تبیان، دستیار زندگی

پاسخ : در اسلام شرايط و موانع غالباً و يا هميشه در حول فطرت دور مي‏زند. اسلام شرط پذيرش دعوت خود را پاك بودن، دغدغه و نگراني و احساس مسؤوليّت در برابر آفرينش داشتن و زنده به حيات فطري بودن مي‏داند. متقابلاً در موانع، از فساد روحي و اخلاقي، اثم قلب (بقره / 283.)، رين (زنگار) قلب (مطفّفين / 14.)، مختوم شدن دلها (بقره / 7.)، نابينا شدن چشم بصيرت (حج / 46.)، ناشنوا شدن گوش دل (حم سجده / 44.)، تحريف شدن كتاب نفس (شمس / 10.)، پيروي از عادات پدران (زخرف / 23.)، پيروي از كُبَرا و شخصيّتها (احزاب / 67.)، پيروي از ظنّ و گمان (انعام / 116.) و امثال اين امور ياد مي‏كند. اسراف و ترف و تنعّم‏زدگي را نيز از آن جهت مانع تلقّي مي‏كند كه خويهاي حيواني را تقويت و آدمي را تبديل به يك بهيمه و يا يك درنده مي‏نمايد. اين امور از نظر قرآن مانع حركت و جنبش در جهت خير و صلاح و تكامل جامعه است.از نظر تعليمات اسلامي، جوانان از كهنسالان و درويشان از ثروتمندان آمادگي بيشتري براي پذيرش دارند.

پاسخ : در قرآن مجموعاً به چهار عامل مؤثّر در اعتلاها و انحطاطها برمي‏خوريم. الف. عدالت و بي‏عدالتي: قرآن اين مطلب را در آيات بسياري منعكس كرده است، از آن جمله است چهارمين آيه از سورة قصص.در اين آية كريمه پس از آنكه از برتري‏جويي فرعون كه ادّعاي ربوبيّت اعلي داشت و ديگران را به منزلة بندگان خود مي‏دانست، و از تفرقه افكني ميان مردم كه به عناوين گوناگون ميان آنها تبعيض قائل مي‏شد و آنها را در برابر يكديگر قرار مي‏داد، و از ذليل ساختن گروه خاصي از مردم كشور خود و كشتن پسران آنها و نگه داشتن زنانشان (به منظور خدمت فرعون و فرعونيان) ياد مي‏كند، او را به عنوان يكي از تباهگران نام مي‏برد. بديهي است كه جملة «إنَّهُ كانَ مِنَ الْمُفْسِدينَ» اشاره است به اينكه اين گونه مظالم اجتماعي، جامعه را از بيخ و بن برمي‏كند.ب. اتّحاد و تفرّق: در سورة آل عمران آية 103 دستور صريح مي‏دهد كه بر مبناي ايمان و گرايش به ريسمان الهي متّحد و متّفق باشيد و از تفرّق و تشتّت بپرهيزيد. در سورة انفال آيه 46 مي‏فرمايد:[با يكديگر نزاع نكنيد كه نزاع داخلي سستي مي‏آورد و سستي، شما را زايل مي‏كند.]ج. اجرا يا ترك امر به معروف و نهي از منكر: آيه 79 از سورة مائده، يكي از علل دور افتادن كافران بني‏اسرائيل از رحمت خدا را، بازنداشتن يكديگر از منكرات، يعني ترك نهي از منكر ذكر كرده است.د. فسق و فجور و فساد اخلاق: هر فسق و فجور و هر خروج از مسير درست انسانيّت، ظلم است. ظلم در قرآن در حقيقت مفهوم اعمّي دارد كه هم شامل ظلم به غير مي‏گردد و هم شامل فسق و فجور و كارهاي ضدّ اخلاقي. غالباً مورد استعمال اين كلمه مصداق دوم است. آياتي از قرآن كه ظلم به معني اعمّ را علت هلاك يك قوم شمرده بسيار زياد است.

