تبیان، دستیار زندگی

پاسخ : مباحثه از ريشه بحث به معناى جستجو نمودن، تعامل اشخاص و افكارى است كه به دنبال يافتن حقيقت هستند. اين گونه مباحثه گاهى به مشاجره نيز كشيده مى‏شود؛ ولى حتى در اين صورت، بحث بر سرحقيقت و به انگيزه‏ى حقيقت‏جوئى انجام مى‏شود و هيچگونه غرض شخصى و انگيزه‏هاى خودخواهانه در آن وجود ندارد. ولى مجادله دقيقا بر عكس مباحثه ريشه در خودخواهى و اثبات خود دارد. در مجادله هدف اثبات حقانيت نظر خود است اگر چه آن نظر در حقيقت باطل باشد. ملاك اثبات در مجادله حقيقت‏يابى نيست؛ از آن رو مورد نهى قرار گرفته و خصوصا در قرآن كريم مورد مذمت و سرزنش واقع شده است، V}غافر / 35{V در كتاب نقطه‏هاى آغاز در اخلاق عملى آمده است: جدال عبارت است از بحث و گفتگوئى كه به منظور كوبيدن طرف و غالب شدن بر او صورت مى‏گيرد و علت اينكه به اين گونه مباحثه مجادله مى‏گويند اين است كه دو نفر در برابر يكديگر به بحث و مشاجره مى‏پردازند تا هر كدام فكر خود را بر ديگرى تحميل نمايد. و طرف مقابل را وادار نمايد كه از افكار و عقايد خود دست بردارد، V}نقطه‏هاى آغاز در اخلاق اسلامى / ص 688{V قرآن كريم در آيات (غافر / 4) (غافر / 56) ريشه مجادله را در تكبر و خود بزرگ‏بينى، و كفر معرفى نموده است. البته مجادله نوع صحيحى نيز دارد كه از آن به جدال احسن ياد شده است. جدال احسن اثبات حق است به روشى كه مورد قبول مخاطب واقع مى‏شود. اين نوع مجادله چون با هدف اثبات حق انجام مى‏شود و از روش درستى بهره مى‏برد، مورد سفارش است و مذموم نيست V}نحل / 125{V براى مطالعه بيشتر به كتاب علم اخلاق اسلامى، ص 337 مراجعه شود.

