تبیان، دستیار زندگی

پاسخ : بررسى همه جانبه و نگاه به تمام ابعاد مسأله شفاعت ما را به حقايقى رهنمون مى‏كند كه پاسخ سؤال را به خوبى تبيين مى‏كند. بدين جهت توجه به نكات ذيل، ضرورى و بايسته است: T}يك. استحقاق شفاعت‏{T شفاعت يكى از مظاهر رحمت گسترده الهى است و به اراده خدا و رضايت او، شفيعان اجازه شفاعت دارند؛ يعنى، بر خلاف پارتى‏بازى است كه شخص مجرم واسطه‏اى پيدا مى‏كند و از طريق پول و قدرت، او را وادار مى‏كند تا بر قاضى و حاكم تأثير بگذارد. در شفاعت، همه چيز تنها و تنها برخاسته از اراده حكيمانه خداوند است و او به شفيع اجازه مى‏دهد تا بر اساس اراده و خواست الهى، در مورد برخى بندگان - كه استحقاق عفو الهى را دارند - شفاعت كنند. شفاعت اولياى الهى، بى حساب و گزاف نيست. تأمّل و درنگ در شرايط شفاعت و شفاعت شوندگان، آشكار مى‏سازد كه شفاعت در حقيقت، پاداش و جايزه الهى به كسانى است كه در دنيا اهل ايمان و عمل صالح بوده‏اند؛ يعنى، بر خلاف پارتى‏بازى - كه امرى ناروا و ناحق است و بر پايه استحقاق افراد نيست - شفاعت بر مبناى استحقاق و قابليت افراد استوار است. آنان اين قابليت را به واسطه عقيده و عمل خويش در دنيا، تحصيل كرده‏اند. T}دو. قانون شفاعت‏{T شفاعت قانونى حكيمانه و بر اساس رحمت و فضل الهى است و مقدم بر قانون كيفر و عذاب مجرمان است. به عنوان مثال در قوانين كشورها، طبق يك ماده قانونى، كسى كه مرتكب جرم خاصى شود، بايد پنج سال زندانى بكشد و طبق ماده قانونى ديگر هر مجرمى كه واجد شرايط عفو باشد، قبل از تحمل دوره كامل حبس، مورد عفو قرار گرفته و آزاد مى‏شود. عفو چنين مجرمى، نه تبعيض است و نه نقض قانون؛ بلكه بر اساس قانون ديگرى است كه مقدم و حاكم بر قانون اوليه كيفر مجرمان و برخاسته از قابليت شخص مجرم است. T}سه. عدم تبعيض در شفاعت‏{T خداوند با هيچ كس رابطه قوم و خويشى ندارد و بين بندگان در امكان بهره‏مندى از قانون شفاعت، تبعيضى قائل نمى‏شود. هر انسانى قادر است با تحصيل شرايط، از شفاعت بهره‏مند شود و خود را در معرض بخشش و عفو اخروى قرار دهد؛ يعنى، شفاعت، قانونى عام و فراگير و با اعلام قبلى است؛ بر خلاف پارتى‏بازى كه به صورت گزينشى، فردى، غيرفراگير و نامبتنى بر پايه استحقاق است.

پاسخ : چنان‏كه كيفر و عذاب، تحت شرايط خاصى متوجه مجرمان مى‏شود و اين يك سنّت الهى است؛ آمرزش و بخشش برخاسته از رحمت گسترده الهى نيز، تحت ضابطه و شرايط خاصى، متوجه گنه‏كاران مى‏شود؛ يعنى، «كيفر» و «بخشش» دو قانون و سنت الهى هستند كه هر كدام با ضوابط و شرايط مخصوصى، در گستره خاص خود جارى مى‏شوند. از طرف ديگر رحمت خدا بر غضب او غلبه دارد؛ بنابراين سنت «رحمت» حاكم بر سنت و قانون «غضب» است. از اين رو با توجه به نوع جرم‏ها، دو نوع قانون وضع شده است و مجرمان دو دسته‏اند: 1. كسانى كه عقيده و عمل آنان در دنيا به گونه‏اى است كه استحقاق بخشش و مغفرت الهى را دارند. اين گروه بر اساس سنت الهى و قانون شفاعت، مورد رحمت و مغفرت الهى قرار مى‏گيرند. 2. كسانى كه به واسطه شدت زشتى عقايد و اعمالشان، استحقاق مغفرت الهى را ندارند. اين گروه بر اساس سنت و قانون كيفر الهى، با غضب الهى و كيفر اخروى مواجه خواهند شد.

