تبیان، دستیار زندگی

پاسخ : راى اين كه انسان اعتقادات خود را مستحكم‏تر كند، دو حركت لازم است: الف) حركت علمى؛ يعنى، لازم است در حد توان خود به مطالعه و تحقيق بپردازد و با رجوع به كتاب‏هايى كه در اين زمينه نوشته شده، پاسخ سؤالات خود را دريابد و يا با سؤال كردن از عالمان دينى، ابهامات و شبهاتى كه در ذهنش مطرح مى‏شود بازگو كند تا با روشن شدن ابهامات، اعتقادات خود را راسخ كند. كتاب‏هاى زيادى درباره زندگى ائمه اطهار(ع) و مسائل مربوط به امامت وجود دارد كه با مطالعه آنها مى‏توانيد تحقيق در اين مسائل را شروع كنيد؛ از جمله: فروغ ولايت،جعفر سبحانى بررسى مسايل كلى امامت،ابراهيم امينى امامت و رهبرى،شهيد مطهرى نقش ائمه در احياء دين،علامه عسكرى آنگاه هدايت شدم،تيجانى سماوى امام‏شناسى،علامه محمد حسين طهرانى

پاسخ : شيعه غالى كسى است كه پيامبر يا يكى از ائمه معصوم را تا مرتبه الوهيت بالا ببرد و يا بعضى از صفات خداوند را مثل «محيى» و «مميت» و رازق بودن را به صورت استقلالى و تفويض به آنها نسبت بدهد يا آنها را شريك خداوند در اين صفات بداند. «على اللهى» هم كسى است كه اميرالمؤمنين(ع) را خدا بداند، چه شيعه باشد و چه سنى. به همين جهت ممكن است كسى شيعه غالى باشد، ولى على اللهى نباشد و حضرتش را خدا نداند، اما صفات خدايى را به آن حضرت به صورت استقلال نسبت دهد يا آن حضرت يا يكى از معصومان ديگر را پيامبر بداند كه از مصاديق غلو است. هم‏چنين ممكن است كسى شيعه نباشد ولى على اللهى باشد، مثل بسيارى از على اللهى‏ها كه سنى هستند يا فرقه‏هاى شيعه كه دوازده امامى نيستند.

پاسخ : بلى ارث مى‏برد.

پاسخ : براى پاسخ بايد به سه مقدمه توجه كرد:
مقدمه اول: در جمهورى اسلامى ايران، غيرمسلمانان و ديگر كسانى كه به هر علت ولايت‏فقيه را قبول ندارند، در حكومتى زندگى مى‏كنند كه مانند ديگر حكومت‏هاى مردمى متكى بر آراى مردم است.
مقدمه دوم: مخالفان ولايت‏فقيه چند دسته‏اند: اول) غيرمسلمانان و غيرشيعيانى كه مبناى ولايت‏فقيه را نمى‏پذيرند. دوم) شيعيانى كه ولايت مطلقه فقيه را از روى اجتهاد يا تقليد نمى‏پذيرند. سوم) كسانى كه با پذيرش اصل ولايت مطلقه فقيه، شخص ولى فقيه را قبول ندارند. چهارم) كسانى كه حتى با اعتقاد به صلاحيت شخص ولى فقيه، پاره‏اى از احكام حكومتى صادره از وى را نادرست مى‏انگارند.
مقدمه سوم: مخالفت در هر يك از صور بالا دو گونه متصور است: الف) مخالفت اعتقادى (قلبى)؛ يعنى در اعتقاد و بينش خود مسأله را نمى‏پذيرد و آن را صحيح نمى‏داند. چنين مخالفتى فى‏نفسه از ديدگاه اسلام موضوع حرمت نيست و از نظرگاه قانونى نيز جرم به شمار نمى‏آيد. ب ) مخالفت عملى، اين گونه مخالفت مسلماً حرام و جرم است. البته مخالفت عملى نيز اقسام و مراتبى دارد كه حكم هر يك جداگانه قابل بررسى است، ليكن رعايت اختصار ما را از بررسى تفصيلى آن معذور مى‏دارد. حكم ولى فقيه براى همه افراد حوزه ولايت او، چه موافق و چه مخالف، نافذ و از ديدگاه اسلام لازم‏الاجراست. چه واضح است كه اعطاى ولايت با تجويز مخالفت عملى ديگران مستلزم هرج و مرج است در حالى كه مسائل اجتماعى و حكومتى نيازمند وحدت رويه مى‏باشد و هيچ قانون و نظام سياسى اعم ازا سلام و غير اسلام آشوب، قانون‏گريزى و دلخواه‏گزينى را برنمى‏تابد، بنابراين ولى‏فقيه مى‏تواند در صورت لزوم همگان را به اطاعت در احكام اجتماعى الزام كند. در نظام جمهورى اسلامى ايران زمينه قانونى و منطقى التزام شخصى افراد به حكم ولى فقيه وجود دارد؛ يعنى، چه كسى معتقد بر مشروعيت الهى باشد و چه معتقد به مشروعيت مردمى از طريق تفويض امر و يا قرارداد اجتماعى؛ در هر صورت شرايط مقبول و پذيرفته شده براساس هر يك از مبانى ياد شده به طور عينى در اين نظام وجود دارد و بر پذيرندگان هر يك از آن مبانى منطقاً لزوم پيروى از ولايت‏فقيه حكم را ثابت مى‏كند. لذا حال كه هم الزام ولى فقيه و هم التزام شخصى افراد داراى مبانى مشروع و قانونى است مى‏توان گفت اطاعت از ولى‏فقيه واجب و مخالفت عملى با او حرام است. البته مخالفان دسته سوم چنانچه دليل خاصى بر نظر خود دارند مى‏توانند آن را در اختيار خبرگان رهبرى قرار دهند و هم‏چنين گروه چهارم كه حكم ولى فقيه را صحيح نمى‏دانند بايد ضمن التزام عملى به آن، رأى خود را به عنوان مشاوره به ولى فقيه منتقل كنند. اما در نهايت اين ولى‏فقيه است كه در آن باره تصميم‏گيرى مى‏كند.