پاسخ : خواهر گرامى توجه شما را به نكات زير جلب مى‏كنيم و آنچه در اين ميان رهگشاى شماست عمل به توصيه‏هاى زير است و الاّ شما از ما شايد آگاهتر باشيد و تنها نجات‏بخش من و شما عمل به توصيه‏ها است و بس بنابراين به عنايت و تفضّل خداوند تكيه كنيد و آستين همت بالا زنيد و به توصيه‏هاى زير عمل كنيد تا مشكل حل گردد انشاء الله. 1. خواهر گرامى توجه داريد كه نگاه بدون ريبه و شهوت به صورت و دستان ديگران مانعى‏اى ندارد اما آنچه شما مبتلاى آن هستيد دامن زدن به افكار پليد است كه با يك جرقه آغاز مى‏شود و ادامه مى‏يابد و شما بايد از دامن زدن به آن امتناع ورزيد. به پيامدهاى منفى اين افكار توجه داشته باشيد بخصوص كه شما را از زندگى تحصيلى باز مى‏دارد [همانگونه كه خودتان به برخى از آن‏ها اشاره كرديد] هميشه موضوع مطلوب و پسنديده براى فكر كردن داشته باشيد و يك لحظه خود و ذهن خود را بيكار رها نكنيد تا افكار نابجا در آن خانه نكند. بنابراين به دنبال زندگى تحصيلى خود باشيد نه آنچه محيط و اطرافيان به خود شما مى‏دهد. جهت رسيدن اين منظور براى زندگى خود برنامه داشته باشيد به هر چه علاقه داريد وقت خود را پر كنيد و خود محتواى ذهن خود را رقم بزنيد نه ديگران و محيط. 2. بنيانهاى اعتقادى و ايمانى خود را تقويت كنيد. در اوصاف الهى و قدرت و علم و آگاهى حضرت حق تفكر كنيد. خود را در برابر قدرت لا يزال الهى چگونه مى‏بينيد. مرگ و مردن و ياد آخرت را در دل خود زنده نگهداريد در اين مورد به شما توصيه مى‏كنيم كتب شهيد دستغيب را يقينا مطالعه كنيد بخصوص كتابهاى معاد ـ سراى ديگر نوشته اين شهيد بزرگوار را فراموش نكنيد نماز با حضور قلب و در اول وقت را هرگز ترك نكنيد توجه به اينكه با چه كسى سخن مى‏گوييم و چه مى‏گوييم و چه هستيم و... و همين طور قرائت قرآن و دعاهاى وارد شده در كتب دعا را در وقت‏هاى مخصوص آن مد نظر داشته و به آنها پايبند باشيد. 3. ورزش و پياده روى صبحگاهى و بازيهاى گروهى را در برنامه روزانه خود بگنجانيد و يقينا در فعاليت‏هاى گروهى شركت كنيد و مشاركت فعّال داشته باشيد چه در تفريحات، بازيها و ديگر فعاليت‏هاى آموزشى و غير آموزشى گروه و همكلاسى‏ها را فراموش نكنيد. و براى اين موضوع برنامه‏ريزى كرده و عمل كنيد. 4. هرگز اوصاف منفى و روحيات منفى سابق خود را تكرار نكنيد و آنها را با خود وانگوئيد، بلكه در برابر خود را براى يك زندگى با نشاط و برنامه آماده سازيد لذا براى مدت 24 ساعت خود برنامه‏ريزى كنيد و مطابق آن عمل نمائيد و عملكرد خود را محاسبه كنيد و خسران و سود خود را بدست آوريد. و با تصحيح برنامه از خسرانهاى بعدى جلوگيرى كنيد. 5. توجه به جنس مخالف براى شما ايجاد حساسيت كرده است و اين پديده جنس مخالف را براى شما موجود ناشناخته و عجيب گويا معرفى كرده است نا حساسيت بيش از حد داشته باشيد و نه انس بى‏مورد و حرام لذا در صحنه‏هاى زندگى هدف خود را تعقيب كنيد و به عوامل محيطى توجه نكنيد. در رفتار، شكل و قيافه، حركات و اندام انسان‏هاى ديگر دقت نكنيد و توجه نداشته بايد و در پى تحصيل و يا هر هدفى كه مد نظر داريد، باشيد پر واضح است كه اگر ذهن خود را به موضوعات انحرافى مشغول سازيد بايد از آن متأثر گرديد راه علاج آن است كه به ذهن خود اين محتويات مسموم را وارد نسازيد و به محض ورود به آنها مجال ندهيد و به دنبال هدف و محتواى اختيارى ذهن خود باشيد، اگر اين افكار وارد ذهن شما نشوند و يا با ورود به آنها پر و بال ندهيد ديگر به عوارض آن مبتلا نخواهيد شد لذا به آنها مجال ورود به ذهنتان را ندهيد. چرا در نگاه، چهره و حركات و رفتارهاى استاد خورده مى‏شود تا كار به آنچه ناخواسته است برسد بنابراين جلوى افكار خود را بگيريد. و براى لحظه لحظه عمر خود اشتغال ذهنى مطلوب داشته باشيد. 6. روش مطالعه خود را تغيير دهيد و با هدف و برنامه تحصيلى طراحى شده اقدام به درس خواندن كنيد. قبل از ورود به كلاس درس مورد نظر را پيش مطالعه كنيد سطح انگيزه خود را براى تحصيل افزايش دهيد و راه آن اينگونه است كه به پيامدهاى مشروط شدن و اخراج از دانشگاه توجه كنيد كه آبروى شما مى‏رود، شخص تنبل و... معرفى مى‏شويد و از آن طرف به اثرات مثبت درس خواندن بخصوص اشتغال، رسيدن به جايگاه اجتماعى مطلوب و... توجه داشته باشيد و آنها را براى خود بزرگ و موثر جلوه دهيد تا سطح انگيزه شما بالا برود در اين مورد از كتاب رمز موفقيت، نوشته كابوك بهره بگيريد. 7. خود كم‏بينى، تلقين منفى به خود در درس و ارزش و اخلاق را رها كنيد. در پى اين باشيد كه كار خود را انجام بدهيد اين كه چه هستيد و چگونه آدمى هستيد با عمل معلوم مى‏شود هيچ مى‏دانيد كه اگر شخص ناتوانى بوديد به دانشگاه راه نمى‏يافتيد، پس شخص توانايى هستيد مشكل آن است كه از توان خود استفاده نمى‏كنيد و علت آن خود كم بينى است بايد به ارزش خود و هويت شخصى و توانايى‏هاى خويش پى برد. و آنها را بكار بگيريد و شما شخص مستعد و توانائى هستيد و مشكل شما همان دامن زدن به افكار نابجا است كه براى شما اشتغال غيردرسى فراهم كرده و شما را حتى از زندگى عادى باز داشته است بنابراين به ريشخند ديگران و سخنان آنها توجه نكنيد و هدف عالى خود را كه تعيين كرده‏ايد يعنى همان درس خواندن را با پشت كار تعقيب كنيد و فكر و ذهن خود را جز به تحصيل مشغول نسازيد و با دعا و توكل و توسل و شناخت معارف دين و تعميق آنها زندگى ايده‏الى را براى خود رقم بزنيد. لذا برنامه‏ريزى درسى را فراموش نكرده و با برنامه قبلى به تحصيل خود جهت بدهيد.