پاسخ : در قرآن مجموعاً به چهار عامل مؤثّر در اعتلاها و انحطاطها برمي‏خوريم. الف. عدالت و بي‏عدالتي: قرآن اين مطلب را در آيات بسياري منعكس كرده است، از آن جمله است چهارمين آيه از سورة قصص.در اين آية كريمه پس از آنكه از برتري‏جويي فرعون كه ادّعاي ربوبيّت اعلي داشت و ديگران را به منزلة بندگان خود مي‏دانست، و از تفرقه افكني ميان مردم كه به عناوين گوناگون ميان آنها تبعيض قائل مي‏شد و آنها را در برابر يكديگر قرار مي‏داد، و از ذليل ساختن گروه خاصي از مردم كشور خود و كشتن پسران آنها و نگه داشتن زنانشان (به منظور خدمت فرعون و فرعونيان) ياد مي‏كند، او را به عنوان يكي از تباهگران نام مي‏برد. بديهي است كه جملة «إنَّهُ كانَ مِنَ الْمُفْسِدينَ» اشاره است به اينكه اين گونه مظالم اجتماعي، جامعه را از بيخ و بن برمي‏كند.ب. اتّحاد و تفرّق: در سورة آل عمران آية 103 دستور صريح مي‏دهد كه بر مبناي ايمان و گرايش به ريسمان الهي متّحد و متّفق باشيد و از تفرّق و تشتّت بپرهيزيد. در سورة انفال آيه 46 مي‏فرمايد:[با يكديگر نزاع نكنيد كه نزاع داخلي سستي مي‏آورد و سستي، شما را زايل مي‏كند.]ج. اجرا يا ترك امر به معروف و نهي از منكر: آيه 79 از سورة مائده، يكي از علل دور افتادن كافران بني‏اسرائيل از رحمت خدا را، بازنداشتن يكديگر از منكرات، يعني ترك نهي از منكر ذكر كرده است.د. فسق و فجور و فساد اخلاق: هر فسق و فجور و هر خروج از مسير درست انسانيّت، ظلم است. ظلم در قرآن در حقيقت مفهوم اعمّي دارد كه هم شامل ظلم به غير مي‏گردد و هم شامل فسق و فجور و كارهاي ضدّ اخلاقي. غالباً مورد استعمال اين كلمه مصداق دوم است. آياتي از قرآن كه ظلم به معني اعمّ را علت هلاك يك قوم شمرده بسيار زياد است.

پاسخ : دربارة اين مسأله نظريّاتي به اين شكل طرح مي‏شود: 1. نظريّة نژادي: طبق اين نظريّه، عامل اساسي پيش برندة تاريخ، برخي نژادها هستند. بعضي نژادها استعداد تمدّن آفريني و فرهنگ آفريني دارند و بعضي ديگر ندارند.«كنت گوبينو» فيلسوف معروف فرانسوي طرفدار اين نظريّه است.2. نظريّة جغرافيايي: طبق اين نظريه، عامل سازندة تمدّن و به وجودآورندة فرهنگ و توليدكنندة صنعت، محيط طبيعي است. اين اقليمهاي خاص و منطقه‏هاي خاص مي‏باشند كه پيش برنده و نوآفرين مي‏باشند. منتسكيو دانشمند جامعه‏شناس فرانسوي قرن هفدهم، در كتاب معروف روح‏القوانين طرفدار اين نظريّه است.3. نظريّة قهرمانان: طبق اين نظريه اكثريّت افراد بشر فاقد ابتكارند، دنباله روند، مصرف كنندة انديشه و صنعت ديگران‏اند؛ اما همواره كم و بيش در هر جامعه‏اي يك اقليّت مبتكر، ابداعگر، پيشرو و پيشتاز، توليدكنندة انديشه و آفرينندة صنعت وجود دارد و آنان هستند كه تاريخ را به جلو مي‏رانند و وارد مرحلة جديدي مي‏كنند. «كارلايل» فيلسوف انگليسي چنين نظريه‏اي دارد.4. نظرية اقتصادي: كارل و ماركس طرفدار اين نظريه است.5. نظريّة الهي: تحوّلات و تطوّرات تاريخ، جلوگاه مشيّت حكيمانه و حكمت بالغة الهي است. پس آنچه تاريخ را جلو مي‏برد و دگرگون مي‏سازد ارادة خداوند است. «بوسوئه» مورّخ و اسقف معروف، طرفدار اين نظريّه است.