پاسخ : ازدواج دختر جز در مواردى خاص بايد با رضايت پدر باشد بنا بر اين در صورتى كه قصد ازدواج با او را داريد رضايت پدرش را جلب كنيد.

پاسخ : از جهت معناى لغوى، واژه شيعه به معناى پيروى كردن و دنباله رو بودن است و از نظر كلامى و اعتقادى، شيعه به كسى گفته مى‏شود كه اولين خليفه و جانشين پيامبر(ص) را على(ع) بداند. و در اصطلاح اخلاقى شيعه على(ع) بودن به معنى پيرو آن حضرت بودن، يعنى اين كه انسان شيوه زندگى و رفتار و اخلاق خود را بر اساس زندگى على(ع) تنظيم نمايد؛ يعنى آن حضرت و اولاد طاهرينش را عملاً راهنما و الگوى زندگى خويش قرار دهد و بكوشد تا كيفيات نفسانى، اخلاقى و همچنين ظواهر زندگى خود را به كيفيات و كمالات آن حضرات(ع) نزديك نمايد؛ يعنى اين كه انسان در زندگى فردى و اجتماعى‏اش و همچنين در زندگى طبيعى و معنوى، پايش را جاى پاى آن اولياء معصوم(ع) بگذارد و شيعه و دنباله‏رو ايشان باشد؛ منتهى نكته قابل توجه اين است كه اين تشيع، دنباله‏روى و همانند سازى، بدون محبت، عشق، دلبستگى و ارادت قلبى به ايشان هرگز ميسر نمى‏باشد و از لوازم بسيار ضرورى و اساسى شيعه بودن همانا محبت و علاقه قلبى به ايشان است. در مورد محبت هم گفتنى است كه اصولاً محبت هنگامى واقعى و اصيل است كه بتواند محب را به محبوب نزديك كند؛ قادر باشد كه انسان مريد را به مراد خود شبيه نمايد؛ توان آن را داشته باشد كه عاشق را به پيروى و دنباله روى از معشوق وا دارد و كارى كند كه مجذوب جمال و كمال محبوب، خواسته و ناخواسته تحت اراده و فرمان معشوق خويش درآيد. بنابراين در مورد اين كه شيعه بودن بهتر است يا محب بودن بهترين پاسخ اين است كه اين دو عنوان تنها از حيث مفهوم با هم متفاوت هستند و از حيث مصداق هر دو مساوى مى‏باشند، يعنى لازمه شيعه بودن محب بودن و لازمه محب اهل بيت(ع) بودن (به معناى حقيقى كلمه) شيعه و پيرو ايشان بودن است. به عبارت ديگر تشيع و پيروى از اهل بيت كارى نيست كه زاييده ترس يا اكراه يا جبر و زور و امثال آن‏ها باشد. شيعه بودن عملى است برخاسته از عشق و محبت به خاندان عصمت و طهارت و تنها نيروى عشق به آنها ست كه انسان را قادر به اطاعت، مسانخت و همگونى با ايشان مى‏سازد. محبت علت تشيع و شيعه بودن (به معناى حقيقى كلمه) لازمه اعتقاد عاشقانه به ايشان است.

