعال در مکتب ما، اطاعت فرمانش واجب است. مورد تاکید قرار داده اند.» (پیام انقلاب ، ش 352، 1376، ص 15- 16)

نقش رهبری حضرت امام (ره) به عنوان مهم ترین عامل مؤثر بر حفظ و ارتقاء روحیه حماسی ملت ایران را در دفاع مقدس در محورهای زیر می توان به اختصار توضیح داد:

الف. امام و ماهیت جنگ

امام جنگ را به عنوان جنگ حق و باطل و کفر و ایمان تعریف نمودند. بنابراین، به جنگ ماهیت ایدئولوژیک و اعتقادی دادند و به حضور مردم در جبهه های جنگ مشروعیت دینی بخشید. دفاع ملت ایران و رزمندگان اسلام به عنوان دفاع از اسلام و ارزش های آن و همچنین انجام تکلیف دینی معرفی گردید و با این نگرش موقعیت نیروهای انقلابی و مؤمن به راه و آرمان و اندیشه دفاعی امام در مدیریت جنگ مستحکم شد و مدیریت لیبرالی در اداره کشور و جنگ در چند ماهه اول به چالش کشیده شد و در نتیجه استراتژی جنگ متحول گردید و حماسه های بزرگی توسط بسیج همه جانبه ملت و مدیریت دینی- انقلابی جنگ آفریده شد. در همین رابطه می فرمایند: در جنگ با ایران ، جنگ با اسلام است ، جنگ با قرآن است ، جنگ با رسول الله (ص) است و این از اعظم محرماتی است که خدای تبارک و تعالی نمی گذرد از او . » ( صحیفه نور ج 13 ، ص93)

ب. امام و استراتژی دفاع همه جانبه

امام(ره) برای دفع تجاوز دشمن در شرایطی که کشور فاقد قدرت باز دارنده ی دفاعی لازم بود، انرژی و توانایی ناشناخته عظیم ملت را به جریان انداخت و استراتژی دفاع همه جانبه بسیج مردمی را در جنگ اتخاذ نمود و با این استراتژی، مدیریت مردمی و انقلابی و تحول آفرین در جنگ بوجود آمد. حضرت امام (ره) با نگرش اعتقادی- معنوی خود، ملت را بر آفریدن حماسه های پرشکوه و شگفت انگیز دفاع مقدس از روزهای آغازین بسیج نمود . مقاومت های اولیه مردمی را در اطراف شهرهای مرزی شکل دادند و از همان ابتدا استراتژی عراق در تحمیل جنگ پر شدت و کوتاه مدت برای تصرف اهداف راهبردی را با شکست مواجه ساختند.

امام با بینش عمیق و بصیرتی که داشتند قبل از وقوع جنگ، فرمان تشکیل ارتش بیست میلیونی را دادند که متاسفانه این راهبرد کلان در نظام جمهوری اسلامی مورد توجه دولت مردان در ابتدای انقلاب قرار نگرفت. در جنگ قلمرو سازمانی نیروهای رزمی را از محدوده نیروهای آموزش دیده نظامی کلاسیک توسعه داده و کلیه اقشار ملت را به عرصه نبرد فرا خواندند . و این استراتژی بسیج همه جانبه مردمی موجب توسعه روحیه حماسی در جامعه گردید.

« امروز پر کردن جبهه های نبرد از نیروهای آموزش دیده و آمادگی دفاعی از اسلام و ایران برای همه قشرها از اهم واجبات الهی است که هیچ چیز دیگر مانع آن نمی شود.» ( همان ج19، ص 293.)

پ. امام و انسجام در جنگ

در اندیشه سیاسی حضرت امام(ره)، وحدت و یکپارچگی راهبردی ملت ( انسجام ملی ) عامل اصلی پیشبرد اهداف انقلاب اسلامی و شکست دشمنان در جنگ تحمیلی بود. بنابراین این راهبرد تبلیغی و سیاسی دارای اجزایی بود که علاوه بر انسجام ملت ایران ، وحدت مسئولان نظام و نخبگان ، احزاب و گروههای سیاسی و بصورت ویژه هماهنگی و همدلی و وحدت نیروهای مسلح را برای دستیابی به پیروزی در جنگ در بر می گرفت . و بطور طبیعی موجب حفظ و توسعه روحیه حماسی در کشور و روحیه رزمی در جبهه ای جنگ می گردید.

« وحدت فرماندهی از مسائل مهم و سرنوشت ساز است که بدون آن پیروزی میسر نیست و عدم مراعات آن فاجعه آفرین است و کسانی که بدان سر ننهند مسئول می باشند .» ( همان ج 14، ص 8)

یکی از اقدامات محوری حضرت امام (ره) در تأمین این هدف راهبردی در جنگ، هماهنگی
فعالیت های جبهه های جنگ با اقدامات سیاسی، تبلیغاتی ، تدارکاتی پشت جبهه بود تا وقفه ای در پشتیبانی از تلاش های رزمندگان جبهه و برنامه های دفاعی کشور بوجود نیاید. از این رو حضرت امام(ره) همه مسئولان و کارگزاران نظام را بر محور قرار دادن جنگ و دفاع در کشور فرا می خواند. و مکرر مردم را به حضور در صحنه و پشتیبانی از جنگ دعوت می فرمودند.

« آنی که در رأس امورات همه می دانید که الان جنگ است.» ( همان ج11 ،ص166،)

ت. امام و خود باوری و اعتماد به نفس در رزمندگان

خود باوری و اعتماد به نفس در یک ملت از این احساس ناشی می شود که آن ملت باور داشته باشد که می تواند در راه آرمان های خود بر هر موقعیتی چیره شود و این احساس توانائی را به صورت یک روحیه حماسی- دفاعی در برابر دشمنان خود بروز دهد. ( نائینی، مقاله بررسی عوامل روانی در دفاع مقدس ، 1376)

یک رزمنده در میدان جنگ باید به شخصیت و توانایی خود، همرزمان، فرماندهان و همچنین
طرح های عملیاتی و کارآیی سلاح ها، تاکتیک های جنگی و کیفیت پشتیبانی از صحنه نبرد اطمینان داشته باشد. این اعتماد و باور مندی بشدت می تواند روحیه رزمی یگان را در طول نبرد تحت تأثیر قرار دهد. نیروی دشمن نباید در ذهن یک رزمنده، شکست ناپذیر مطرح شود. علاوه بر موارد فوق سابقه رزمی و پیروزی های آن یگان و فرماندهان آن در عملیات های مختلف و ذکر خاطرات و دستاوردهای آن می تواند به توسعه اعتماد بنفس و خود باوری و درنهایت روحیه رزمی کمک نماید . (همان )

حضرت امام(ره) نقش تعیین کننده ای در دمیدن خود باوری و اعتماد به نفس در ملت ایران در طول دفاع مقدس داشتند هنگامی که خبر هجوم ناگهانی عراق به امام (ره) می رسد ایشان به مصداق آیه شریفه « الا بذکر الله تطمئن القلوب » (رعد آیه 28 ) هیچ اضطراب و شتابزدگی از خود نشان نمی دهد . مرحوم حجه الاسلام سید احمد خمینی در این باره می گوید:

« بعد از این که عراق به ایران تجاوز کرد و چند فرودگاه را بمباران نمود، در همان ساعات اولیه شروع جنگ از ستاد مشترک به بنده خبر رسید و من هم به خدمت امام رفتم و به وی خبر دادم ایشان هیچ عکس العملی که ناشی از دستپاچگی باشد، نشان ندادند و به حرف من گوش کردند»(دلیل آفتاب، ص123).

