تبیان، دستیار زندگی

پاسخ : انسان از بدو پيدايشش تاكنون بلكه هميشه علاقمند و عاشق وجود خارجى اشياء بوده و هست زيرا يـگـانـه چيزى كه نظر او را به خود جلب مى كند , واقعيت پديده ها است وبس , جز به آن , التفات ندارد و به غير آن رو نمى آورد و در حقيقت در جهان خارج جز واقعيت وجود ندارد و هر چه هستى دارد و جامه وجود پوشيده , داراى واقعيت مى باشد . پـس حـكـم بـه واقعيت و باور نسبت به وجود خارجى ( يعنى اينكه در جهان خارج چيزهائى واقعا هستى دارند ) از نخستين علوم بشرى و از اصيل ترين معارف انسانى است كه تمام صفات و شرايط يك مسئله ضرورى و بديهى در آن جمع است . مثلا : كودك نوزادى با احساس تازه اى كه خداوند به او بخشيده است , اگر در حالاتش دقت كنيم و هـرگـاه حـركـات او را از نخستين زمانى كه قدم در جاده زندگى مى گذاردزير نظر بگيريم مـى بـيـنـيـم كـه گـاهـى پستان مادر را به عنوان تغذيه و مكيدن شيرى كه براى او فراهم آمده مى گيرد . و نيز بهمين غرض اشياء ديگر را به دهان خود نزديك مى كند اما پس از چند بارتكرار اين عمل , جز پستان مادر را نمگيرد و از چيزهاى ديگر هر چه باشد اعراض مى كند . او كه نخست همه چيز را اعم از خوردنى مانند ميوه و نان و غير خوردنى نظير سنگ ,چوب و آهن و غيره به دهان مى برد و مى خواست آنها را بخورد پس از اندك زمانى جزچيرهائى را كه قابل اكل هستند نميخورد و بطور جدى از خوردن اشياء غير ماكول خوددارى مى كند . راستى راز اين كار چيست ؟آيا جز اين است كه نخستين توجه كودك به واقعيت اشيا و احساسش نـسـبـت بـه واقـعيت امور , خواه ناخواه او را به تمييز حق از باطل , صحيح از خطا , و خلاصه هر شى واقعيت دار از غير واقعى ناگزير ساخته و او را وادار مينمايد كه به حقيقت بچسبدو از غير آن رو گـردان شود ؟ما اگر دامنه اين مطالعه و كاوش را توسعه و گسترش دهيم و در احوال افراد انـسـان هر كه باشد و در هر شرايطى قرار گرفته باشد تامل و دقت كنيم , خواهيم ديد كه آنها در تـمام مراحل زندگى همين راه را مى پيمايند و دائما در تمام شئون زندگى مى خواهند درست را از نادرست و حق را از باطل باز شناسند . پس انسان در زندگى خود هم و هدفى بزرگتر از اين ندارد كه ميكوشد دچار اشتباه وخطا نشود و امر باطل و بى حقيقت را به جاى حقيقت و واقعيت نگيرد . هـم چـنين است حال ملت هاى گذشته اگر ما به آنچه كه در تاريخ از آنان ثبت و ضبطگرديده مراجعه كنيم و رفتار و آداب و آنچه را كه آثار و ميراثهاى آنها به آن دلالت دارد , مورد بررسى قرار دهـيـم , خواهيم ديد كه روش آنها در زندگى فردى واجتماعى جز آنكه گفته آمد , نبوده است آنـان نـيز در اين صدد بوده اند كه وسيله اى به دست آورند تا حقائق را از اشياء بى حقيقت كه احيانا مـيان آنها اشتباه رخ ‌مى دهد , باز شناسند و پس از بدست آوردن چنين ميزانى جز به آنچه كه آنرا حـق ودرست دريافته اند , چنگ نميزنند و به غير آنچه در نتيجه جستجو و تفحص به آن رسيده و بعنوان حقيقت باز يافته اند , دل نميبندند و اين همان است كه ما آنرافلسفه مى خوانيم . انسان هميشه با ولع و حرص شديدى به اين نوع بحث و كنكاش پرداخته و ميپردازد وآنرا در تمام شئون هستى و وجود خويش و در كليه آنچه كه زندگيش بر اساس آن جريان دارد , بكار مى برد , اگرچه از اين عمل خود آگاهى كافى و مفصل ندارد . اما بالاخره اين احساس روانى انسان بدون كوچكترين خستگى و درماندگى , به عمل و تلاش خود ادامه مى دهد و در تمام جزئيات زندگانى خود در اين مسير ره مى سپارد وبسا اين بحث و فحص را روى قريحه تعميم كه در نهاد انسان قرار دارد گسترش و تعميم داده و از اصل وجود و اقسام و خـواص و احـكـام آن بطور كلى و عمومى بحث به عمل مى آورد و به دنبال آن به فكر و انديشه در پيرامون علت و معلول , امكان و وجوب قوه و فعل , قدم و حدوث ميپردازد . ايـنگونه مباحث اگر چه فقط بطور اجمال و سربسته براى انسان معلوم و مفهوم بوده است , ليكن بـالاخـره او را از عـالم طبيعت به ماوراى آن متوجه ساخته و خواه ناخواه به غور در مسئله مبدء و اصل هستى سوق داده است . چـون انـسـان دريافته كه جهان مادى به تنهائى همراه فقر و نياز است و بدون اعتمادو تكيه بيك مـبدئى كه احتياج او را برطرف سازد و به او هستى بخشد , نمى تواند به پاى خود بايستد تا بالاخره داراى يكنوع استقلال وجود گردد . و اين همان فلسفه الهى است كه از هستى و وجود خداوند عز اسمه بحث مى كند . و ايـن اگرچه خود يكى از صدها موضوعى است كه در فلسفه عمومى مورد بحث قرارمى گيرند الا ايـنـكه تحقيق درباره آن , ديگر مسائل فلسفى را از حال تشتت وپراكندگى به سوى وحدت و يكپارچگى مى كشاند و آنها را به صورتى آراسته تر و درشكلى زيباتر ظاهر مى سازد . چـون ايـن تـنـها فلسفه الهى است كه بين تمام موجودات و پديده ها ( كه موضوع فلسفه عمومى هـستند ) بواسطه ذات باريتعالى كه آفريدگار وهستى بخش همه آنها است ارتباط برقرار كرده و هبستگى و وحدت شگفت آورى بوجودمى آورد . خـواننده متتبع , اين حقيقت را از يك سو مى تواند در لابلاى نظريات فلسفه و حكمى كه از هند و مـصـر قـديم , بابل , روم و يونان به ميراث مانده و در مطاوى آنچه ازمحققين فلاسفه اسلامى به دست ما رسيده , دريابد . و از ديـگـر سـو از آن سـلـسـله كتاب آسمانى كه به موسى و عيسى و ديگر انبياء( عليهم السلام ) منسوب است , سپس از آنچه كه در قرآن از پيامبران گذشته بااختلاف طبقاتشان نقل شده و در پايان از تعاليمى كه خداوند بر پيغمبر اسلام وحى فرموده به خوبى و وضوح كامل درخواهد يافت . چـون هـر فـرد محقق و صاحب نظر با دقت و تامل پيرامون اين نظريات و آراء خواهدديد كه بحث دربـاره جـهـان بـالا و مـاوراى مـادى دائمـا در حال تحول بوده و اندك اندك داراى جلا و صفاى بيشترى شده به تدريج تكامل پيدا كرده است . و هـر چـه ايـن مسائل روشنتر و واضحتر شده و دامنه شان وسيعتر گشته است , گره مشكلات و مـجـهـولات بـيـشترى باز گرديده و مطالب و مسائل ساده و ناقص قوام و استوارى زيادترى پيدا نموده است .