پاسخ : شما بايد مراقب دوستان و محيط خود باشيد، چرا كه اين دو مى‏توانند در آبادى يا ويرانى دنيا و آخرت انسان بسيار مؤثر باشند. ازاين‏رو انتخاب دوستانتان و معاشرت با آنها بر اساس موازين اسلامى باشد. در آيات قرآن كريم و روايات اهل بيت(ع) ملاك‏هايى براى دوست خوب بيان گشته كه به طور اختصار ذكر مى‏نماييم و شما مى‏توانيد راجع به هر ملاك مفصلاً مطالعه و فكر نماييد: 1- كسى كه به ياد خدا باشد و هدفش جز رسيدن به او نيست، (سوره كهف، آيه 28)؛ 2- عاقل باشد؛ حضرت على(ع) فرمود بيشترين درستى و خوبى‏ها در همراهى و دوستى با صاحبان عقل و درايت است، (غرر الحكم، حرف الف). مولوى داستان دوستى مردى با خرس را كه مصداق بى‏خردان است به شكل زيبايى بيان مى‏نمايد، (مثنوى معنوى، دفتر دوم، ابيات 1932 - 2124)؛ 3- خيانت كار نباشد؛ 4- ستمكار نباشد؛ 5- سخن‏چين نباشد؛ امام‏صادق(ع) فرمود: از سه گروه بر حذر باش! شخص خيانت‏كار، شخص ظالم، انسان سخن‏چين. زيرا كسى كه به نفع تو به ديگران خيانت نمايد، روزى خواهد آمد كه به خودت نيز خيانت كند و شخصى كه به جانب‏دارى از تو حق ديگران را پايمان نمايد و عادت به ظلم پيدا كند بالاخره به تو نيز ظلم خواهد نمود و انسان سخن‏چين، همان‏طور كه سخن ديگران را پهلوى تو مى‏آورد، سخن تو را نيز نزد اغيار خواهد برد، (بحارالانوار، ج 75، ص 229)؛ 6- آن چه براى خود مى‏پسندد براى تو نيز بپسندد و آنچه را كه براى خويش نمى‏خواهد براى تو نيز نخواهد. رسول اكرم(ص) فرمود: در مصاحبت و رفاقت كسى كه آن چه را براى خود مى‏خواهد براى تو نخواهد، هيچ خير و فايده‏اى وجود ندارد، (بحارالانوار، ج 71، ص‏198)؛
 آنچه نفس خويش را خواهى حرامت سعديا         گر نخواهى همچنان بيگانه را و خويش را
  7- قاطع رحم نباشد؛ امام‏باقر(ع) فرمود: «پدرم امام‏سجاد(ع) مرا نصيحت فرمود كه اى پسرم از رفاقت با كسانى كه قطع رحم مى‏كنند بپرهيز زيرا من آنها را در قرآن شريف سه بار مورد لعن و نفرين پروردگار يافتم»، (تفسير نورالثقلين، ج 1، ص 45). شخصى كه با نزديكان خود نتواند معاشرت و هم‏زيستى صحيح داشته باشد در حالى كه آنان با وى از يك خانواده و فرهنگ و گوشت و خون مى‏باشند، چگونه مى‏توان انتظار داشت با غير فاميل رفاقت صميمانه داشته باشند. 8- عيب‏جو نباشد؛ امام‏على(ع) فرمود: «از رفاقت و نشست و برخاست با كسانى كه عيب‏جو هستند و هميشه به دنبال نقاط ضعف ديگران مى‏باشند، پرهيز كن؛ زيرا دوست چنين اشخاصى از ضرر آنان سالم نمى‏ماند و خود نيز طعمه عيب‏جويى‏هاى آنان خواهد شد»، (غرر الحكم، باب الف). در روايات راه‏هاى متعددى براى امتحان نمودن دوستان مشخص شده كه عبارت است از: الف) در حال بى‏نيازى و فقر، دوستى او عوض نشود؛ امام‏باقر فرمود: بدترين دوست كسى است كه تو را به هنگام بى‏نيازيت حفظ كند و به وقت تنگدستى رها سازد، (ميزان الحكمه، ج 1، ص 53). سعدى گويد:
 دوست مشمار آن كه در نعمت زند         لاف يارى و برادر خواندگى‏
 
 دوست آن باشد كه گيرد دست دوست‏         در پريشان حالى و درماندگى‏
  ب ) به هنگام عصبانيت بدگويى تو را ننمايد؛ امام‏صادق(ع) فرمود: دوستى كه سه بار از تو عصبانى شد ولى بدگويى تو را ننمود و كلام ناسزا از دهانش خارج نشد او را براى خود نگه‏دار، (بحارالانوار، ج 78، ص 251). ج ) به نماز اهميت بدهد؛ قرآن مى‏فرمايد: «اى اهل ايمان با آن گروه از اهل كتاب و كافران كه دين شما را به بازيچه گرفتند دوستى مكنيد. زمانى كه شما نداى نماز بلند مى‏كنيد آن را به مسخره و بازى مى‏گيرند زيرا آن قوم مردمى نادان و بى‏خردند»، (مائده، آيه 57). سعدى در اين باره گفته است:
 وامش مده آن كه بى‏نماز است‏         گرچه دهنش زفاقه باز است‏
 