امام نه تنها از خبر هجوم دشمن متزلزل نشد بلکه نگرانی مسئولان و فرماندهان را به آرامش، اعتماد به نفس و خود باوری تبدیل کرد. آقای محمد علی انصاری در مجموعه خاطرات خود به عنوان یکی از اعضای دفتر امام خمینی(ره) می گوید:

«در جریان حمله عراق به ایران روزی که هواپیماهای متجاوز عراقی آمدند و تمام مرزهای جنوب و غرب کشور مورد حمله و تجاوز قرار گرفت، مسئولان و فرماندهان در حالی که واقعا گیج و مضطرب بودند، به خدمت امام(ره) رسیدند و چند لحظه امام با آنها دیدار داشت و آن ها را راهنمایی فرمود. هنگامی که بیرون آمدند، چنان روحیه گرفته بودند که یکی از آنها می گفت ، عراق را نابود می کنیم، یکی دیگر می گفت تا بغداد پیش می رویم!» ( سرگذشت های ویژه حضرت امام (ره)، ج 2، ص 57)

همچنین در ساعات اولیه تجاوز عراق به کشور برای ایجاد خود باوری، اعتماد به نفس و آرامش قلبی در مردم می فرمایند:

« ملت ایران نباید خیال کند که جنگی شروع شده است و حالا فرض کنید که دست و پای خودمان را گم کنیم ، نه این حرف ها نیست ، یک چیزی آوردند و یک بمبی این جا انداختند و فرار کردند و رفتند . » ( صحیفه نور، ج 13، ص 91 )

« یک دزدی آمده یک سنگی انداخته و فرار کرده .» ( همان ، ص 191 )

بیان این جملات نشانگر طمانیه و آرامش قلبی امام(ره) در نقش فرماندهی و رهبری جنگ است . این ویژگی بر جسته امام(ره) اضطراب و نگرانی را از مسئولان ، فرماندهان، ملت ایران و نیروهای مسلح از بین برد و تأثیر شگرفی بر روحیه حماسی ملت ایران در طول دفاع مقدس داشت . سردار سرلشکر محسن رضائی دیدار خود را با حضرت امام (ره) قبل از عملیات سرنوشت ساز فتح المبین که به دلیل مشکلات از جمله پیشدستی عراق در حمله به مواضع رزمندگان به وجود آمده بود، این گونه وصف می کند.

« وقتی به خدمت امام رسیدم ، ایشان را علی رغم آن همه نگرانی و اضطرابی که ما داشتیم ، بسیار خوشحال ، مسرور و خونسرد دیدم . وقتی جریان وقایع را برای امام تعریف کردم ، ایشان با خونسردی فرمودند شما پیروزید ، ادامه بدهید . من از خوشحالی و سرور امام (ره) تعجب کردم. ( پابه پای آفتاب، ج 3 ، ص 121

ث.امام و رسانه های تبلیغی

رسانه های تبلیغی بویژه صدا و سیما و مطبوعات دراطلاع رسانی و تحلیل مسایل سیاسی و نظامی جنگ نقش مؤثری داشتند و می توانستند در تقویت یا تضعیف روحیه حماسی و رزمی ملت و رزمندگان تأثیر گذاری جدی باشند. حضرت امام (ره) با هوشمندی و اطلاع کامل از نقش و جایگاه رسانه ها در روزهای اول جنگ دستورات اکیدی را می دهند.

«روزنامه ها در وضع فعلی از نشر مقالات و اخباری که روحیه قوای مسلح را تضعیف می نماید، جداً
خودداری نمایند.» ( همان ج13، 94 )

« امروز اگر یک کلمه برای شکست روحیه قدرتهای نظامی، انتظامی، پاسداران و عشایر گفته شود، مستقیماً بر ضد اسلام است.» ( همان ج13 ، ص 94 .)

رسالت اهل قلم و نویسندگان متعهد از دیدگاه حضرت امام(ره) روشنگری، افزایش
آگاهی های لازم و تقویت روحیه حماسی است. از این رو ایشان نویسندگان متعهد را به دعوت مردم در پشتیبانی از دفاع مقدس و ایستادگی و مقاومت فرا می خواند.

« این نویسندگان این گویندگان این اطمینان را بر ملت ایجاد کنند که ما تا آخر ایستاده ایم»
(همان ج134، ص 287).

در مجموع حضرت امام(ره) ضمن ساماندهی و بسیج همه جانبه ملت و نیروهای مسلح برای حضور هماهنگ و موثر در عرصه دفاع مقدس، کلیه فعالیتهای سیاسی، تبلیغی و رسانه ای را با مسایل جنگ بعنوان مساله اصلی کشور مرتبط می ساختند، تا دفع تجاوزات دشمن در رأس سیاست های کلان نظام جمهوری اسلامی باشد و همواره رزمندگان اسلام بصورت همه جانبه پشتیبانی شده، و از هر گونه آسیب به روحیه مردم و رزمندگان جلوگیری شود.