پاسخ : نخست بايد دانست سعى و تلاش آدمى، تنها به تلاش‏هاى ظاهرى و فعاليت‏هاى فيزيكى منحصر نيست؛ بلكه ارتباط معنوى و محبت به اولياى خدا نيز از اعمال با فضيلت شمرده شده است. علاوه بر اين شفاعت اولياى الهى، متوقف بر شرايطى است كه همگى بر عمل و استحقاق شفاعت شونده استوار است و كسانى كه در دنيا با سعى و تلاش خود، اين شرايط را تحصيل كرده‏اند، مشمول شفاعت خواهند شد. در تعبير روايات، «شفاعت»، پاداش و هديه الهى به انسان‏هايى است كه عمل و عقيده آنان، مورد پسند و رضايت خداوند است. V}بحارالانوار، ج 8، ص 40، ح 22.{V اين پاداش بر اساس اصل قرانى A}«لَيْسَ لِلْإِنْسانِ إِلاَّ ما سَعى‏»{A؛ V}نجم (53)، آيه 39.{V، تنها به كسانى داده مى‏شود كه در دنيا، تلاش و سعى خود را در عمل به دستورات و وظايف الهى و رسيدن به مقام قرب او و نيز جلب رضايت او به كار گرفته‏اند و با اولياى الهى، هم فكر، هم عقيده و همراه شده‏اند. البته ممكن است گه‏گاهى دچار خطا و لغزش نيز شده باشند. در حقيقت اين افراد، به واسطه عمل خود در دنيا، استحقاق مغفرت الهى را در آخرت پيدا كرده‏اند. توجّه به بعضى آيات و روايات، نقش مهم عمل انسان را در بهره مندى از شفاعت، بيشتر آشكار مى‏سازد: 1. قرآن كريم، عمل نكردن به وظايف و دستورات دينى را علت عدم بهره‏مندى برخى اهل دوزخ از شفاعت مى‏داند: «از اهل جهنم سؤال مى‏شود: چه چيزى شما را جهنمى كرد؟ گويند: از نمازگزاران نبوديم و بينوايان را اطعام نمى‏كرديم و با اهل باطل در هرزه فرو مى‏رفتيم. پس شفاعت شفيعان به حال آنان سودى نمى‏بخشد». V}مدثر (74)، آيات 42-46.{V 2. امام صادق(ع) مى‏فرمايد: «هر كس دوست دارد شفاعت شافعان در مورد او سودمند باشد، بايد رضايت خداوند را جلب كند و هيچ كس رضايت خدا را جلب نخواهد كرد، مگر با اطاعت از خدا، پيامبر و امامان معصوم». V}بحارالانوار، ج 78، ص 220، ح 93.{V 3. قرآن كريم مى‏فرمايد: A}«ما لِلظَّالِمِينَ مِنْ حَمِيمٍ وَ لا شَفِيعٍ يُطاعُ»{A؛ V}غافر (40)، آيه 18.{V «در روز قيامت براى ستمگران، دوست و شفاعت كننده‏اى كه شفاعتش پذيرفته شود، وجود نخواهد داشت». بنابراين نجات با شفاعت، بر اساس سعى و عمل به اضافه لطف و رحمت خداوند است. در نتيجه، شفاعت نه تنها با آيه بالا در تناقض نيست؛ بلكه منطبق بر آن و مبتنى بر عمل انسان است.