پاسخ : پاسخ اين سوال , از تامل در ويژگى اختيارى بودن تكامل انسان , روشن مى شود زيراحكمت الهى اقتضاء دارد كه اسباب و شرايط تكامل اختيارى ( و نه جبرى ) براى انسانها فراهم شود تا كسانى كه بـخـواهـنـد , بتوانند راه حق را بشناسند و باپيمودن آن , به كمال و سعادت خودشان برسند ولى فـراهـم شدن اسباب و شرايط براى چنين تكاملى , بدين معنى نيست كه همه انسانها از آنها حسن استفاده كرده و لزوماراه صحيح را برگزينند . بـه تـعـبير قرآن خداى متعال انسانها را در شرايط اين جهان بدين منظور آفريده است كه ايشان را بيازمايد كه كداميك نيكوكارترند . الـذى خـلـق الـموت و الحيوه ليبلوكم ايكم احسن عملا و هو العزيز الغفور ( ملك / 2 )ترجمه : آنـكـس كـه مـرگ و حـيوه را آفريد تا شما را بيازمايد كه كدام يك از شمابهتر عمل مى كنيد و او شكست ناپذير است . ( هـود / 7 ) , ( كهف / 7 ) ( مائده /48 ) ( انعام / 165 ) و همچنانكه مكررا در قرآن تاكيد شده اگر خداى متعال مى خواست مى تواسنت همه را به راه راست بدارد و جلو انحراف را بطور كلى بگيرد . و لو شاء ربك لامن من فى الارض كلهم جميعا - افانت تكره الناس حتى يكونوامومنين ( يونس / 99 ) تـرجمه : اگر پروردگار تو مى خواست تمام كسانى كه روى زمين هستند همگى ( به اجبار ) ايمان مى آوردند . آيا تو مى خواهى مردم را مجبورسازى كه ايمان بياورند ؟ ( ايمان اجبارى چه سودى دارد ) . ( انعام / 35 ) و( انعام / 112 ) ( هود / 118 ) و ( شورى / 8 ) و غيره ولى در اين صورت زمينه اى براى انتخاب و گزينش باقى نمى ماند و رفتار انسانها فاقد ارزش انسانى مى شد و غرض الهى از آفرينش انسان مختار و انتخابگر , نقض مى گشت .