6. امام و توجه به روحیه رزمندگان اسلام

کلمات دلنشین و روح بخش حضرت امام ( ره) ، پیامها و سخنرانی های ایشان در دل و جان رزمندگان اسلام اثر معجزه آسا و شگرفی داشت. جملاتی که حضرت امام (ره ) خطاب به رزمندگان در پیام های تبریک به مناسب پیروزی ها در عملیاتی های مختلف می نوشتند، خستگی های عملیات را از یاد می برد. و نشاط ، شور و شوق اولیه رزم و روح حماسه را در آنان زنده می ساخت. جملاتی مانند :

« آفرین بر شما که میهن خود را بر بال ملائکه ا... نشاندید و در میان ملل جهان سرا افراز نمودند»
( همان ، ج 19 ، ص 2 )

« ما همچون سیلی خواهیم زد به صدام و حزب بعث عراق ، که دیگر بلند نشود از جای خودش»
( همان ، ج 13 ، ص 125 )

« ما برنده جنگ هستیم و هیچ تریدی دراین نیست .» ( همان ج 13 ، ص 125 )

از ویژگی های دیگر رهبری حضرت امام (ره) در دفاع مقدس این بود که تلاش ها و زحمات فرماندهان را نادیده نمی گرفتند و اگر به دلائلی مشکلات نا خواسته، خسارات، ضایعات و تلفات انسانی و عدم فتح وجود داشت هیچگاه روحیه ها را تضعیف نمی کردند بلکه با ظرافت و لطافت خاص و با بکارگیری واژه ها و تدابیر زیبا روحیه فرماندهان و رزمندگان را تقویت می نمودند . عملیات ناموفق بدر از دشوارترین شرایط پیش آمده در دفاع مقدس بود. سختی شرایط عملیات، دشواری وضعیت جغرافیایی منطقه، عدم امکان پشتیبانی نیروهای تک رو در خط مقدم، آتش شدید و پرحجم دشمن در منطقه و استفاده از سلاح های شیمیایی باعث نا کام ماندن طرح های عملیاتی فرماندهان و عقب نشینی رزمندگان اسلام شد. به طور طبیعی این شرایط سخت و دشوار، موجب فشار روحی و روانی بر فرماندهان جنگ و از هم گسیختگی یگانهای رزمی در منطقه می شد و حالت یأس و دلسردی را بر جبهه ها و مدیریت جنگ حاکم می کرد مقام معظم رهبری حضرت آیت ا ...
خامنه ای مدظله العالی درباره این ناکامی ظاهری و عدم فتح ها در دفاع مقدس و تعبیر جالب و روحیه بخش حضرت امام (ره ) می فرمایند:

«در سخت ترین اوقاتی که در جنگ به ما ضربه وارد می شد، امام با آن دل بزرگ و با آن ناصیه منور الهی امید می داد، در ماجرایی ضربه سختی خوردیم، خدمت امام آمدند و گفتند ما شکست خوردیم. فرمودند: نه شکست نبود، عدم فتح بود، یعنی ما پیروز نشدیم . شما ببینید یک حادثه را دو گونه می شود معنی کرد، هزار نفر از ما کشته شدند، پنج هزار نفر کشته شدند، اما دو گونه می شود تفسیر کرد. تفسیر شکست، تفسیر عدم فتح، معنای فرمایش امام این بود که طوری نشده است می خواستند پیروز بشوند. اما هنوز نشده اید. همیشه اینطور به ما امید می داد.» ( حدیث ولایت، ج8 ، ص 54)

در جمعبندی این بخش می توان گفت، رهبری فرهیخته و الهی حضرت امام خمینی(ره)، یکی از عوامل پر اهمیت، و احتمالا بی بدیل، در پرورش روحیه حماسی و جهادی در شهروندان جامعه و رزمندگان در طول دفاع مقدس است. به تعبیری رهبری در این دوره حساس توانست، شوروشعف وصف ناپذیری در رزمندگان و شهروندان جامعه ایجاد وآنان را مستعد هر نوع جانفشانی،ایستادگی و مقاومت سازد.

3-3- فرهنگ و نماد های عاشورای حسینی

تأمل و ژرف نگری در همه جلوه های دفاع مقدس، همچون چشمه هایی بودند که از قله های مرتفع کربلا سر چشمه می گرفتند . گویی خونی که در روز عاشورا بر خاک تنیند، داغ کربلا چکیده ، در رگ نوجوانان ، جوانان و پیران جاری بود. رزمندگان که در جبهه ، سنگر به سنگر ، بی خوف و بی پروا، شوریده و عاشق می جنگیدند و زخم و شهادت و اسارت را به جان می خریدند. فرهنگ عاشورا، جریان ذهن و روح آنها بود خواندن زیارت عاشورا، برپایی مراسم سوگواری برای اباعبدالله ، یادآوری همواره حماسه ها، ایثارها و شهادت خانواده و اصحاب اباعبدالله، و تطبیق صحنه ها با عاشورای اباعبدالله، ویژگی همه رزمندگان بود. ( سنگری، 1380، ص69-70)

فرهنگ و ادبیاتی که در دفاع مقدس تولید شد، و بر رفتار و تولیدات تبلیغی ما کاملاً حاکم بود.
آمیزه ای از حماسه و عرفان و مبتنی بر نگرش عاشورایی بود. عشق به سالار شهیدان کربلا یک بنیان و فرهنگ بود، درون مایه همه اقدامات از جمله تبلیغات جبهه و جنگ بود. هر مجاهد فی سیبل الله و هر کس که می خواست در میدان خطر و جنگ وارد بشود، از ماجرای کربلا و نهضت حسینی مایه می گرفت و آن را پشتوانه روحی خود قرار می داد. مقام معظم رهبری حضرت آیت ا.... العظمی خامنه‌ای در این باره می فرمایند:

«روح نهضت ما و جهت گیری و پشتوانه پیروزی آن ، همین توجه به حضرت ابی عبدالله (ع) و مسایل مربوط به عاشورا بود. شاید برای بعضی‌ها ، این مسأله قدری ثقیل به نظر برسد، لیکن واقعیت همین است. هیچ فکری- حتی در صورتی که ایمان عمیقی هم با آن همراه باشد- نمی توانست توده های عظیم میلیونی مردم را آن چنان حرکت بدهد که در راه انجام آنچه احساس تکلیف می کردند، در انواع فداکاری ذره ای تردید نداشته باشند. » ( دیدار علما و روحانیون درآستانه محرم 11/5/68)

حضرت امام خمینی (ره) شهادت ها، پیروزی ها و فداکاری های مردم را محصول کربلا می دانست و پس از هر پیروزی می کوشید تا حلقه اتصال به کربلا را قوی تر و ارتباط روحی و معنوی رزمندگان را با عاشورا مستحکم تر سازد در عملیات ظفرمند فتح المبین در پاسخ به پیام فرماندهان نظامی فرمودند:

«اکنون ملت ما دریافته است که «کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا» مجالس حال و دعای اینان
(رزمندگان اسلام) شب عاشوراهای اصحاب سید الشهدا را در دل زنده می کند.» ( صحیفه نور ، ج16، ص 99)