پاسخ : دانشجوي محترم و گرامي قبل از هر چيز ما اين موفقيت و سعادتي كه پيدا كرديد و به زيارت امام حسين (ع ) و ساير شهداي كربلا و ائمه در كاظمين وسامرا رفتيد تبريك مي گوئيم و اميدواريم كه اين زيارت را خداوند به احسن وجه از شما قبول فرمايد قطعا" داشتن چنين شور و حالي هنگام زيادت امام حسين (ع ) حاكي از عشق و علاقه ي دروني و محبت شما نسبت به اهل بيت (ع ) است و خدا را بر نعمت بزرگ سپاسگزار باشيد آنچه مهم است اين است كه ما از نعمت هاي الهي كه شامل حالمان مي شود نهايت سپاسگزاري را بنمائيم و شما حتما" اينچنين خواهيد بود و خداوند نيز به پاس اين شكرگزاري همواره نور ولايت را در دل و جان شما روشن و پر فروغ نگه مي دارد اما آنچه مي تواند باعث استحكام محبت شما به اهل بيت باشد تقويت شناخت و مطالعه زندگي ائمه اطهار است به عبارت ديگر اگر شور و عشق و محبت انسان نسبت به حقايق كه از مصاديق بارز آن ائمه (ع ) هستند توائم با معرفت و شناخت باشد ارزش مضاعفي دارد و مي توان به استمرار آن اميدوار بود. اما اينكه فرموديد خيلي مضطربم و از حزن آنجا آرام ندارم گرچه نفس اين حالت ارزشمند و پسنديد است اما اين شور و عشق نبايد آنقدر افراطي باشد كه زندگي ما را آشفته و نابسامان كند و باعث از هم پاشيدگي افكار و بهم خوردن توازن روحي ما شود اگر احساس مي كنيد توازن روحي نداريد آشفتگي فكري پيدا كرده ايد حتما" به صورت حضوري با افرادي كارشناس در زمينه ي مسائل روحي و رواني مشاوره اي داشته باشيد اما اگر در حد اضطراب و آشفتگي فكري نيست صرفا" عشق و علاقه ي مضاعفي نسبت به قبل در شما ايجاد شده اين حالت اشكالي ندارد و شما سعي كنيد از اين حالت دروني براي خودسازي و رشد معنوي و شناختي خود نهايت بهره برداري را بنمائيد. اما اينكه فرموديد چگونه مي توانم دوباره به زيارت امام حسين (ع ) مشرف شوم , بنظر مي آيد بهترين كسي كه مي تواند به شما كمك كند خود امام حسين (ع ) است يعني با توسل به آن حضرت از خود او بخواهيد كه در صورت صلاح و مصلحت شما دوباره اين زيارت را قسمت شما كند البته آنچه مهم است پيروي از امامان معصوم بايد براي ما يك اصل باشد و سعي كنيم در همه ي ابعاد زندگي خود به گونه اي رفتار كنيم كه مورد توجه آنها قرار بگيريم و مسئله ي زيارت يك امر مستحبي است حال آنكه تبعيت ازا ئمه يك امر واجب و ضروري مي باشد لذا ما نبايد آنقدر احساساتي باشيم كه به مستحبات بيشتر از واجبات اهميت بدهيم و شما در مورد اين مسئله اي كه برايتان پيش آمده مي توانيد خود را امتحان كنيد. ببينيد آيا نسبت به واجبات مثل نماز چقدر اهتمام مي ورزيد و آنرا مقايسه كنيد به مستحبات مانند زيارت ائمه (ع ) چه اينكه زيارت اهل بيت نيز وسيله اي است تا اينكه ما ايمان خودمان نسبت به باورهاي ديني را محكم كنيم و در انجام تكاليف الهي و واجبات ديني كوتاهي نكنيم . بنابراين هيچگاه نبايد در برخورد با مسائل دچار افراط و تفريط شويم و به عبارت ديگر از حد اعتدال خارج شويم و هرگاه احساس كرديم كه از اعتدال خارج شده ايم كمي فكر كنيم و با دقت , اعمال , رفتار و افكار خودمان را بازنگري كنيم .