 كو فرض خدا نمى‏گزارد         از قرض تو نيز غم ندارد
  د ) اهل نيكى در هنگام سختى و راحتى انسان باشد؛ اميرالمؤمنين(ع) فرمود: «در سختى‏ها دوستان امتحان مى‏گردند»، (غررالحكم، حرف فاء لفظ في). در اين باره نيز سعدى زيبا سروده است:
 جوانى پاكباز پاك رو بود         كه با پاكيزه‏رويى در گرو بود
 
 چنين خواندم كه در درياى اعظم‏         به گردابى درافتادند با هم‏
 
 چو ملاّح آمدش تا دست گيرد         مبادا كاندرين حالت بميرد
 
 همى گفتى در ميان موج و تشوير         مرا بگذار ودستِ يار من گير
  ه ) هنگام زوال توانايى انسان دوستيش از بين نرود؛ حضرت امير فرمود: «هنگام از بين رفتن قدرت انسان دوست از دشمن شناخته مى‏گردد»، (غرر الحكم، حرف عين، لفظ عند). و ) هنگام به قدرت رسيدنش از احسان به دوستان خوددارى ننمايد. در پايان تذكر دو نكته مهم ضرورى است: 1- اين كه اين شرايط نسبى هستند و از طرفى هم شايد نشود كسى را پيدا كرد كه داراى تمامى اين خصوصيات باشد ازاين‏رو با در نظر گرفتن شرايط خود و اهميت‏هاى ديگر بايد به جستجوى اين خصوصيات در دوستان پرداخت و اگر دوستى داريم كه فاقد بعضى از اين خصلت‏ها است از قطع رابطه با وى خوددارى نماييم، بلكه در اصلاح و خودسازى او كمكش كنيم كه اين خود از وظايف دوستان نسبت به يكديگر است. البته انجام اين وظيفه مشروط به عدم تأثيرپذيرى انسان در حين كمك و اصلاح آن شخص مى‏باشد. 2- هميشه نبايد انسان در جست و جوى اين اوصاف در ديگران باشد؛ بلكه خود نيز بايد سعى و تلاش نمايد تا موارد ياد شده را رعايت كند. آن گاه است كه خواهد ديد چقدر از صفات نكوهيده وى از بين رفته و در مقابل آن به چه صفات پسنديده‏اى مزيّن و منتصف گشته است. براى دوست‏يابى و جلب نظر ديگران، راهنمايى‏هايى چند ارائه مى‏گردد : 1- با ديگران آن گونه برخورد كنيد كه دوست داريد با شما برخورد شود. 2 - گشاده رو باشيد و در سلام كردن بر ديگران پيشى گيريد. 3 - ادب و نزاكت را در برخوردها حفظ كنيد. 4 - با حسن نظر به محيط و اطراف خود بنگريد. ضمناً، براى آگاهى بيشتر كتاب «آئين دوست يابى»، نوشته: ديل كارنگى را مطالعه كنيد.

پاسخ : آفرينش حوا از همان گلى بوده كه آدم از آن آفريده شده بود. چنان كه خداوند در قرآن فرموده: اَلَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ وَ خَلَقَ مِنْها زَوْجَها، (نساء، آيه ، 1). در مورد هابيل و قابيل، خداوند هيچ فرقى بين آن‏ها قرار نداد؛ بلكه آنان با عمل خويش خود را متفاوت ساختند؛ چرا كه يكى تقوا پيشه ساخت و ديگرى خون برادر را بر زمين ريخت. چنان كه همه انسان‏ها چنين هستند. بنا بر آنچه در روايات آمده است، نور پيامبر(ص) و اهل بيت(ع) از همان زمان وجود داشته و آدم نيز براى قبولى توبه خود، خداوند را به آنان قسم داد. براى توضيح بيشتر به كتاب‏هاى تفسيرى ذيل آيه فَتَلَقَّى آدَمُ مِنْ رَبِّهِ‏، (بقره، آيه 37) مراجعه كنيد. ازدواج آدم و حوا نيز مثل ازدواج‏هاى ديگر صورت گرفت؛ يعنى، با عقد ازدواج به زوجيت يكديگر درآمدند. در عقد تنها حضور زوجين كافى است. حتى زوج و يا زوجه، مى‏توانند به وكالت از ديگرى عقد نكاح را جارى كنند.