بنابراین در دفاع مقدس با استفاده از سرمایه فرهنگ و روح عاشورایی و نهضت اباعبدالله الحسین(ع) و فداکاری فرزندان و یاران او، فرهنگ و ادبیاتی رویش پیدا کرد که در همه گفتارها خطابه ها ، رهنمودها ، مکاتبات، داستانها، وصایا، بیانیه ها، شعارها و سرودها، محتوای مراسم تودیع، استقبال و اعزام رزمندگان به جبهه ها، مراسم تشییع شهدا، سفارش ها، آداب و سلوک رزمندگان و آزادگان و...... ظهور و بروز یافت. و رفتار و روحیه رزمنذگان را متاثر می ساخت. همانگونه که با این منطق پیروزی انقلاب اسلامی برای اولین بار در جهان معاصر، مهره اصلی استکبار جهانی را شکست در همه عرصه ها از انقلاب اسلامی از جمله دفاع مقدس، سرمایه اصلی و اطمینان بخش همه مجاهدان فی سبیل الله بوده است. روح و درون مایه اصلی تبلیغات جنگ، شیوه ها و روش های آن هم متأثر از فرهنگ عاشورا بود. و در کلیه تولیدات و فعالیتهای تبلیغاتی ادبیات عاشورایی نمود و جلوه گر بود. نمونه هایی از آن در نامگذاری عملیات ها و رمزهای آنها، نامگذاری یگانها و محورهای عملیاتی ، متن پیشانی بندها، پرچم ها و تابلو نوشته دفاع مقدس مشاهده می کنیم.

یکی از جلوه ها و نمودهای عاشورا در فرهنگ دفاع مقدس نامگذاری لشکرها، گردانها، گروهان ها، پادگان ها و قرارگاهها و حتی سنگرهای رزمندگان به نام های آشنای کربلا است. لشکرهای 10 سیدالشهداء، 14 امام حسین(ع)، 25 کربلا، 31عاشورا و 41 ثارالله و 32 انصار الحسین و تیپ های 44 قمر بنی هاشم، 57 ابوالفضل، 61 محرم، 10 محرم، 27 حضرت ابوالفضل، یکم ثارالله، و 2و 3و عاشورا ، 79 اباعبدالله، 8 محرم، 2 کربلا و گردان های علی اکبر، سید الشهدا، زهیر، قمر بنی هاشم، حبیب بن مظاهر، مسلم، زینب، ابوالفضل، حر ، علقمه، ذوالجناح و ...... نمونه هایی از این نامگذاری ها می باشد. ( مرکز تحقیقات حوزه نمایندگی ولی فقیه در سپاه ، 1382، ص 210- 225)

مناطق آزاد شده، محورهای عملیاتی، سنگر های جمعی، حسینه ها و نمازخانه ها عمدتاً با نام هایی که با فرهنگ عاشورا پیوند داشت، نامگذاری می شد. اعزام های سراسری، محلی و منطقه ای چه به لحاظ شیوه اعزام و چه به لحاظ نامی که بر پیشانی رزمندگان و هر اعزام نقش می بست راوی عاشورا و عشق به کربلا بود. بدرقه پر شکوه مردم با صلوات، زیارت عاشورا و شعارهای حسینی همراه بود. نخستین اعزام بزرگ، را بنام کاروان «راهیان کربلا» در تاریخ 23/8/64 و اعزام کاروان « وارثان عاشورا» در تاریخ 26/7/65 و اعزام « کاروان نینوایی » را در 17/7/65 به عنوان نمونه می توان نام برد. (همان، ص 210)

همچنین نام و رمز بسیاری از عملیات ها در طول هشت سال دفاع مقدس از عملیات امام
مهدی (عج) در تاریخ 26/12/59 تا عملیات مرصاد در تاریخ 5/5/67، عملیات، نام یا رمز و یا نام و رمز عاشورایی و کربلایی دارند که از این تعداد، نام 19 عملیات و رمز 14 عملیات عاشورایی است. این
نامگذاری ها از ادارکات، ایمان و معرفت عاشورایی رزمندگان اسلام سر چشمه می گیرد و گواه آن است که نام حسین(ع)، عاشورا و کربلای او الهام بخش، راهنما و پشتوانه روحی و فکری هشت سال دفاع مقدس بوده است. ده عملیات بنام کربلا (کربلا ی 1 تا 10)، چهار عملیات بنام عاشورا (عاشورای 1 تا 4) و عملیات های محرم و مسلم بن عقیل و استفاده از نام مبارک سید الشهداء، یا اباعبدالله الحسین، یا زینب، یا ابالفضل العباس، یا حسین مظلوم و لبیک یا حسین در عملیات های مختلف به عنوان رمز نمونه هایی از این نامگذاری ها و الهام از فرهنگ و ادبیات عاشورایی است. (همان،ص 212 )

از نمونه های بدیع و زیبا جبهه‌های هشت سال دفاع مقدس که هنوز هم در جامعه در جریان است، فرهنگ پیشانی بند ها است . پیشانی ، بارزترین و اولین منطقه آشکار انسان است برخی مجاهدان آن گونه که در تاریخ اسلام آمده است . از پیشانی بند بهره می گرفته اند. نوشته های کوتاهی که نشانه ایمان، باور و آرمان رزمندگان بود، زینت بخش پیشانی بندها می شد . عمده این نوشته ها به کربلا ، عاشورا و اباعبدالله (ع) اشاره داشت برخی از نوشته ها عبارت بود از « یا ابا عبدالله» ، « یا حسین »، « زائر کربلا» ، یا حسین شهید» ، «یا ابوالفضل» ، «یا زینب» ، «مسافر کربلا» ، «لبیک یا حسین»، «تا کربلا راهی نیست»، «یا زیارت یا شهادت»، « السلام علیک یا اباعبدالله »، فدای لب تشنه حسین»، «کل ارض کربلا» و « کل یوم عاشورا» . این نوشته ها بعد ها ، خود در حوزه سروده ها ، نوحه ها، خاطراه ها ، فیلم ها و همه قلمرو های ادبی و هنری دفاع مقدس راه یافت و به عنوان شاخص دفاع مقدس در کنار پرچم ها و تابلو نوشته ها که نمود و جلوه های جبهه بودند ، قرار گرفت ( همان ، ص 213 )

تابلو نوشته ها در طول جاده هایی که به جبهه ختم می شد،کنار سنگرها در ورودی و داخل
پادگان ها و در همه جغرافیا به وسعت جبهه ها و حتی همه کشور به ویژه راههای اصلی منتهی به مناطق عملیاتی پیام رسان ادبیات فرهنگ و عاشورایی بود. متن بسیاری از این تابلو نوشته ها شامل آیات قرآن، احادیث و روایات، جملات حضرت امام(ره) ، واژگان تداعی کننده کربلا و عاشورا، اشعار و سروده های شور آفرین و حماسی و ...... را شامل می شد که عبارت و محتوای پیشانی بندها ، نام یگان ها، مسیر ها و محورها و نام و رمز عملیات ها و... این ادبیات هماهنگ بود. در جمع بندی می توان گفت هیچ موضوعی به اندازه کربلا و عاشورا محور و موضوع تابلو نوشته ها نبود این پیوند درونی و روحی رزمندگان با اباعبدالله الحسین(ع) و فرهنگ عاشورا ، جان مایه جبهه ها، حرکت بخش و عامل بسیاری از پیروزی ها بود. و تبلیغات جبهه و جنگ در طول دفاع مقدس تلاش می کرد با استفاده از شیوه ها و روش های مختلف مبتنی بر این ادبیات و فرهنگ روحیه حماسی را در مردم حفظ و تقویت نماید.