پاسخ : شفاعت پيامبر اكرم و ائمه معصومين(ع) و وساطت آنان در رسيدن رحمت الهى به بندگان، دو گونه است: T}يك. شفاعت در جهت آمرزش گنه‏كاران‏{T اين شفاعت، مخصوص گنه‏كارانى است كه بدون توبه از دنيا رفته‏اند. اگر آنان از كسانى باشند كه شرايط شفاعت را در دنيا تحصيل كرده‏اند، در آخرت از طريق شفاعت اولياى الهى، مورد مغفرت و بخشش الهى قرار مى‏گيرند. بديهى است انسان‏هايى كه گناهكار نبوده و مطيع اوامر الهى بوده‏اند و نيز گنه‏كارانى كه در دنيا موفق به توبه و جبران گناه خود شده‏اند، بدون چنين شفاعتى، اهل نجات و بهشت خواهند بود؛ بلكه بر اساس روايات، چنين انسان‏هايى (مؤمنان)، خود شفيع ديگران خواهند بود. V}بحار الانوار، ج 8، ص 58، ح 75 و ص 37، ح 15؛ صحيح بخارى، ج 9، ص 159.{V T}دو. شفاعت در جهت ترفيع درجات‏{T دامنه اين شفاعت فراگير است؛ هم شامل گنه‏كاران مى‏شود و هم غيرگنه‏كاران؛ حتى پيامبران را هم در بر مى‏گيرد. V}ميزان الحكمه، ج 6، ص 2794، ح 9501.{V نتيجه آن، ترفيع درجه و رسيدن به مقامات بالاتر است. اين شفاعت - كه تجلّى هم‏سنخى روحى و همگونى ميان شفيع و شفاعت شونده، در عقايد، اوصاف، گرايش‏ها و عملكردها است - بدين صورت بروز مى‏كند كه رسول اكرم(ص) و امامان معصوم آنان را با خود به سوى مقام و رتبه بالاتر كشيده و در رسيدن به لقاى حق و مقام قرب يارى مى‏دهند. اين جذبه و كشش به سوى بالا، شامل غير گنه‏كاران و حتى اولياى الهى نيز مى‏شود؛ زيرا انسان‏ها از لحاظ عدم دلبستگى و توجّه به غير خدا و درجه خلوص و فناى فى الله، داراى درجات متفاوت‏اند و انسان‏هاى كامل (چهارده معصوم) در اوج درجه خلوص و فناى فى الله هستند. بنابراين انسان‏ها - هر چند پاك و بى‏گناه و اهل بهشت هم باشند - گرفتار درجه‏اى از تعلّقات غيرخدايى هستند. در قيامت، همين وابستگى‏هاى غيرالهى، مانع از رسيدن به درجات بالاتر است. در اينجا اثر آن وحدت و هم‏سنخى روحى با انسان‏هاى كامل جلوه‏گر مى‏شود؛ بدين صورت كه كشش و جذبه خاص اولياى الهى، آنان را از كشش‏هاى غيرالهى، رها كرده و با خود به سوى بالا مى‏كشد و موجب ترفيع در حالشان مى‏شود. V}ر.ك: محمد شجاعى، تجسم عمل و شفاعت، ص 106.{V به همين جهت در روايات آمده است: همه انسان‏ها نيازمند شفاعت پيامبر اكرم(ص) و امامان معصوم‏اند. اين نياز عمومى و همگانى به منظور ترفيع درجات است و منافاتى با پاك بودن از گناه و بهشتى بودن ندارد.