پاسخ : از آنـجا كه دين و مذهب با روح و فكر مردم سر و كار دارد و اساس آن بر ايمان ويقين استوار است خـواه و ناخواه راهى جز منطق و استدلال نمى تواند داشته باشد وكلام قرآن اشاره به همين است در حقيقت اين جمله پاسخى است به آنها كه تصورمى كنند اسلام در بعضى از موارد جنبه تحميلى و اجبارى داشته و با زور و شمشير وقدرت نظامى پيش رفته است . امـا در مـورد بـت پرستى و بت پرستان , از نظر اسلام بت پرستى دين و آيين نيست بلكه انحراف و خرافه است و هرگز نبايد اجازه داد جمعى دريك مسير صد در صد غلط و خرافى پيش روند و به سـقـوط كشانده شود لذا اسلام بت پرستان را از راه تبليغ به توحيد دعوت كرد و آنجا كه مقاومت كـردند متوسل به زورشد بتخانه ها را در هم كوبيد تا اين بيمارى روحى و فكرى به كلى ريشه كن گردد .

پاسخ : اسلام به پيروان مذاهب ديگر همانند مسلمانها آزادى مى دهد و اگر ماليات مختصرى به نام جزيه از آنان دريافت مى شد به خاطر تامين امنيت و هزينه نيروهاى حافظ امنيت بود زيرا كه جان و مال و ناموس آنها در برابر پناه اسلام محفوظ بود و حتى مراسم عبادى خويش را آزادانه انجام مى دادند در تواريخ نقل شده : جمعى از مسيحيان كه براى گزارشها و تحقيقاتى خدمت پيامبر (ص ) رسيده بودند مراسم نيايش مذهبى خود راآزادانه در مسجد پيامبر در مدينه انجام دادند .