بعنوان جمعبندی این بخش می توان گفت؛ فرهنگ و ادبیاتی که در دفاع مقدس تولید شد، و بر گفتمان، عواطف، رفتار و تولیدات تبلیغی و رسانه ای حاکم بود، آمیزه ای از حماسه، عرفان و مبتنی بر نگرش عاشورایی بود. عشق به سالار شهیدان ابی عبدالله الحسین(ع) و کربلا یک بنیان و فرهنگ بود، که درون مایه همه اقدامات از جمله رفتار رزمندگان را شکل می داد. هر مجاهد فی سیبل الله و هر کس که می خواست در میدان جنگ وارد بشود، از ماجرای کربلا و نهضت حسینی مایه می گرفت و آن را پشتوانه روحی خود قرار می داد. بنابراین، بسیاری از شاخص های روحیه حماسی نظیر ولایت مداری، شجاعت و ایستادگی، ایثار و مقاومت، دشمن ستیزی، توکل و اعتماد به نصرت الهی در دوران دفاع مقدس، متاثر از پشتوانه فرهنگ و نماد های عاشورای حسینی است

3-4- نگرش مردم نسبت به دشمن

یکی از عواملی که در تغییرات روحیه دفاعی ملت ها مؤثر است نگرش آن مردم نسبت به عقاید و ارزش های دشمن است. اینکه دشمن در ادراک یک ملت کافر، خون‌آشام، شیطان ، ضد مردم و متجاوز به حقوق زنان و کودکان معرفی شود. همه این موارد میتوانند در نوع تفسیر و ادراک آن ملت از صحنه نبرد و در نهایت میزان آمادگی آنان مؤثر باشد . ( سلیمانی، 1385، ص26)

حضرت امام خمینی (ره) جنگ را به عنوان بخشی از تهدید استکبار جهانی، جنگ جهان کفر علیه جمهوری اسلامی تعریف کرد. با این اقدام یک جریان بهم پیوسته تهدید درکشور به وجود آورد، با این تعریف صدام در کنار آمریکا و اسرائیل قرار گرفت. این نگرش راهبردی به جنگ تحمیلی و دشمن در ملت ایران باعث شد که در روزهای آغازین جنگ، استراتژی و اهداف دشمن در رویارویی با انقلاب اسلامی با شناخت عمیق و ژرفی که امام (ره) از آن داشت، برای ملت مشخص گردد. و ملت، جنگ تحمیلی را در ادامه اقدامات استکبار جهانی برای مقابله با انقلاب اسلامی و توسط یک سر سپرده آن تفسیر نماید.

« ملت ما به جرم این که می خواهد به اسلام خدمت کند و به اسلام بر گردد.... و تحت لوای اسلام زندگی کند...... به ما از هر طرف حمله کردند . حمله نظامی ( حادثه طبس )، توطئه کودتا و اخیراً هم حمله نظامی به دست یک نفر سر سپرده به اسم صدام حسن.» ( همان ج 14، ص 108)

این نگرش نسبت به جنگ موجب شد که؛

اولاً تبلیغات عراق را که علل جنگ را پدیده ای دفاعی و اجتناب ناپذیر برای عراق می دانست و عللی همچون دخالت های ساختگی ایران در امور داخلی عراق را مطرح می کرد، خنثی نمایند.

ثانیاً وحدت استراتژیک در سطوح مختلف کشور در مقابله با تهدید به وجود آید.

و ثالثاً اعتماد به نفس ، انسجام و روحیه حماسی در کشور افزایش یابد.

امام خمینی(ره) با دیدگاه عرفانی و معنوی خود، جنگ تحمیلی را برای ملتی که به تازگی از قید استبداد رژیم ستم شاهی رهایی یافته بود. یک «امتحان الهی» معرفی می کند و با توجه به منافع معنوی جنگ برای انسجام ملت و رشد انقلاب اسلامی در جهان می فرماید:

«وقتی یک جنگی شروع می شود، ملت ما بیدار می شود، بیشتر متحرک می شود.» ( صحفیه نور،
ج 13، ص 157)

امام در تفسیر جنگ تحمیلی، علل تجاوز دشمن را جلو گیری از صدور انقلاب اسلامی، اسلام خواهی نظام جمهوری اسلامی، دشمنی شیطان بزرگ و توسعه طلبی رژیم عراق معرفی می نماید و در ماهیت جنگ تحمیلی برای از بین بردن زمینه بروز شبهات در مورد اسلامی بودن کشور و مردم عراق، با بصیرت کامل ماهیت جنگ علیه عراق را جنگ اسلام کفر، جنگ حق و باطل و در نهایت جهاد دفاعی معرفی می نمایند. و این تفسیر از جنگ توسط حضرت امام(ره)، نگرش ملت ایران و مردم را برای حضور در صحنه نبرد و پشتیبانی از جبهه های جنگ آماده می سازد. نسبت به جنگ به عنوان «دفاع مقدس» شکل می دهد.(شیدائیان، 1382 ص37-52).

«از این که طولانی شده است جنگ، نمی‌هراسیم جنگ به نفع اسلام و ما حق هستیم و حق بر باطل پیروز است.» ( همان ج15، ص229)

«ما حزب بعث را می شناسیم و می دانیم که این ها به اسلام عقیده ندارند و دشمن اسلامند و اسلام را خار راه خودشان می دانند»( همان ، ج15،ص197).

« قیام این (صدام) نسبت به ایران، قیام کافر بر مسلم است و قیام لشکر کفر بر لشکر اسلام است»
(همان، جلد 12، ص92).

«صدام در تهاجم خود به این کشور اسلامی نقشه سیادت خود بر اعراب و منطقه و ژاندارمی خلیج فارس را تعقیب می کند» ( همان ، ج 19، ص 292 ).