اينها نظريّاتي است كه معمولاً در كتب فلسفة تاريخ به عنوان علل محرّكة تاريخ طرح مي‏شود،از نظر ما غالباً اين نظريات به علت محرّكة تاريخ كه در پي كشف آن هستيم مربوط نمي‏شود. مثلاٌ نظريّة نژاديك نظريه جامعه شناسانه است و از اين جهت قابل طرح است، اما راز فلسفة تاريخ همچنان مهجول مي‏ماند. اينكه عامل، يك نژاد باشد يا همة نژادها راز تحرّك تاريخ را نمي‏گشايد.همچنين نظريّة جغرافيايي. اين نظريّه نيز به نوبة خود مربوط به يك مسألة جامعه شناسي مفيدي است. اما پرسش اصلي سر جاي خود باقي است.از اينها بي‏ربط‏تر نظريّة الهي است. مگر تنها تاريخ است كه جلوه‏گاه مشيّت الهي است؟ همة عالم، از آغاز تا انجام با همة اسباب و علل و موجبات و موانع، جلوه‏گاه مشيّت الهي است. نسبت مشيّت الهي با همة اسباب و علل جهان علي‏السّويّه است. همچنانكه زندگي متحوّل و متطوّر انسان جلوه‏گاه مشيّت الهي است، زندگي ثابت و يكنواخت زنبور عسل هم جلوه‏گاه مشيّت الهي است.نظريّة اقتصادي تاريخ نيز فاقد جنبة فنّي و اصولي است. نظرية اقتصادي تاريخ به اين صورت كه طرح شده، فقط ماهيّت و هويّت تاريخ را روشن مي‏كند كه مادّي و اقتصادي است و همة شؤون ديگر به منزلة اَعراض اين جوهر تاريخي است.نظريّة قهرمانان، اعمّ از اينكه درست باشد يا نادرست، مستقيماً به فلسفة تاريخ، يعني به عامل محرّك تاريخ مربوط مي‏شود.

پاسخ : دربارة اين مسأله نظريّاتي به اين شكل طرح مي‏شود: 1. نظريّة نژادي: طبق اين نظريّه، عامل اساسي پيش برندة تاريخ، برخي نژادها هستند. بعضي نژادها استعداد تمدّن آفريني و فرهنگ آفريني دارند و بعضي ديگر ندارند.«كنت گوبينو» فيلسوف معروف فرانسوي طرفدار اين نظريّه است.2. نظريّة جغرافيايي: طبق اين نظريه، عامل سازندة تمدّن و به وجودآورندة فرهنگ و توليدكنندة صنعت، محيط طبيعي است. اين اقليمهاي خاص و منطقه‏هاي خاص مي‏باشند كه پيش برنده و نوآفرين مي‏باشند. منتسكيو دانشمند جامعه‏شناس فرانسوي قرن هفدهم، در كتاب معروف روح‏القوانين طرفدار اين نظريّه است.3. نظريّة قهرمانان: طبق اين نظريه اكثريّت افراد بشر فاقد ابتكارند، دنباله روند، مصرف كنندة انديشه و صنعت ديگران‏اند؛ اما همواره كم و بيش در هر جامعه‏اي يك اقليّت مبتكر، ابداعگر، پيشرو و پيشتاز، توليدكنندة انديشه و آفرينندة صنعت وجود دارد و آنان هستند كه تاريخ را به جلو مي‏رانند و وارد مرحلة جديدي مي‏كنند. «كارلايل» فيلسوف انگليسي چنين نظريه‏اي دارد.4. نظرية اقتصادي: كارل و ماركس طرفدار اين نظريه است.5. نظريّة الهي: تحوّلات و تطوّرات تاريخ، جلوگاه مشيّت حكيمانه و حكمت بالغة الهي است. پس آنچه تاريخ را جلو مي‏برد و دگرگون مي‏سازد ارادة خداوند است. «بوسوئه» مورّخ و اسقف معروف، طرفدار اين نظريّه است.اينها نظريّاتي است كه معمولاً در كتب فلسفة تاريخ به عنوان علل محرّكة تاريخ طرح مي‏شود،از نظر ما غالباً اين نظريات به علت محرّكة تاريخ كه در پي كشف آن هستيم مربوط نمي‏شود. مثلاٌ نظريّة نژاديك نظريه جامعه شناسانه است و از اين جهت قابل طرح است، اما راز فلسفة تاريخ همچنان مهجول مي‏ماند. اينكه عامل، يك نژاد باشد يا همة نژادها راز تحرّك تاريخ را نمي‏گشايد.همچنين نظريّة جغرافيايي. اين نظريّه نيز به نوبة خود مربوط به يك مسألة جامعه شناسي مفيدي است. اما پرسش اصلي سر جاي خود باقي است.