پاسخ : شفاعت گنه‏كاران، ممكن است در مراحل گوناگون پس از مرگ، صورت بگيرد: 1. برزخ‏ 2. مواقف قيامت‏ 3. پس از دخول در جهنم و مدت‏ها تحمل عذاب دوزخ‏ با توجّه به اين مراحل، روشن مى‏شود كه ميان آن دسته رواياتى كه شفاعت را در حق سبك شمرندگان نماز جارى نمى‏داند و يا مجازات زناكار را دخول در جهنم و تحمل عذاب‏هاى آن مى‏داند؛ با دسته ديگرى از روايات كه ذره‏اى از ايمان را موجب بهره‏مندى از شفاعت مى‏داند، منافاتى وجود ندارد. در حقيقت بر اساس دسته اول روايات، V}كافى، ج 5، ص 476، ح 9؛ من لا يحضره الفقيه، ج 4، ص 31، ح 70.{V شفاعت در مرحله اول و دوم، شامل حال سبك شمرندگان نماز، يا زناكاران نمى‏شود و چنين كسانى پس از دخول در جهنم و تحمل ساليان دراز عذاب دردناك، استحقاق و قابليت شفاعت را پيدا مى‏كنند و بالاخره با شفاعت نجات مى‏يابند. امام باقر(ع) مى‏فرمايد: «گروهى از مردم در آتش جهنم مى‏سوزند تا اينكه گداخته مى‏شوند، آن‏گاه شفاعت نجاتشان مى‏دهد». V}ميزان الحكمه، ج 1، ص 475، ح 2940.{V بنابراين بهره‏مندى از شفاعت، بستگى به ميزان تحصيل شرايط آن (ايمان و عمل صالح) دارد. پس مقصود از نجات يافتن كسى كه ذره‏اى ايمان در دل دارد، اين است كه بالاخره ايمان او سبب نجاتش خواهد شد؛ هر چند پس از تحمل ساليان دراز عذاب جهنم باشد. در مقابل، كسانى كه به طور كلى از ايمان محروم‏اند و دين و عمل آنها مورد رضايت خداوند نيست (مشركان، كافران، ناصبيان و دشمنان رسول اكرم و خاندان او) محروم از شفاعت بوده و در عذاب جهنم جاودانه و هميشگى خواهند بود.

پاسخ : توسّل در لغت به معناى مدد جستن از وسيله براى نيل به مقصود است. انسان براى رسيدن به مراد خويش، بايد به اسباب و واسطه‏هاى فيض، متوسل شود. ايجاد مزرعه‏اى آباد، جز از طريق شخم زدن زمين و كاشتن نهال و دادن آب و كود به مقدار مشخص و زمان معيّن و... امكان‏پذير نيست. بر اين اساس، توسّل - به معناى استفاده از اسباب - لازمه زندگى انسان در جهانى است كه بر آن قانون اسباب و مسببات حاكم است. مقصود از توسّل در اصطلاح مسلمانان، تمسّك جستن به اولياى الهى در درگاه خداوند، به منظور برآمدن نيازها است. T}ريشه قرآنى توسّل‏{T خداوند امورى را به عنوان اسباب و وسايل در جهت تقرب و نزديكى به درگاه خويش قرار داده و ما را به توسّل به آن امور، فرمان داده است: A}«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ»{A؛ V}مائده (5)، آيه 35.{V «اى مؤمنان! پرواى الهى داشته باشيد و به سوى او وسيله تحصيل كنيد». با توجه به عدم تقييد كلمه «وسيله»، اطلاق آن، شامل هر چيزى مى‏شود كه صلاحيت نزديك كردن انسان به پيشگاه خداوند را دارد. همان طور كه نماز، روزه، احسان به يتيم، دستگيرى از مستمندان، خدمت به خلق خدا و... اسباب و وسايل تقرب به خداوند هستند؛ استمداد از پيامبران و اولياى الهى نيز وسيله تقرب به خداوند است. از اين رو هنگام دعا، خداوند را به حق بندگان صالح و آبرومند درگاه او، قسم مى‏دهيم و يا از اولياى الهى مى‏خواهيم كه براى ما در درگاه الهى دعا كنند. با توجه به ريشه قرآنى توسّل، آيات و روايات فراوانى بر درستى و لزوم توسّل به اولياى الهى وجود دارد.