پاسخ : نابر تقدير الهى سرنوشت آدمى از قبل معين شده است ولى اين تعيين با اختيار آدمى منافات ندارد، زيرا خداوند سرنوشت آدمى را بر اساس اختيار و انتخاب خود انسان تعيين كرده است براى آن كه اين موضوع براى شما بهتر تبيين شود توجه به مطلب ذيل ضرورى است. آيا اگر معتقد شويم كه انسان نمى‏تواند برخلاف تقدير كارى انجام دهد لازمه‏اش جبر نيست؟ قضاء خدا چيست؟ و آيا اگر قضاء به معنى اتمام كار باشد چگونه ممكن است كه افعال انسان اختيارى باشد؟ اين چهار پرسش از اساسى‏ترين سؤالاتى است كه با پاسخ‏دهى به آنها مسأله مورد نظر حضرتعالى نيز روشن مى‏شود. اما نخست به مسأله تقدير خدا و نسبت آن با اختيار انسان مى‏پردازيم: تقدير دو معنا دارد كه متناسب با آن دو معنا مى‏توان گفت تقدير دو نوع است: 1- تقدير علمى: يعنى سنجش اندازه. مقصود از تقدير علمى خدا اين است كه: خدا مى‏داند كه هر چيزى در هر زمان و هر مكان به چه صورتى تحقق مى‏يابد. به بيان ديگر تقدير علمى خدا يعنى علم خدا به فراهم شدن مقدمات و اسباب و شرايط پيدايش پديده‏ها و در پى آن رخ نمودن آنها. اين تقدير علمى خدا با اختيار انسان هيچ منافاتى ندارد، چرا كه خداوند مى‏داند فلان شخص با اختيار و انتخاب خود چه افعال و اعمالى را انجام مى‏دهد. در واقع علم پيشين الهى هيچ منافاتى با اختيار انسان ندارد چرا كه فعل انسان با وصف اختيارى بودن متعلق علم خدا قرار مى‏گيرد و چنين علمى نه تنها منافى اختيار نيست بلكه آن را تأكيد مى‏كند. براى آگاهى بيشتر در باب علم پيشين الهى و اختيار انسان ر.ك: علم پيشين الهى و اختيار انسان، محمد سعيدى‏مهر، پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامى. 2- تقدير عينى: يعنى ايجاد به اندازه، چيزى را به اندازه ايجاد كردن، يا اندازه براى چيزى قرار دادن. تقدير عينى خداوند عبارت است از تدبير مخلوقات به گونه‏اى كه پديده‏ها و آثار خاصى بر آنها مترتب گردد و اين طبعاً به حسب قرب و بعد هر پديده‏اى متفاوت خواهد بود چنان كه نسبت به جنس، نوع، شخص و حالات شخص نيز تفاوت خواهد داشت. مثلاً تقدير نوع انسان اين است كه از مبدء زمانى خاصى تا سرآمد معينى در كره زمين زندگى كند و تقدير هر فردى اين است كه در مقطع زمانى محدود واز پدر ومادر معينى به وجود بيايد و هم‏چنين تقدير روزى و ساير شؤون زندگى و افعال اختياريش عبارت است از فراهم شدن شرايط خاص براى هر يك از آنها. در واقع تقدير عينى خداوند؛ يعنى، خداوند هر مخلوقى را با حدود و قيود و اندازه، شرايط، خصوصيات و توانش‏هاى مخصوصى به وجود مى‏آورد، (فرقان، 2 - قمر، 49 - يس، 38 - مؤمنون، 18 - اعلى، 3). اين تقدير نيز با اختيار انسان منافات ندارد چرا كه اختيار، اعمال اختيارى و مقدمات افعال اختيارى ما همچون هر پديده ديگرى از مجراى خاص و كادر مشخص و دائره مختص به خود تحقق مى‏يابد و اين همان تقدير عينى خداوند است. مثلاً سخن گفتن انسان كه يك عمل اختيارى است بايد از مجرا يا مجارى خاص خود تحقق يابد، ازاين‏رو خداوند با اعطاى شُش، حنجره، تارهاى صوتى، زبان، دندان و لب و... اين مجارى را براى تحقق سخن گفتن كه يك عمل اختيارى مى‏باشد مقدور فرموده است. هم‏چنين مقدمات افعال اختيارى را نيز خداوند با شرايط خاصى مقدر فرموده مثلاً غذاخوردن كه خدا جهازات آن را فراهم كرده و موادى آفريده تا در آن مواد تصرف شود بايد دست و پاى باشد تا انسان بتواند در آنها تصرف كند، اگر اعضا و جوارح نبود تا تصرف در مواد خارجى انجام دهد، خوردن - كه يك فعل اختيارى است - تحقق نمى‏يافت. به هر حال امورى را كه خداوند به تقدير عينى مقدر فرموده همه جبرى هستند و جاى اعمال اختيار و توهم اختيار انسان در آن نيست، اعضا و جوارح ما جبراً به ما داده شده است، قدرت اختيار، تفكر و انتخاب براى ما جبرى است، مقدمات اختيار و موادى كه اعمال اختيارى روى آن انجام مى‏گيرد جبرى است. خداوند متعال با تقدير عينى خود كادرى را براى زندگى هر فرد مشخص مى‏كند كه فعاليت اختيارى - كه خود نيز جبراً به ما داده شده است - در درون آن انجام مى‏گيرد. ما در درون اين كادر مختار هستيم كه هر چه مى‏خواهيم بكنيم ولى بيرون از اين كادر از اختيار ما خارج است. به بيان ديگر اصل اختيار، مقدمات افعال اختيارى و موادى كه افعال اختيارى روى آن انجام مى‏گيرد همه براساس تقدير عينى خداوند - كه براساس اقتضائات عالم هستى و جهان مخلوق بوده است - جبرى هستند، ولى اين كه ما چگونه از اختيار خود استفاده كنيم و آن مقدمات را به كار گيريم و از مواد چه بسازيم، همه در اختيار ما بوده و هست و خواهد بود. قبل از پرداختن به قضا الهى و نسبت آن با اختيار ذكر اين نكته لازم است كه: تقدير به معناى تقدير عينى در حقيقت بازگشتش به ايجاد علل ناقصه است؛ يعنى، مقدماتى كه پيدايش يك پديده بر آنها متوقف است و به نحوى در تعيين حد و اندازه آن شى‏ء مؤثر مى‏باشد كه آن را تقدير آن شى‏ء مى‏گويند. اما علت تامه شيئى اگر چه مستند به خداست ولى طبق اين اصطلاح تقدير ناميده نمى‏شود بلكه «قضاء» است كه به زودى از آن سخن خواهيم گفت. براساس اين تحليل، تقدير عينى قابل تغيير است چون وقتى مقدمات يك شى‏ء فراهم مى‏شود - اگر مقدمات بعيد باشد - هنوز بايد چند واسطه ديگر تحقق يابد تا به خود آن پديده برسد ودر اين ميان ممكن است موانعى پديد آيد و جلوى تحقق آن شى‏ء را بگيرد. با توجه به اين نكته معناى بسيارى از رواياتى كه در باب تغيير تقدير است روشن مى‏شود. از برخى روايات استفاده مى‏شود كه پاره‏اى از كنش‏هاى انسان تقديرات را تغيير مى‏دهد؛ مثلاً صدقه دادن موجب دفع بلاء مقدر مى‏گردد و يا صله رحم عمر را طولانى مى‏كند. در اين موارد تقدير عينى اولى آن بود كه براساس شرايط مخصوص بلائى نازل شود يا مثلاً با تصادف يا امراض جسمانى فردى در سن خاصى فوت كند. اما مانعى مانند صدقه و صله رحم جلوى تحقق بلا و فوت را گرفته و موجب تغيير آن شده است.
 چاره دفع بلا نبود ستم‏         چاره احسان باشد و عفو و كرم‏
 