از اينها بي‏ربط‏تر نظريّة الهي است. مگر تنها تاريخ است كه جلوه‏گاه مشيّت الهي است؟ همة عالم، از آغاز تا انجام با همة اسباب و علل و موجبات و موانع، جلوه‏گاه مشيّت الهي است. نسبت مشيّت الهي با همة اسباب و علل جهان علي‏السّويّه است. همچنانكه زندگي متحوّل و متطوّر انسان جلوه‏گاه مشيّت الهي است، زندگي ثابت و يكنواخت زنبور عسل هم جلوه‏گاه مشيّت الهي است.نظريّة اقتصادي تاريخ نيز فاقد جنبة فنّي و اصولي است. نظرية اقتصادي تاريخ به اين صورت كه طرح شده، فقط ماهيّت و هويّت تاريخ را روشن مي‏كند كه مادّي و اقتصادي است و همة شؤون ديگر به منزلة اَعراض اين جوهر تاريخي است.نظريّة قهرمانان، اعمّ از اينكه درست باشد يا نادرست، مستقيماً به فلسفة تاريخ، يعني به عامل محرّك تاريخ مربوط مي‏شود.

پاسخ : دربارة اين مسأله نظريّاتي به اين شكل طرح مي‏شود: 1. نظريّة نژادي: طبق اين نظريّه، عامل اساسي پيش برندة تاريخ، برخي نژادها هستند. بعضي نژادها استعداد تمدّن آفريني و فرهنگ آفريني دارند و بعضي ديگر ندارند.«كنت گوبينو» فيلسوف معروف فرانسوي طرفدار اين نظريّه است.2. نظريّة جغرافيايي: طبق اين نظريه، عامل سازندة تمدّن و به وجودآورندة فرهنگ و توليدكنندة صنعت، محيط طبيعي است. اين اقليمهاي خاص و منطقه‏هاي خاص مي‏باشند كه پيش برنده و نوآفرين مي‏باشند. منتسكيو دانشمند جامعه‏شناس فرانسوي قرن هفدهم، در كتاب معروف روح‏القوانين طرفدار اين نظريّه است.3. نظريّة قهرمانان: طبق اين نظريه اكثريّت افراد بشر فاقد ابتكارند، دنباله روند، مصرف كنندة انديشه و صنعت ديگران‏اند؛ اما همواره كم و بيش در هر جامعه‏اي يك اقليّت مبتكر، ابداعگر، پيشرو و پيشتاز، توليدكنندة انديشه و آفرينندة صنعت وجود دارد و آنان هستند كه تاريخ را به جلو مي‏رانند و وارد مرحلة جديدي مي‏كنند. «كارلايل» فيلسوف انگليسي چنين نظريه‏اي دارد.4. نظرية اقتصادي: كارل و ماركس طرفدار اين نظريه است.5. نظريّة الهي: تحوّلات و تطوّرات تاريخ، جلوگاه مشيّت حكيمانه و حكمت بالغة الهي است. پس آنچه تاريخ را جلو مي‏برد و دگرگون مي‏سازد ارادة خداوند است. «بوسوئه» مورّخ و اسقف معروف، طرفدار اين نظريّه است.اينها نظريّاتي است كه معمولاً در كتب فلسفة تاريخ به عنوان علل محرّكة تاريخ طرح مي‏شود،از نظر ما غالباً اين نظريات به علت محرّكة تاريخ كه در پي كشف آن هستيم مربوط نمي‏شود. مثلاٌ نظريّة نژاديك نظريه جامعه شناسانه است و از اين جهت قابل طرح است، اما راز فلسفة تاريخ همچنان مهجول مي‏ماند. اينكه عامل، يك نژاد باشد يا همة نژادها راز تحرّك تاريخ را نمي‏گشايد.همچنين نظريّة جغرافيايي. اين نظريّه نيز به نوبة خود مربوط به يك مسألة جامعه شناسي مفيدي است. اما پرسش اصلي سر جاي خود باقي است.از اينها بي‏ربط‏تر نظريّة الهي است. مگر تنها تاريخ است كه جلوه‏گاه مشيّت الهي است؟ همة عالم، از آغاز تا انجام با همة اسباب و علل و موجبات و موانع، جلوه‏گاه مشيّت الهي است. نسبت مشيّت الهي با همة اسباب و علل جهان علي‏السّويّه است. همچنانكه زندگي متحوّل و متطوّر انسان جلوه‏گاه مشيّت الهي است، زندگي ثابت و يكنواخت زنبور عسل هم جلوه‏گاه مشيّت الهي است.نظريّة اقتصادي تاريخ نيز فاقد جنبة فنّي و اصولي است. نظرية اقتصادي تاريخ به اين صورت كه طرح شده، فقط ماهيّت و هويّت تاريخ را روشن مي‏كند كه مادّي و اقتصادي است و همة شؤون ديگر به منزلة اَعراض اين جوهر تاريخي است.نظريّة قهرمانان، اعمّ از اينكه درست باشد يا نادرست، مستقيماً به فلسفة تاريخ، يعني به عامل محرّك تاريخ مربوط مي‏شود.