پاسخ : مبارزه با منكرات و مفاسد اجتماعي و ناهنجاري هاي موجود در جامعه را مي توان در دو بخش انجام داد: 1. تك تك آحاد جامعه موظف اند با هر گونه منكر و مفسده اي مبارزه كنند و به افرادي كه در صدد شكست حريمهاي ارزشي و احكام اسلامي مي باشند, فرصت ندهند. نكته قابل توجه در اين جا اين است كه مبارزه ي عمومي با فساد و تباهي در جامعه شرايط و ضوابطي دارد; از جمله : اولا": فردي كه در صدد امر به معروف و نهي از منكر است , به خوبي معروف و منكر را بشناسد. ثانيا", احتمال تائثير امر يا نهي را بدهد. ثالثا", شخصي كه مرتكب منكر يا مفسده اي شده , اصرار بر استمرار آن داشته باشد. رابعا", در امر و نهي او مفسده اي اعم از ضرر جاني يا آبروئي يا مالي قابل توجه وجود نداشته باشد. علاوه بر لزوم مراعات شرايط ياد شده در مقام امر به معروف و نهي از منكر, مراعات مراتب امر به معروف و نهي از منكر نيز لازم است و در صورت حصول مطلوب در مرتبه ي پايين تر, جايز نيست كه به مرتبه ي بالاتر تعدي كند. در مرتبه ي اول ناراحتي قلبي و تنفر خود را از فعل منكر آشكار سازد (مانند عبوس كردن صورت , روي بر گرداندن و.. از او, ترك رابطه كردن با وي و...) در مرتبه ي دوم امر و نهي زباني , موعظه و ارشاد طرف است و در صورت فايده نداشتن , گفتار خود را غليظ كرده در امر و تهديد و ترساندن شدت به خرج دهد. مرتبه ي سوم , مرحله ي اقدامات عملي است . اگر دو مرتبه ياد شده اثر نداشت , واجب است از اعمال قدرت استفاده كند, V}(تحريرالوسيله , امام خميني , ج 2, ص 315).{V البته اين در زماني است كه حاكميت و اقتدار حكومت اسلامي وجود نداشته باشد. اما اگر حكومت اسلامي وجود داشته باشد (مانند وضعيت فعلي ما) بر مكلفان واجب است به امر و نهي زباني اكتفا كنند و در صورت نياز به توسل به زور, موضوع را به مسوئولان ذي ربط در نيروي انتظامي و قوه قضائيه ارجاع دهند, V}(استفتاآت آيت الله خامنه اي , ترجمه ي فارسي , ج 1, ص 231).{V 2. سازمان ها و ارگان هاي ويژه (از قبيل نيروي انتظامي , قوه قضائيه , دستگاههاي اطلاعاتي و امنيتي , ستاد احياي امر به معروف و نهي از منكر, ستاد مبارزه با مواد مخدر و...) موظف اند بر اساس وظايف و كاركردهاي مشخص شده در قانون , نسبت به انجام مسوئوليت هاي خود كوشا باشند و از اقدامات عملي و قهري دريغ نورزند. در پايان گفتني است كه هر چند در مبارزه با منكرات و مفاسد اجتماعي استفاده از عوامل فيزيكي و نيروهاي نظامي و... لازم است , ولي تكيه بر اين عامل به تنهايي نمي تواند راه حل مناسب و اساسي باشد. راه حل نهايي اين قبيل معضلات , مبتني بر شناخت و ريشه يابي عوامل بروز اين قبيل مفاسد و ارائه راه كارهاي منطقي و واقع بينانه و مناسب با آن است . راه كارهايي از قبيل حل مشكلات اقتصادي , اشتغال , مسكن , ازدواج , تقويت و تثبيت ارزش هاي اسلامي , اجرا شدن فريضه ي امر به معروف و نهي از منكر به صورت گسترده و فراگير, فراهم نمودن امكانات تفريحي و ورزشي سالم براي جوانان و... و در نهايت برخورد قاطع دستگاه هاي مربوطه با افراد شرور و مخل به نظم و امنيت اجتماعي و ارزش هاي اسلامي و تهديد كننده ي سلامت جامعه , مطلوب است . در مورد محيط و اطرافيان : مسلما حفظ ايمان و ارزش هاي آن در محيط نامساعد بسي دشوار است ولي ارزش افزون تري دارد. خداوند در سوره »تحريم « آيه 11 نمونه اي را براي اين گونه افراد يادآوري مي نمايد. خداوند براي موئمنان آسيه همسر فرعون را مثال و نمونه مي آورد هنگامي كه از شوهرش بيزاري جست و عرضه داشت : خدايا! من از قصر فرعون و زيورهاي دنيوي گذشتم و تو خانه اي در بهشت براي من بنا كن و مرا از شر فرعون و كردارش و قوم ستمكار نجات بخش . حفظ ارزش ها در محيط مناسب و مساعد هنر نيست . هنر آن است كه در تندباد ضد ارزش ها ارزش ها مطرح شود. بنابراين سعي كنيد با اعتماد به خدا و يقين به درستي راه دين و ايمان خود را حفظ نموده و همواره آن را تقويت كنيد. از مطالعه قرآن و توجه به معاني آن و همچنين كتاب هاي سودمند ديگر و شركت در مجالس وعظ و ديگر محافل ديني غفلت نكنيد. بايد بدانيد كه خداوند قدرت و توان مقابله با گناه را در وجود شما قرار داده است , ليكن با عزم و همتي سترگ بايد به مبارزه با گناه برخيزيد و همواره كوشش كنيد كه براي اولين بار كه ميل به گناه آمد با جديت تمام در برابر آن مقاومت كنيد, آن گاه به تدريج مبارزه آسان خواهد شد.