پاسخ : فلسفه ناميدن بحثهاى الهى كه هندو و متصوفه دارند غلط مشهورى است فن هندو ومتصوفه فن عرفان است نه فلسفه زيرا علوم با تمايز موضوعات شان متمايز مى شوند . مـوضـوع فـلـسـفـه الـهـى مـطـلـق مـوجـود است اعم از واجب و ممكن و از خواص و عوارض مـطـلق موجوديت بحث مى كند و موضوع عرفان حقيقت حق ( خدا ) است و از تجليات و تعينات اوبـحث مى كند : و فرق اين دو فن در مسئله وجود اصيل اينست كه بنظر فيلسوف حقيقت وجود حقيقتى است وسيع و صاحب مراتب مختلفه مانند مراتب مختلفه نور و هر موجودى اعم از واجب و مـمـكن حقيقتا بهره اى از حقيقت وجود دارد ولى حقيقت وجود بنظر عارف يك واحد شخصى اسـت مـنـحـصـر بواجب و غير واجب از ممكنات موجودند مجازا نه حقيقتا ومظهر وجود واجبى هستند نه مستقل در وجود و داراى حقيقت وجود ( و معنى وحدت وجوداينست نه اينكه همه چيز خدا است و خدا همه چيز و همه چيز همه چيز ) .

پاسخ : فلسفه از مسائل حقيقى بحث مى كند و براساس مقدمات يقينى استدلال مى كند اما كلام ازمسائل حـقـيـقى و اعتبارى بحث مى كند و بر اساس مقدمات يقينى يا غير يقينى اماپذيرفته شده درباره موضوعى پذيرفته شده استدلال مى كند .

پاسخ : صرف اينكه خداوند متعال چيزى را تقدير كرده باشد يا تقدير نكرده باشد , سبب بى نيازى از اسباب وجود آن چيز نمى شود ; و دعا يكى از اسباب وجود چيزهاست و بادعا يكى از سبب هاى پديد آمدن تحقق پيدا مى كند .

پاسخ : بـسـيار مى شود كه منظور از هلاك و نابودى و فنا به هم خوردن نظام است نه از بين رفتن مواد و مـى دانـيـم در پـايـان اين جهان خورشيد بى فروغ و ماه تاريك و كوهها ازهم متلاشى مى شوند و موجودات زنده مى ميرند اين است معنى هلاك آنها , اين از يك سو . از سوى ديگر هلاك و فنا مربوط به دنيا و آنچه در دنياست , اما بهشت و دزوخ , چه آن را در باطن و درون اين جهان بدانيم و چه بيرون و محيط بر اين جهان , آنهاجزء اين دنيا نيستند كه حكم فنا و نابودى نظام آنها را شامل گردد آنها متعلق به جهان ديگر و آخرتند , و نه اين جهان . از سوى سوم هلاك و فنا در مورد موجودات امكانى منحصر به پايان جهان نيست آنهاالان هم فانى و هالكند كه در درون ذات از خود چيزى ندارند و هر چه دارند از ديگرى است . آنها متغيرند و دائما در حال حركت , و مى دانيم حركت به معنى فناى تدريجى و تركيبى از وجود و عدم است .

پاسخ : مى توان گفت نسبت قرآنى كه در نزد ماست و قابل درك است با آنچه در لوح محفوظ است و غير قابل درك , مانند نسبت مثل و ممثل است . مثل عين ممثل است اما ممثل تنهابراى مثل قابل درك است .

پاسخ : طـبـق بـيان قرآن , برادرى كه به قتل رسيد , هرگز نگفت كه من از خود دفاع نمى كنم وترا رها مى سازم و آزاد مى گذارم كه هر بلايى مى خواهى بر سر من بياور . بلكه فقطگفت : من نمى خواهم ترا به قتل برسانم . در آيه نيز بيان نشده است كه او از خوددفاع نكرد . شايد او از خود دفاع كرده باشد اما در عين حال كشته شده باشد .