«جرم واقعی ما از دید جهانخواران و متجاوزان ، دفاع از اسلام و رسمیت دادن به حکومت جمهوری اسلامی به جای نظام طاغوت شاهنشاهی است» (همان ، ج19، ص 9).

«ما از کشور خود دفاع می کنیم، دفاعی که عقلا و شرعا واجب است» (همان ، ج 13 ، ص 111).

در این بخش می توان گفت؛ مردم ایران که تازه طعم شیرین رهایی از ظلم ستم شاهی را چشیده بودند، با هدف حفظ و حراست از اسلام و انقلاب اسلامی و با اشاره امام راحل(ره) به جبهه ها شتافتند و با این اعتقاد که دشمن به قصد نابودی اسلام و انقلاب جنگ را تحمیل نموده، با تمام توان وارد میدان جنگ شده و از جان و مال خویش در این راه دریغ نکردند. بنابراین دفاع مقدس ملت ایران، در ادامه دفاع از انقلاب اسلامی تفسیر گردید. این تفسیر روح ایستادگی و مقاومت را افزایش داد. این نگرش به دشمن توسط رزمندگان اسلام در طول دفاع مقدس بگونه ای بود که هیچگاه تردیدی برای مقابله و مبارزه با دشمنان بوجود نیامد. و دفاع امری عقلایی، شرعی و ملی به شمار آمد.

3-5- مدیریت تبلیغات جنگ در کشور

مدیریت تبلیغات جنگ در جمهوری اسلامی ، با برآورد و تحلیل از شرایط سیاسی و نظامی زمان جنگ و با استفاده از شیوه های مختلف موثر و متنوع تلاش می کرد که بر ادراک ، روحیات و کنش مردم و رزمندگان با توجه به نیازهای مختلف دفاع مقدس موثر باشند . بنابر این هدف اصلی در تبلیغات دفاع مقدس در محیط ملی حفظ و تقویت حماسی- دفاعی بود که با انتقال پیام و شناساندن ابعاد مختلف جنگ انجام می شد . این اهداف متاثر از رهنمودهای حضرت امام(ره) ازطریق ستاد تبلیغات جنگ، رسانه ها و واحد های تبلیغی در نیروهای مسلح پی گیری می شد . تبلیغات جنگ علاوه بر هدف توسعه روحیه حماسی هدف دیگری را پی گیری می کرد و آن مقابله با جنگ روانی دشمن و پیشگیری از آسیب پذیری روحیه حماسی بود . بنابر این، تبلیغات از یک طرف همراه رزمندگان اسلام در همه مراحل جنگ بود واز عوامل موثر حرکت دهنده انگیزه های معنوی و اعتقادی در همه شرایط محسوب می‌گردید و از طرف دیگر از اهداف و سیاست های رهبری پشتیبانی می نمود وروحیه حماسی را برای پشتیبانی از جنگ در کشور حفظ و تقویت می کرد. همچنین در محیط خارجی تلاش می کرد اقتدار، عزت و روحیه حماسی ملت ایران را به نمایش گذاشته و دشمن را در اهداف خود ناکام سازد. با استفاده از موارد فوق اهداف نظام تبلیغی جمهوری اسلامی در طول دفاع مقدس عبارت بود از:

1. توسعه روحیه حماسی در مردم ایران در شرایط مختلف جنگ

2. توسعه روحیه رزمی در رزمندگان اسلام در شرایط مختلف نبرد

3 مقابله با جنگ روانی دشمن و پیشگیری از آسیب پذیری روحیه حماسی ملت ایران

4. ترسیم ایستادگی، اقتدار و تسلیم ناپذیری ملت ایران در سطح منطقه و جهان

این اهداف را می توان به محورهای و خطوط تبلیغی زیر تقسیم نمود:

1. تبلیغ و ترویج مواضع و رهنمودهای حضرت امام (ره) در مورد جنگ

2. تقویت روح مقاومت وایستادگی در برابر دشمن

3. افزایش باور و اعتقاد به نفس در ملت و رزمندگان اسلام در ادامه جنگ تا پیروزی

4. برجسته سازی و تبیین صحیح پیروزی های رزمندگان اسلام

5. انتقال جلوه های معنویت و ایثار جبهه ها در سراسر کشور

6. تقویت روحیه شهادت طلبی و تبیین زیبایی های شهادت و دل کندن از دنیا

7. تجلیل از رزمندگان ، ایثار گران و خانواده های ایشان

8. زنده کردن یاد اسوه های جهاد و شهادت در تاریخ شیعه

9. برجسته سازی جنایات دشمن ( بمباران شهرها ، کشتار مردم بی گناه ، نقض مقررات بین المللی در جنگ توسط دشمن ، بمباران شیمیایی و ..........)

10. ترویج اندیشه دفاع و جهاد در فلسفه سیاسی اسلام

11. ترویج و تحکیم وحدت و انسجام ملی در کشور و جبهه های جنگ

12. تبیین پیوستگی انقلاب و جنگ ( تفسیر جنگ به عنوان تداوم انقلاب )

13. تبیین ماهیت تجاوز دشمن

14. ترسیم چهره واقعی صدام و حزب بعث عراق به عنوان مظهر شرارت در منطقه

در جمعبندی این بخش می توان گفت؛ مدیریت تبلیغات و رسانه ها در جنگ در طول دفاع مقدس، در شکل گیری احساس اطمینان و امید، اعتماد به نفس و خودباوری، ایستادگی و مقاومت در مردم ایران و رزمندگان و در نهایت توسعه روحیه دفاعی وحماسی دارای نقش قابل توجهی بود. این اهداف با ابزارها و روش های مختلفی که در بخش بعدی به آن اشاره می شود، در طول دفاع مقدس پی گیری می شد.

4- روشهای توسعه روحیه حماسی در دوران دفاع مقدس

4-1- خطابه و سخنرانی

موثرترین و فراگیر ترین روش توسعه روحیه حماسی در دفاع مقدس ، استفاده از روش خطابه و سخنرانی به ویژه توسط علمای دین در سراسر کشور و جبهه های جنگ است. در دفاع مقدس از این روش به عنوان روشی بسیار موثر و کارآمد در همه بخش های کشور جهت تعبیین ابعاد دفاع ملت ایران، آگاهی بخشی نسبت به اهداف دشمن و تحریض و تشویق اقشار مختلف مردم در پشتیبانی از جنگ و همچنین حفظ و تقویت روحیه رزمندگان و قدرت ایستادگی و مقاومت آنان در برابر دشمن بهره گرفته شد. تلاش برای توجیه و آگاهی بخشی و قانع کردن دیگران با استفاده از خطابه و سخن دارای تاریخی طولانی است و در حال حاضر هم اثر بخشی خود را به عنوان یکی از روش های موثر در برانگیختن گروهای مختلف مخاطب با وجود روشها و ابزارهای نوین ارتباطی از دست نداده است. در طول تاریخ سیاستمداران، شعرا، فرماندهان جنگی و... تلاش نموده اند با استفاده از جاذبه کلام، احساسات مردم را برانگیخته و آنان را پشتیبانی از سیاست های مورد نظر آماده و همراه نمایند.