پاسخ : T}ضرورت توسّل‏{T بدون شك آدمى براى تحصيل كمالات مادى و معنوى، به غير خود؛ يعنى، خارج از محدوده وجودى خويش، نيازمند است. عالم هستى بر اساس نظام اسباب و مسببات استوار شده و تمسّك به سبب‏ها و وسايل براى رسيدن به كمالات مادى و معنوى، لازمه اين نظام است. بر همين اساس قرآن كريم، انسان را در جهت كسب كمالات معنوى و قرب به درگاه الهى، امر به توسّل به اسباب تقرب كرده است:A}«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ»{A؛ V}«اى مؤمنان پرواى الهى داشته باشيد و به سوى او وسيله تحصيل كنيد»: مائده (5)، آيه 35.{V. در روايات پيامبر اكرم و امامان معصوم(ع) نيز بر لزوم توسّل به اولياى الهى هنگام دعا، تأكيد شده است؛ چنان‏كه در روايت نبوى مستند نزد شيعه و اهل سنت آمده است: H}«كل دعاء محجوب حتّى يُصلّى على محمد و آل محمد»{H؛ V}ميزان الحكمه، ج 4، ص 1662، ح 10794؛ كنزالعمال، ح 2153؛ المعجم الاوسط، ج 1، ص 220.{V «هر دعايى محجوب است تا اينكه بر محمد و آل محمد درود فرستاده شود». بنابراين همچنان كه اصل دعا از اسباب و وسيله‏هاى فيض است و مى‏توان حاجت را به طور مستقيم از خداوند درخواست كرد؛ توسّل به اولياى الهى در هنگام دعا نيز از اسباب فيض و وسايل قرب به خداوند است. T}حكمت توسّل‏{T يكم. حكمت اعطاى اين نقش به بزرگان دين و اولياى الهى، جايگاه معنوى آنان است. همه موجودات عالم هستى، آيات و نشانه‏هاى حضرت حقّ‏اند. هر موجودى به اندازه وسعت وجودى‏اش، نشانگر اسما و صفات خداوند سبحان است. عالى‏ترين و تابناك‏ترين جلوه و ظهور حضرت حق، در آينه وجود انسان كامل (پيشوايان معصوم) محقق مى‏گردد. انسان كامل آينه تمام نماى اسما و صفات حضرت حق و جلوه و مظهر جلال و جمال پروردگار است. توسّل به انسان كامل، در حقيقت توجه به جلال و جمال خدا و توسّل به چشمه فيض او است. دوّم. اولياى الهى انسان‏هايى از جنس خود ما هستند و به طور معمول خيلى راحت‏تر و زودتر مى‏توان با آنان رابطه عاطفى، برقرار كرد. سوّم. خداوند خواسته است اولياى خود را در كانون توجه و اقبال مردم قرار دهد. توجه به آنان، به عنوان انسان‏هاى كامل و برقرارى ارتباط عاطفى و معنوى با آنان، تأكيد بر حقانيت و اسوه بودن آنان است و موجب مى‏شود مردم با مراجعه به آنان و الگوگيرى از ايشان، به طريق هدايت و سعادت، دست يابند.

پاسخ : توسّل داراى اقسامى است كه به بعضى از آنها اشاره مى‏شود: T}يك. خواندن خدا به حق اولياى او{T 1-1. پيامبر اكرم(ص) فرموده است: «خداوند عزوجل مى‏فرمايد: اى بندگان من! گرامى‏ترين خلق و پرفضيلت‏ترين آنان نزد من، محمد و برادرش على و امامان بعد از وى هستند. اينان «وسيله»ها به سوى من مى‏باشند. هر كس حاجتى دارد و نفعى را طالب است و يا دچار حادثه‏اى سخت و زيان‏بار گشته و برطرف شدن آن را مى‏خواهد، مرا به محمد و آل طاهرينش بخواند تا به نيكوترين وجه حاجت او را برآورم» V}بحارالانوار، ج 94، ص 22، ح 20.{V. 1-2. امام موسى كاظم(ع) مى‏فرمايد: «هرگاه حاجتى به درگاه خداوند داشتى، چنين بگو: H}«اللهم انى اسألك بحق محمد و على...»