 گفت الصدقة مرد للبلا         داو مرضاك بصدقة يافتى‏
  (مثنوى، دفتر 6، 2591 - 2590) قضاء الهى و اختيار انسان قضا به معناى پايان يافتن و كار را يكسره كردن است و مى‏توان مرحله نهايى يك كار را نيز قضا ناميد. قضاء نيز همچون تقدير دواصطلاح دارد «قضاء علمى» و «قضاء عينى». علم به پايان كار و مرحله نهايى يك فعل «قضاء علمى» است، و پايان يافتن، يكسره شدن و تحقق نهايى كار را «قضاء عينى» گويند. قضاء علمى خداوند؛ يعنى علم خداوند به وقوع حتمى پديده‏ها. اين قضاء علمى خداوند با اختيار انسان منافات ندارد زيرا خداوند علم دارد كه پديده يا فعل و كارى با اختيار انسان حتماً به وقوع خواهد پيوست. به بيان ديگر قضاء علمى خداوند در مورد افعال اختيارى انسان؛ يعنى، خداوند مى‏داند كه فلان فعل انسان با وصف اختيارى بودن حتماً به وقوع خواهد پيوست. به بيان سوم؛ يعنى، خدا مى‏داند كه فلان شخص چنان كارى را اراده خواهد كرد و بر اختيار خود به انجام خواهد رسانيد. قضاء عينى خداوند؛ يعنى، انتساب تحقق عينى پديده‏ها به خداوند. به بيان ديگر مقتضاى قضاء عينى خداوند اين است كه وجود پديده‏ها را از آغاز پيدايش تا دوران شكوفايى و تا پايان عمر، بلكه از هنگام فراهم شدن مقدمات بعيده تحت تدبير حكيمانه الهى بدانيم و فراهم شدن شرايط پيدايش و رسيدن به مرحله نهايى را مستند به اراده او بشماريم. به بيان سوم: 1- رسيدن هر معلولى به حد ضرورت وجودى از راه تحقق علت تامه‏اش مى‏باشد، 2- هيچ مخلوقى استقلال در وجود و آثار وجودى ندارد، 3- طبعاً ايجاب و ضرورت وجودى همه پديده‏ها مستند به خداى متعال خواهد بود كه داراى غنا و استقلال مطلق است. در واقع قضاء عينى الهى مستلزم اين حقيقت است كه - همان گونه كه وجود هر پديده‏اى انتساب به اذن و مشيت تكوينى خدا دارد و بدون اذن او هيچ موجودى پا به عرصه وجود نمى‏نهد - هم‏چنين پيدايش هر چيزى مستند به قضاء عينى الهى است و بدون آن، هيچ موجودى شكل و حدود ويژه خود را نمى‏يابد و به سرانجام خويش نمى‏رسد، (نساء، 78 - شعراء، 81 - 79).
 موركى بر كاغذى ديد او قلم‏         گفت با مورى دگر اين راز هم‏
 