خطابه ها و سخنرانی های حضرت امام (ره) در طول جنگ نقش اول را در ایجاد آرامش، حفظ و توسعه روحیه حماسی مردم و رزمندگان داشت. خطبه های نمازهای نماز جمعه در طول جنگ به ویژه خطبه های نماز جمعه تهران توسط مقام معظم رهبری حضرت آیت ا... خامنه ای و آیت هاشمی رفسنجانی در تبیین مسائل جنگ و آگاهی بخشی و حفظ روحیه مردم نقش بسیار محوری و تعیین کننده داشت.

مراجع عظام تقلید و عالمان دینی با صدور فتواء مواضع خود را نسبت به جنگ، به عنوان جهاد دفاعی و اسلامی ملت ایران اعلام کردند بلکه در بسیاری از صحنه های جنگ مستقیماً حضور یافتند. حضرت آیت ا... العظمی خامنه ای در دوران دفاع مقدس با قلبی مملو از عشق به جهاد و شهادت، بسیاری از اوقات گرانبهای خود را در جبهه های حق علیه باطل با لباس رزم گذارند که حضور ایشان ، در خاطر بسیاری از فرماندهان و رزمندگان همچنان زنده است. این حضور که به عنوان نماینده حضرت امام در شورای عالی دفاع و یا رئیس شورای عالی دفاع بود در ایجاد و تقویت روحیه رزمندگان اسلام در قرارگاه های فرماندهی جنگ و سنگرهای رزمندگان در خطوط مقدم بسیار موثر بود. آیه الله هاشمی رفسنجانی به عنوان جانشین فرمانده کل قوا و خطیب نماز جمعه تهران، همچنین دارای نقشی برجسته در ایجاد و تقویت روحیه رزمندگان اسلام و انجام عملیات روانی علیه دشمن داشت. عالمان برجسته و عارفان گرانقدر همچون مرحوم آیت ا... العظمی بهاء الدین، مرحوم آیت ا... میرزا جواد آقا تهرانی و شهیدان محراب از جمله؛ آیت الله اسدالله مدنی امام جمعه تیریز، آیت ا... عطاء الله اشرافی اصفهانی امام جمعه کرمانشاه، آیت ا... صدوقی امام جمعه یزد، حجت الاسلام و المسلمین فضل الله محلاتی، حجت الاسلام و المسلمین شهید شاه آبادی، مرحوم آیت ا... قاضی دزفولی و ... نمونه ای بودند که همواره در جبهه های جنگ روحیه بخش بود. و با حضور خود در بین فرماندهان و رزمندگان جبهه ها خاطرات و لحظه های جاودانه ای را بر جای گذاشتند.خطابه های و سخنرانی های پرشور و حماسی فرماندهان محبوب جنگ در بین مردم و رزمندگان به ویژه در قبل و بعد از عملیات ها جهت تبیین ابعاد پیروزی، توجیه شرایط نبرد و عملیات آتی پیش بینی شده در تحریض و تقویت روحیه حماسی و نبرد بسیار تعیین کننده بود.

4-2- رسانه ملی

صدا و سیما به عنوان رسانه ملی، در طول دفاع مقدس از نقش و جایگاه ویژه ای در حفظ و توسعه روحیه حماسی برخوردار بود، تقویت اعتماد مردم نسبت به رهبری تقویت و انسجام ملی، تبیین پیروزی های رزمندگان اسلام، پشتیبانی از اهداف و سیاست های جنگ ، تجلیل از رزمندگان وایثارگران جبهه های جنگ را می توان از جمله محورها و خطوط تبلیغی صدا و سیمای جمهوری اسلامی در طول دفاع مقدس نام برد.

رادیو به عنوان ابزار رسانه شنیداری از سه عنصر کلام ، موسیقی، و صدا شکل گرفته که تبلیغات رادیویی از این طریق صورت می گیرد در طول دفاع مقدس عام ترین و بیشترین مخاطب را در بین ابزارهای ارتباطی هم در داخل بخش های مختلف کشور و همچنین در سراسر جبهه های جنگ داشت و از تاثیر بسیار بالایی برخوردار بود. پخش سرودها و آهنگ های انقلابی و حماسی، اخبار و گزارش های مربوط به پیروزی های رزمندگان در جبهه های توسط این فرستنده هایی که برنامه های آنها از طریق خودروهای مجهز به سیستم های صوتی(بلندگو) پخش می گردید دارای تاثیر فوق العاده بر روحیه حماسی مردم و روحیه رزمی رزمندگان داشت.

4-3- مطبوعات

مطبوعات به ویژه روزنامه های کثیرالانتشار و سراسری در دفاع مقدس از جایگاه و نقش موثری برخوردار بود. انعکاس حماسی آفرینی و پیروزی های رزمندگان اسلام و جبهه های جنگ، تجزیه و تحلیل و افشاء اهداف تبلیغات و عملیات روانی دشمن، تقویت اعتماد و همبستگی مردم به نظام و اهداف سیاست های کشور در دفاع مقدس و تجلیل از شهداء رزمندگان و ایثارگران و ... بخشی از محورهای تبلیغی مطبوعات در زمان جنگ به شمار می آید. عکاسان و خبرنگاران مطبوعات با حضور خود در جبهه های جنگ به ویژه در زمان عملیات های رزمندگان اسلام قابل توجهی در پوشش اخبار جنگ داشتند.

4-4- هنر و ادبیات

هنر و ادبیات در دفاع مقدس، به صورت خود جوش و فراگیر در قالب شعر، موسیقی ، نقاشی، خطاطی، داستان، نمایش و سینما همپای دفاع مقدس رشد کرد و پس از جنگ به بالندگی و رشد خود افزوده است. یکی از جلوه‌های که در خدمت دفاع مقدس قرار گرفت، شعر حماسی بود که در افزایش روحیه حماسی در کشور تاثیر بسزایی داشت. این تاثیر، مرهون ویژگی های محتوایی و مضمونی سروده ها و اشعار ویژه مقدس بود. شعر دفاع مقدس در دعوت و تشویق به جبهه بسیار موثر است. در تقویت روحیه رزمندگان نقش والای داشت. سرودهای حماسی دفاع مقدس با ریتم های کوبنده آن سراسر کشور و جبهه ها را تحرک و هیجان می بخشید. در طول دفاع مقدس هشت ساله ملت ایران، هنرمندان موسیقی دان کشور در کنار دیگر هنرمندان روحی از حماسه و شکوه را به ملودیهای خود بخشیدند و با ساختن آهنگ های مناسب برای اشعار حماسی در تقویت روحیه رزمندگان و مردم پشت جبهه تلاش موثری بعمل آوردند. عنصر اصلی موسیقی های رزمی و حماسی بشارت فتح و پیروزی و تشویق و دعوت به جبهه و پایداری و استقامت در برابر دشمن بود.