پاسخ : «با عرض سلام و تحيت، از حسن اعتماد شما به اين واحد خرسنديم. اميد است بتوانيم پاسخ‏گوى خوبى براى سؤالات شما باشيم»

قدس سره رضي الله عنه صلي الله عليه و آله وسلم عليه‏السلام

ج س 1 - بنا بر فتواى حضرت امام خمينى هر موسيقى و آوازى كه طرب‏انگيز باشد حرام است و صداهاى مشكوك مانعى ندارد، V} (استفتاآت امام خمينى، ج 2، ص 12){V.

بررسى متون دينى و آراء عالمان دين نشان مى‏دهد كه موسيقى از نظر اسلام در چند صورت حرام مى‏باشد:

1 ) موسيقى مطرب يعنى آهنگهايى كه موجب تحريكات شهوانى و جنسى است و انسان را از ياد خدا غافل مى‏سازد.

2 ) موسيقى همراه با مضامين لهوى يعنى آهنگهايى كه در كنار آن اشعار و سرودهايى قرائت مى‏شوند كه به گونه‏اى موجب فساد اخلاق و انحراف اذهان است مانند ترانه‏هاى عاشقانه و اشعارى كه در وصف زن، شراب و غيره است و از همين قسم است اشعارى كه به هر نحو موجب ترويج باطل و مخالفت با حق باشد مانند اشعارى كه بر عليه اسلام و مقدسات آن همچون قرآن، پيامبر(ص) و اهل بيت(ع) يا نظام و حكومت اسلامى بوده و يا در جهت تاييد كفر و شرك و نظامهاى فاسد و سردمداران آن باشد.