 كه عجايب نقش‏ها آن كلك كرد         همچو ريحان و چو سوسن زار و ورد
 
 گفت آن مور اصبع است آن پيشه‏ور         وين قلم در فعل فرع است و اثر
 
 گفت آن مور سوم كز بازو است‏         كه اصبع لاغر ز زورش نقش بست‏
 
 هم‏چنين مى‏رفت بالا تا يكى          مهتر موران فطن بود اندكى‏
 
 گفت كز صورت مبينيد اين هنر         كه به خواب و مرگ گردد بى‏خبر
 
 صورت آمد چون لباس و چون عصا         جز به عقل و جان نجنبد نقش‏ها
 
 بى‏خبر بود او كه آن عقل و فؤاد         بى‏زتقليب خدا باشد جماد
  (مثنوى، دفتر 4، 3728 - 3721) سؤال: اگر قضاء عينى خداوند شامل افعال اختيارى و مقدمات آن و از جمله اراده انسان نيز - كه از مبادى اختيار انسان است - بشود و به عنوان پديده‏هاى مخلوق، تحققشان مستند به خداوند باشد، لازم مى‏آيد كه ما قائل به اختيار انسان نباشيم. به بيان ديگر، چگونه مى‏شود براساس قضاء عينى خداوند، افعال اختيارى انسان هم مستند به اراده و اختيار انسان باشد و هم استناد به قضاء الهى داشته باشد؟ به نظر ما قضاء عينى الهى با اختيار انسان منافات ندارد. شبهه ناسازگارى قضاء عينى الهى با اختيار انسان از اين خيال باطل ناشى شده است كه ضرورت وجود و تحقق فعل - موقعى كه علت تامه‏اش موجود باشد - به معناى اضطرار در مقابل اختيار انگاشته شده است. در حالى كه اين تلقى صحيح نيست، چرا كه با توجه به چندگونگى استناد معلول واحد به چند علت مسأله عدم تعارض قضاء عينى الهى با اختيار انسان حل مى‏گردد. براى روشن شدن مسأله توجه به اين نكته لازم است كه تأثير چند علت در پيدايش يك پديده، به چند صورت تصور مى‏شود: 1- چند علت با هم و در كنار يكديگر، تأثير كنند مانند اين كه اجتماع آب، بذر، حرارت و... موجب شكفتن بذر و روييدن گياه مى‏شود. 2- هر يك از علت‏ها متناوباً مؤثر باشد به طورى كه طول عمر پديده، بر تعداد آنها تقسيم شود و هر بخشى از آن، معلول يكى از عوامل و عللى باشد كه به نوبت، تأثير خود را مى‏بخشند چنان كه چند موتور، يكى پس از ديگرى روشن شوند و موجب ادامه حركت هواپيما گردند. 3- تأثير آنها مترتب بر يكديگر باشد؛ چنان كه در برخورد چند توپ با يكديگر يا در تصادفات زنجيره‏اى ملاحظه مى‏شود. نمونه ديگر آن، تأثير اراده انسان در حركت دست و تأثير دست در حركت قلم و تأثير قلم در پيدايش نوشته است. 4- تأثير مترتب چند عامل طولى، به گونه‏اى كه وجود هر يك از آنها وابسته به وجود ديگرى باشد، مانند وجود انسان و اراده او كه وابسته به اراده الهى است. در همه اين صورت‏ها اجتماع چند علت براى پيدايش معلول واحد لازم است. با توجه به انواع استناد معلول واحد به چند علت و خصوصاً نوع چهارم روشن مى‏شود كه استناد وجود افعال اختيارى انسان به خداى متعال، منافاتى با استناد آنها به اراده و وجود خود انسان ندارد، زيرا اين استنادها در طول يكديگرند و تزاحمى با هم ندارند. به بيان ديگر، استناد فعل به فاعل انسانى در يك سطح است و استناد وجود آن به خداى متعال در سطح بالاترى است كه در آن سطح، وجود خود انسان و وجود ماده‏اى كه كارش را روى آن انجام ميدهد و وجود ابزارهايى كه كار را به وسيله آنها انجام مى‏دهد، همگى مستند به اوست. پس تأثير اراده انسان به عنوان جزء آخر از علت تامه در افعال خودش منافاتى با استناد وجود همه اجزاء علت تامه به خداى متعال ندارد. ناگفته نماند اين كه در برخى آيات افعال و احوال و سرنوشت ما به خدا نسبت داده مى‏شود مانند وَ ما تَشاؤُنَ إِلاَّ أَنْ يَشاءَ اَللَّهُ رَبُّ اَلْعالَمِينَ‏؛ و تا خدا پروردگار جهانيان نخواهد [شما نيز ]نخواهيد خواست‏، (تكوير، آيه 29) براى آن است كه ما را با توحيد افعالى كه يكى از مراحل عالى توحيد است واقف گرداند. قرآن مى‏خواهد انسان را خداشناس بار آورد و آدمى را با اين نكته آشنا سازد كه كمالش در درك احتياج خود به خداست، زيرا انسان سراپا نقص وجودى و فقر محض است.
 اى دهنده عقل‏ها فريادرس‏         تا نخواهى تو نخواهد هيچ كس‏
 