یکی دیگر از جلوهای هنر و ادبیات در دفاع مقدس، نقش و جایگاه هنرهای تجسمی به ویژه خطاطی، نقاشی طراحی، عکاسی و... بود. هنرمندان در این بخش با ابتکار و خلاقیت خود آثار هنری موثری را در ایجاد شور و هیجان درجبهه ها می آفریدند. تابلو نوشته های جنگ یکی از فراگیرترین ابزار تبلیغی یگانها بود که هنرمندان خطاط و نقاش جنگ با آثار خود ارزش های جهاد، شهادت، فداکاری، رشادت و ایستادگی رزمندگان، پیام های این هنری روحیه بخش بود. عکاسان و فیلمبرداران جنگ که شهیدانی را هم تقدیم نمودند همپای دیگر هنرمندان با تصاویر خود از لحظه ماندگار دفاع مقدس این رسالت را به خوبی بر دوش داشتند و با آثار خود در توسعه‌ روحیه‌ حماسی ‌وجاودانی ارزش های آن دوران نقش ممتازی بر عهده داشتند.

5- خلاصه و نتیجه گیری

روحیه ملی مهمترین عامل قدرت ملی و روحیه رزمی یکی ار اصول پیروزی در جنگ به شمار می آید. روحیه با نوعی از آمادگی داوطلبانه ، شجاعانه، خودباوری و اعتماد به نفس ، شجاعت و نشاط مشخص می شود. روحیه قوی متاثر از عوامل مختلف فرهنگی، روانشناختی، تاریخی و اجتماعی، افزایش و کاهش می یابد. امروز با عملیات روانی و روش های پیچیده روان شناختی و با استفاده از ابزارهای ارتباطی، تخریب روحی و روانی ارتش و مردمان کشورهای هدف، توسط کشور و ارتش مهاجم، هم ردیف با طرح ریزی برای انهدام قدرت رزمی است. روحیه حماسی، که از آن تحت عنوان روحیه ملی یاد می شود، عبارت است از آمادگی داوطلبانه و فعالانه مردم یک کشور برای دفاع از سرزمین، حاکمیت، آرمانها و نظام ایدئولوژیکی حاکم بر جامعه خویش. در این نوشتار روحیه حماسی در دفاع مقدس عبارت است؛ از آمادگی داوطلبانه و فعالانه مردم ایران و رزمندگان اسلام برای دفاع از کشور و نظام جمهوری اسلامی که با شاخص هایی نظیر آمادگی، شجاعت، ایثار و فداکاری، نفرت از دشمن، عشق به نظام و رهبری حضرت امام خمینی(ره)، اعتماد به نفس و خودباوری، مقاومت وپایداری، اعتماد به نصرت الهی، جز آن، قابل ارزیابی است. این ویژگی ها متاثر از عوامل مختلفی بوجود آمده و توسعه یافته است. این عامل کلیدی و مهم، در دوران دفاع هشت ساله ملت ایران، کمتر با بهره گیری از روش شناسی دقیق علمی مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته است.

دفاع مقدس یکی از مقاطع بسیار درخشان انقلاب اسلامی و با افتخار برای ملت ایران است. ابعاد مختلف آن تاکنون مورد بررسی قرار گرفته است. لکن کمتر ویژگی روانی، اجتماعی دفاع مقدس، که یکی از ابعاد پیچیده و چند بعدی است، مورد مداقه قرار گرفته است. اینک با وجودگذر زمان به عنوان نیاز همیشگی کشور به ویژه نیروهای مسلح، بررسی این مولفه قدرت و عوامل موثر بر شکل گیری آن، ضرورت جدی و اساسی می باشد. در واقع در این نوشتار این سوال مطرح شد، که روحیه حماسی مردم ایران و رزمندگان اسلام در دفاع مقدس چگونه و تحت تاثیر چه عواملی حفظ و توسعه یافته است.

نخستین عامل موثر بر روحیه حماسی مردم ایران و رزمندگان اسلام، باورهای دینی است. زیرا این عامل اهداف را متعالی و دفاع در راه آنرا تبیین می کرد و مردم را برای دفاع می انگیخت. ایمان به خدا، اطمینان، اعتماد به نفس و روح ایستادگی و مقاومت را در مردم و رزمندگان افزایش داد. رهبری الهی، فرهیخته و کاریزماتیک حضرت امام خمینی رضوان الله علیه پر اهمیت ترین عامل دیگر، و عاملی بی بدیل، در پرورش روحیه حماسی در شهروندان جامعه و رزمندگان اسلام بود. امام با تبیین ماهیت و ابعاد جنگ تحمیلی، مردم ایران و نیروهای مسلح را برای دفاع همه جانبه از انقلاب اسلامی برانگیخت. و با اتخاد تدابیر و رهنمودهای خود، شور و شعف وصف ناپذیری در جامعه و جبهه های جنگ ایجاد و آنان را مستعد هر نوع جان فشانی و ایستادگی در برابردشمن نمود. تأثیر فرهنگ عاشورا بر حفظ و تداوم انقلاب اسلامی‏ تاثیری اساسی است.فرهنگ عاشورا نه تنها عامل پیدایش اصل انقلاب و زمینه ‏ساز پیروزی آن در مراحل مختلف بوده است، بلکه همین فرهنگ عامل اساسی حفظ و تداوم انقلاب اسلامی و پیروزی در دفاع مقدس نیز محسوب می‏گردد. روحیه شهادت‏طلبی ، آزادگی ، عزّت نفس ، مبارزه با ظلم وستمگری، ایستادگی و مقاومت، ولایت پذیری و لبیک به امام و ولی امر جامعه، جلوه هایی از تاثیرپذیری مردم و رزمندگان اسلام از فرهنگ عاشورا است. که در رفتار، شعائر و نمادهای دفاع مقدس ظهور و بروز جدی داشت. علاوه بر عوامل مذکور، نگرش مردم نسبت به دشمن و مدیریت تبلیغات جبهه و جنگ سایر عواملی است، که در توسعه و حفظ روحیه حماسی دفاع مقدس موثر بود.