{H؛ يعنى، خدايا! به حق محمد و على تو را مى‏خوانم، به درستى كه نزد تو شأن و منزلت والايى دارند. پس به حق اين منزلت و رتبه از تو مى‏خواهم بر محمد و آل محمد درود فرستى و حاجت مرا برآورده سازى V}همان، ج 94، ص 22، ح 19.{V. 1-3. سمهودى از علماى اهل سنّت، در فصلى از كتاب خود تحت عنوان «توسّل زائر به رسول خدا و شفيع قرار دادن وى به پيشگاه خدا» مى‏نويسد: «بدان كه استغاثه از پيامبر اكرم و جاه و منزلت او را به درگاه خداوند شفيع قرار دادن، كار انبيا و مرسلين و سيره صالحان پيشين بوده است؛ قبل از خلقت آن حضرت و بعد از آن، چه در حال حيات و چه بعد از رحلت، چه در عالم برزخ و چه در عرصه قيامت... ». عمر بن خطاب مى‏گويد: «پس از اينكه آدم ابوالبشر مرتكب ترك اولى‏ شد، در مقام توبه به پيشگاه خداوند عرضه داشت: «يا ربّ أسئلك بحق محمد(ص) لمّا غفرت لى»؛ يعنى، پروردگارا به حق محمد(ص) از تو مى‏خواهم كه مرا بيامرزى... . V}مستدرك صحيحين، ج 2، ص 615.{V 1-4. توسّل عمر بن خطاب به عباس‏ در كتاب‏ها و مدارك معتبر اهل سنت آمده است: هرگاه قحطى و خشكسالى پيش مى‏آمد، عمر از طريق توسّل به عباس عموى پيامبر، طلب باران مى‏كرد و مى‏گفت: «هذا واللَّه الوسيلة الى اللَّه و المكان منه»؛ «به خدا سوگند! عباس وسيله به درگاه الهى و داراى قرب و منزلت نزد او است» و «اللهم! انّا نتوسّل اليك بعمّ نبيّنا فاسقنا»؛ «خدايا! ما به وسيله عموى پيغمبرمان به تو روى مى‏آوريم، پس سيرابمان كن» V}اسدالغابة، ج 3، ص 165.{V و يا مى‏گفت: «اللهم انّا نستسقيك بعمّ نبيّك و نستشفع اليك بشيبه» V}شرح نهج‏البلاغه ابن ابى‏الحديد، ج 7، ص 274؛ صحيح بخارى، ج 2، ص 16 و ج 4، ص 209؛ صحيح ابن خزيمه، ج 2، ص 338؛ صحيح ابن جبان، ج 7، ص 111.{V؛ «خدايا! ما به وسيله عموى پيامبرت از تو باران مى‏خواهيم و موى سفيد او را به درگاه تو شفيع مى‏آوريم». 1-5. تعليم توسّل به اصحاب‏ عثمان بن حنيف مى‏گويد: روزى در محضر پيامبر اكرم(ص) بودم، حضرت به شخصى كه مشكل خود را به ايشان عرضه مى‏كرد، شيوه دعا و توسّل را چنين تعليم فرمود: برو وضو بساز و دو ركعت نماز به جا آور و پس از آن خداوند را با اين جملات بخوان: H}«اللهم انى اسألك و اتوجه اليك بنبيّك نبى الرحمة يا محمد انّى اتوجّه بك الى ربّى فى حاجتى لتُقضى‏، اللهم شفّعه فىّ»{H؛ V}مسند احمد بن حنبل، ج 4، ص 138؛ حاكم نيشابورى، مستدرك صحيحين، ج 1، ص 313؛ سنن ابن ماجه، ج 1، ص 441، ح 1385؛ التاج الجامع (صحاح خمسه)، ج 1، ص 286؛ سمهودى، وفاء الوفاء، ج 4، ص 1373؛ سنن ترمذى، ج 5، ص 229، ح 3649.{V «بارخدايا! از تو درخواست مى‏كنم و به تو روى مى‏آورم به پيامبرت، پيامبر رحمت. اى محمد! من به حق تو به سوى خدايم روى آورده‏ام تا حاجتم برآورده شود. خدايا! پيامبرت را در مورد من شفيع قرار ده». 