 هم طلب از تست و هم آن نيكويى‏         ما كييم اول تويى آخر تويى‏
 
 هم بگو تو، هم تو بشنو هم تو باش‏         ما همه لاشيم با چندين تراش‏
  (مثنوى، دفتر 6، 1440 - 1438) براى آگاهى بيشتر ر.ك: 1- آموزش عقايد، ص 180 - 187،مصباح يزدى،سازمان تبليغات اسلامى 2- معارف قرآن، ص 202 - 222،مصباح يزدى،مؤسسه در راه حق 3- انسان و سرنوشت،شهيد مطهرى،انتشارات طباطبايى

پاسخ : آزادى و نظم و امنيت سه مقوله بهم پيوسته در زندگى اجتماعى انسان است كه تحقق هر يك در گرو ديگرى نيز هست و با يكديگر نوعى تاثير متقابل دارند.وقتى سخن از برقرارى نظم امنيت درجامعه به ميان مى‏آيد نتيجه آن برقرارى آزادى انسان‏ها در اقتصاد فرهنگ و انديشه و ... است همانگونه كه تحقق نظم و امنيت هم از جهتى منوط به آزادى افراد جامعه است. اما آنچه قابل توجه است اين است كه به حكم عقل و با اندكى تامل روشن مى‏شودكه نمى‏توان در جامعه نظم وامنيت برقرار كرد مگر آنكه آزادى‏هاى فردى افراد براى حفظ منافع و مصالح عامه مردم به نوعى محدود گردد و معناى قانون و حاكميت آن در اجتماع چيزى جز اين نيست. تصور كنيد اگر هر كس در هر كارى از ساختن ساختمان رفت و آمد درخيابان گرفته تا نحوه بهره‏گيرى از منابع طبيعى تا همه مسائل فكرى و فرهنگى بدن هيچ قيد و شرطى آزاد باشند جامعه دچار چه وضعيتى خواهد شد. (دقت شود) اگر چنين آزادى بى‏قيد و شرطى را بپذيريم -كه هيچ عاقلى نمى‏پذيرد در واقع حكم به نابودى آزادى كرده‏ايم چرا كه هر كس خود را آزاد مطلق ديده و براى ديگران‏هيچ حرمتى و حقى قائل نخواهد بود و نتيجه چنين آزادى سلب آسايش و امنيت و حرمت افراد جامعه خواهد بود.بر اين اساس اگر در مواردى بين تحقق آزادى از يك سوى و امنيت و نظم از سوى ديگر تزاحمى ايجاد گردد نظم و امنيت در محدوده مصالح عمومى جامعه مقدم است و آزاديها را مى‏توان تا حدودى محدود كرد. نظر آنچه كه در تمام كشورهاى دنيا درحالتهاى بحرانى نظير جنگ اعمال مى‏شود.