پاسخ : دربارة اين مسأله نظريّاتي به اين شكل طرح مي‏شود: 1. نظريّة نژادي: طبق اين نظريّه، عامل اساسي پيش برندة تاريخ، برخي نژادها هستند. بعضي نژادها استعداد تمدّن آفريني و فرهنگ آفريني دارند و بعضي ديگر ندارند.«كنت گوبينو» فيلسوف معروف فرانسوي طرفدار اين نظريّه است.2. نظريّة جغرافيايي: طبق اين نظريه، عامل سازندة تمدّن و به وجودآورندة فرهنگ و توليدكنندة صنعت، محيط طبيعي است. اين اقليمهاي خاص و منطقه‏هاي خاص مي‏باشند كه پيش برنده و نوآفرين مي‏باشند. منتسكيو دانشمند جامعه‏شناس فرانسوي قرن هفدهم، در كتاب معروف روح‏القوانين طرفدار اين نظريّه است.3. نظريّة قهرمانان: طبق اين نظريه اكثريّت افراد بشر فاقد ابتكارند، دنباله روند، مصرف كنندة انديشه و صنعت ديگران‏اند؛ اما همواره كم و بيش در هر جامعه‏اي يك اقليّت مبتكر، ابداعگر، پيشرو و پيشتاز، توليدكنندة انديشه و آفرينندة صنعت وجود دارد و آنان هستند كه تاريخ را به جلو مي‏رانند و وارد مرحلة جديدي مي‏كنند. «كارلايل» فيلسوف انگليسي چنين نظريه‏اي دارد.4. نظرية اقتصادي: كارل و ماركس طرفدار اين نظريه است.5. نظريّة الهي: تحوّلات و تطوّرات تاريخ، جلوگاه مشيّت حكيمانه و حكمت بالغة الهي است. پس آنچه تاريخ را جلو مي‏برد و دگرگون مي‏سازد ارادة خداوند است. «بوسوئه» مورّخ و اسقف معروف، طرفدار اين نظريّه است.اينها نظريّاتي است كه معمولاً در كتب فلسفة تاريخ به عنوان علل محرّكة تاريخ طرح مي‏شود،از نظر ما غالباً اين نظريات به علت محرّكة تاريخ كه در پي كشف آن هستيم مربوط نمي‏شود. مثلاٌ نظريّة نژاديك نظريه جامعه شناسانه است و از اين جهت قابل طرح است، اما راز فلسفة تاريخ همچنان مهجول مي‏ماند. اينكه عامل، يك نژاد باشد يا همة نژادها راز تحرّك تاريخ را نمي‏گشايد.همچنين نظريّة جغرافيايي. اين نظريّه نيز به نوبة خود مربوط به يك مسألة جامعه شناسي مفيدي است. اما پرسش اصلي سر جاي خود باقي است.از اينها بي‏ربط‏تر نظريّة الهي است. مگر تنها تاريخ است كه جلوه‏گاه مشيّت الهي است؟ همة عالم، از آغاز تا انجام با همة اسباب و علل و موجبات و موانع، جلوه‏گاه مشيّت الهي است. نسبت مشيّت الهي با همة اسباب و علل جهان علي‏السّويّه است. همچنانكه زندگي متحوّل و متطوّر انسان جلوه‏گاه مشيّت الهي است، زندگي ثابت و يكنواخت زنبور عسل هم جلوه‏گاه مشيّت الهي است.نظريّة اقتصادي تاريخ نيز فاقد جنبة فنّي و اصولي است. نظرية اقتصادي تاريخ به اين صورت كه طرح شده، فقط ماهيّت و هويّت تاريخ را روشن مي‏كند كه مادّي و اقتصادي است و همة شؤون ديگر به منزلة اَعراض اين جوهر تاريخي است.نظريّة قهرمانان، اعمّ از اينكه درست باشد يا نادرست، مستقيماً به فلسفة تاريخ، يعني به عامل محرّك تاريخ مربوط مي‏شود.