1-6. توسّل پيامبر(ص) به انبياى گذشته‏ انس بن مالك مى‏گويد: روزى كه فاطمه بنت اسد فوت كرد، پيامبر دستور داد قبرى را حفر كنند. آن‏گاه خود حضرت وارد قبر شد و در آن خوابيد و چنين دعا كرد: H}«اللهم اغفر لامّى فاطمة بنت اسد، و وسّع عليها مدخلها، بحق نبيّك و الانبياء الذين من قبلى»{H؛ «خدايا! مادرم فاطمه بنت اسد را بيامرز و جايگاه او را وسعت بخش، به حق پيامبرت و پيامبران قبل از من». V}وفاء الوفاء، ج 3، ص 898؛ كنزالعمال، ج 12، ص 148، ح 34425؛ المعجم الكبير، ج 24، ص 352.{V 1-7. توسّل امام حسين(ع) امام حسين(ع) در دعاى معروف عرفه، چنين با خداوند مناجات مى‏كند: H}«اللهم انّا نتوجّه اليك فى هذه العشيّة التى شرفتها و عظّمتها بمحمد نبيّك و رسولك...»{H؛ «بار خدايا! ما در اين شامگاه كه به آن شرف و عظمت بخشيده‏اى، به وسيله محمد(ص) پيامبرت و رسول و برگزيده‏ات، رو به درگاه تو مى‏آوريم». V}سيد بن طاووس، اقبال، ج 2، ص 85.{V T}دو. درخواست دعا از اولياى الهى‏{T درخواست دعا همچنان كه از برادر و خواهر مؤمن امرى صحيح و پسنديده است، از اولياى الهى و آبرومندان درگاه او، به طريق اولى‏ بجا و پسنديده است و ريشه قرآنى دارد. فرزندان حضرت يعقوب، پس از پشيمانى از گناه خود و ظلمى كه نسبت به برادرشان يوسف روا داشته بودند، به يعقوب گفتند: A}«يا أَبانَا اسْتَغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا إِنَّا كُنَّا خاطِئِينَ»{A؛ V}يوسف (12)، آيه 97.{V «اى پدر! براى گناهان ما طلب آمرزش كن كه ما خطاكار بوديم». قرآن كريم در حق رسول گرامى اسلام مى‏فرمايد: A}«وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحِيماً»{A؛ V}نساء (4)، آيه 64.{V «اگر آنان وقتى به خود ستم كردند، نزد تو مى‏آمدند و از خدا آمرزش مى‏خواستند و تو براى آنان طلب آمرزش مى‏كردى، قطعاً خدا را توبه‏پذير مهربان مى‏يافتند». T}سه. درخواست حاجت از اولياى الهى‏{T گونه سوم توسّل اين است كه به طور مستقيم حاجت خود را از اولياى الهى طلب كنيم؛ مثلاً بگوييم: اى پيامبر رحمت! مريض ما را شفا بده؛ همان گونه كه صحابى پيامبر اكرم(ص)، خطاب به ايشان عرض كرد: H}«اسألك مرافقتك فى الجنّه»{H؛ «از تو مى‏خواهم در بهشت همنشينت باشم». V}صحيح مسلم، ج 2، ص 52؛ سنن ابى داوود، ج 1، ص 297، ح 2320؛ شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 10، ص 207.{V

پاسخ : درخواست مستقيم از اولياى الهى، به واسطه اعتقاد به ولايت تكوينى آنان است؛ يعنى، آنان متكى به اذن و اراده و قدرت الهى، مى‏توانند در عالم تكوين تصرف كنند و - مثلاً - مريض را شفا دهند. درستى اين نوع از توسّل به اولياى الهى، مبتنى بر ولايت تكوينى اولياى الهى است. قرآن كريم و روايات شيعه و سنى بر اعطاى چنين قدرتى به اولياى الهى دلالت دارد: در قرآن آمده است: هنگامى كه بنى اسرائيل از حضرت موسى(ع) طلب آب كردند، وى با كوبيدن عصاى خود بر سنگ، دوازده چشمه آب از دل سنگ براى بنى‏اسرائيل روان ساخت. A}V}«و اوحينا الى موسى اذ استسقى قومه ان اضرب بعصاك الحجر فانبجست منه اثنتا عشرة عينا قد علم كل اناس مشربهم»{A: اعراف (7)، آيه 160.