پاسخ : انسان خصايصي دارد كه به موجب آن خصايص، زندگي اجتماعي‏اش متكامل است. يكي از آن خصايص و استعدادها، حفظ و جمع تجارب است؛ آنچه را كه وسيلة تجربه و اكتساب به دست مي‏آورد، آن را نگهداري مي‏كند و پاية تجارب بعدي قرار مي‏دهد.يكي ديگر استعداد يادگيري از راه بيان و قلم است. تجارب و مكتسبات ديگران را نيز از راه زبان و در مرحلة عالي‏تر از راه خط به خود منتقل مي‏كند. تجارب يك نسل، از طريق مكالمه و از طريق نوشتن براي نسلهاي بعد باقي مي‏ماند و روي هم انباشته مي‏شود.ويژگي سوم، مجهّز بودن انسان به نيروي عقل و ابتكار است. انسان به واسطة اين نيروي مرموز، قدرت آفرينندگي و ابداع دارد، مظهر خلاّقيت و ابداع الهي است. چهارمين ويژگي او، ميل ذاتي و علاقة فطري به نوآوري است.

پاسخ : انسان خصايصي دارد كه به موجب آن خصايص، زندگي اجتماعي‏اش متكامل است. يكي از آن خصايص و استعدادها، حفظ و جمع تجارب است؛ آنچه را كه وسيلة تجربه و اكتساب به دست مي‏آورد، آن را نگهداري مي‏كند و پاية تجارب بعدي قرار مي‏دهد.يكي ديگر استعداد يادگيري از راه بيان و قلم است. تجارب و مكتسبات ديگران را نيز از راه زبان و در مرحلة عالي‏تر از راه خط به خود منتقل مي‏كند. تجارب يك نسل، از طريق مكالمه و از طريق نوشتن براي نسلهاي بعد باقي مي‏ماند و روي هم انباشته مي‏شود.ويژگي سوم، مجهّز بودن انسان به نيروي عقل و ابتكار است. انسان به واسطة اين نيروي مرموز، قدرت آفرينندگي و ابداع دارد، مظهر خلاّقيت و ابداع الهي است. چهارمين ويژگي او، ميل ذاتي و علاقة فطري به نوآوري است.

پاسخ : امام باقر (ع) درباره امر به معروف و نهي از منکر مي فرمايد:«بِها تُقامُ الْفَرائِضُ وَتَأْمَنُ الْمَذاهِبُ وَتَحِلٌّ الْمَکاسِبُ وَتُرَدُّ الْمَظالِمُ وَتُعْمَرُ الْارْضُ وَيُنْتَصَفُ مِنَ الْاَعْداءِ وَيَسْتَقيمُ الْاَمْرُ» (فروع کافي، 5/ 56) [به وسيله اين اصل، ساير دستورها زنده مي شود، راهها امن مي گردد، کسبها حلال مي شود، مظالم به صاحبان اصلي برگردانده مي شود، زمين آباد مي گردد، از دشمنان انتقام گرفته مي شود، کارها رو به راه مي شود.]