{V حضرت عيسى، كور مادرزاد و مرض پيس را شفا مى‏داد و حتى مردگان را زنده مى‏كرد و از قبر بيرون مى‏آورد. A}V}«و تبرى‏ءُ الاكمه والابرص باذنى و اذ تخرج الموتى‏ باذنى...»{A: مائده (5)، آيه 110.{V يكى از اولياى الهى - كه از ياران حضرت سليمان بود - در كمتر از يك چشم به هم زدن، تخت بلقيس را از يمن نزد سليمان حاضر كرد. A}V}«قال الذى عنده علم من الكتاب انا اتيك به قبل ان يرتد اليك طرفك، فلمّا رآه مستقراً عنده قال هذا من فضل ربّى...»{A: نحل (16)، آيه 40.{V يوسف(ع) پيراهن خود را به برادرانش داد و گفت: اين را ببريد و بر چهره پدرم بيفكنيد تا بينايى‏اش را باز يابد، و چون برادرانش به اين دستور عمل كردند، چشمان حضرت يعقوب شفا يافت. V}يوسف (12)، آيات 93 و 96.{V از ديدگاه روايات، عثمان بن ابى‏العاص - به واسطه تصرف تكوينى نبى‏اكرم(ص) و دست نهادن بر سينه وى - موفق به حفظ قرآن و عدم فراموشى آن تا آخر عمر شد. V}المعجم الكبير، طبرانى، ج 9، ص 47؛ مجمع الزوائد، ح هيثمى، ج 9، ص 3؛ سبل الهدى و الرشاد صالحى شامى، ج 6، ص 299؛ الغدير، ج 5، ص 145.{V در جنگ خيبر نيز، پيامبر اكرم با تصرف تكوينى و ماليدن آب دهان مبارك خود بر چشمان على(ع)، چشم درد ايشان را شفا داد. V}صحيح مسلم، ج 7، ص 120.{V ولايت تكوينى پيامبران و اولياى الهى، از سوى خداوند است، از همين رو، درخواست حاجت از اولياى الهى همراه با اين اعتقاد است كه: آنان مستقل از اراده و نيروى الهى، توان هيچ‏گونه تأثيرگذارى و تصرف در عالم را ندارند: H}«لا حول و لا قوة الا بالله»{H. بنابراين چنين درخواستى، همراه با اين اعتقاد، هيچ‏گونه منافاتى با توحيد و اعتقاد به اين مطلب ندارد كه: تنها مبدأ مؤثر در عالم هستى خداوند است. بله اين اعتقاد كه آنان مبدأ مستقل تأثير در عالم هستى‏اند، شرك در ربوبيت و درخواست با اين اعتقاد، عملى مشركانه است. تقى‏الدين سبكى از علماى اهل سنت مى‏نويسد: «نوع سوم از توسّل اين است كه مقصود و حاجت، از رسول اكرم(ص) طلب شود؛ زيرا او قادر بر سبب و واسطه شدن در برآمدن حاجات است». وى در ادامه پس از نقل روايت عثمان بن ابى‏العاص و برطرف شدن مشكل وى، با تصرف تكوينى پيامبر(ص) V}روايت عثمان بن ابى العاص.{V، مى‏نويسد: «تصرف پيامبر به اذن خدا و قدرت او و فعل او است؛ نه اينكه آن حضرت خالق و فاعل مستقل باشد» V}تقى الدين سبكى، شفاء السقام فى زيارة خير الانام، ص 165.{V.

پاسخ : انسان مى‏تواند به مقدسات و شعائر الهى همچون قرآن كريم، كعبه و ملائكه الهى توسّل جويد. همچنين مى‏تواند به بندگان مطيع و صالح خداوند متوسل شود؛ يعنى، همه كسانى كه به سبب به جاى آوردن حق عبوديت و بندگى، مقرب درگاه الهى‏اند؛ مانند: مؤمنان، عالمان، شهيدان، ملائكه الهى، انبيا، اوصيا و در يك كلام بندگان صالح. (اللهم انّى اسألك بحق عبادك الصالحين). از آنجا كه اوج بندگى و عبوديت و معرفت حضرت حق، در انبيا و اوصياى آنان، جلوه‏گر است، توسّل به آنان و در رأس ايشان به پيامبر اكرم(ص) و امامان معصوم(ع) اولويت دارد.