3 ) موسيقى در مجلس گناه و لهو و لعب مانند آهنگهايى كه در حال رقص يا نوشيدن شراب و غيره نواخته مى‏شوند.

تشخيص موضوع به عهده مكلف مى‏باشد بنابراين هر كس موردى را مطرب تشخيص داد نبايد استماع كند ولى اگر در مطرب بودن آن شك داشته باشد مانعى ندارد. گذشته از آثار زيان‏بارى كه موسيقى و غنا براى اعصاب و روان دارد اين تأثيرات را نيز دارد :

الف) موجب فساد اخلاق مى‏گردد و ايمان حيا و عفت را از دل انسان يبرون مى‏برد و تجربه نشان داده است كه بسيارى از افراد تحت تاثير آهنگ‏هاى غنا راه تقوا و پرهيزكارى را رها كرده و به شهوات و فساد روى مى‏آورند. در تفسير «روح المعانى» سخنى از سران يكى از بنى‏اميه نقل مى‏كنند كه به آنها مى‏گفت: از غنا بپرهيزيد كه حيا را كم مى‏كند شهوت را مى‏افزايد شخصيت را درهم مى‏شكند و اگر مى‏بينيم كه در روايات اسلامى مكرر آمده كه غنا روح نفاق را در قلب پرورش مى‏دهد اشاره به همين حقيقت دارد. روح نفاق همان روح آلودگى به فساد و كناره‏گيرى از تحول و پرهيزكارى است. امام صادق (ع) فرمودند: «الغنا يورث النفاق و يعقب الفقر؛ غنا در دل روح نفاق را پرورش مى‏دهد و بدنبال خود بدبختى و فقر مى‏آورد».

ب ) غافل شدن از ياد خدا و فراموش كردن خدا نيز يكى ديگر از آثار زيان بار غنا و موسيقى است. امام صادق(ع) در تفسير آيه شريفه «واجتنبوا قول الزور؛ از گفتار باطل و ناروا بپرهيزيد». فرمودند: مراد از قول زوردر آيه شريفه غناست. گفتار باطل و ناروا هر چيزى است كه انسان را از خدا دور مى‏كند و از راه درست منحرف مى‏كند. امام صادق (ع) فرمودند: «الغنا مجلس لاينظرالله الى اهله و هو مما قال الله عزوجل: «ومن الناس من يشترى لهوالحديث ليضل عن سبيل‏الله؛ مجلس غنا و خوانندگى مجلسى است كه خدا به اهل آن نمى‏نگرد و آنها را مشمول لطفش قرار نمى‏دهد. و اين مصداق همان چيزى است كه خداوند عز وجل فرموده: بعضى از مردم هستند كه سخنان بيهوده را خريدارى مى‏كنند تا مردم را از راه خدا گمراه سازند». در اين روايت امام(ع) غنا و موسيقى را يكى از مصداق‏هاى گفتار بيهوده‏اى دانسته كه انسان‏هارا از راه خدا گمراه مى‏كند.

در اين بين يك نكته ديگر نيز قابل تأمل است و آن اين كه برخى آهنگ‏ها و موسيقى‏هاى وارداتى، پوششى براى تبليغات بيگانگان و دشمنان انقلاب است.

آنان سعى دارند با قالب‏هاى فريبنده، براى خود مستمع دست و پا كنند و در لابه‏لاى گفته‏هاى خود، تبليغات مسموم‏شان را نيز به جوانان القا كنند.

گذشته از اين كه در هر حال، اگر بعضى از موسيقى‏ها حرام نيز نباشد، فضيلتى نيز در گوش دادن به آنها نيست. برخى از آنها نيز ممكن است از جهتى سازنده باشد؛ ولى از جهاتى نيز جنبه تخريبى بر روح و روان و انديشه داشته باشد.

ج س 2 - اگر پول‏هايى است كه بزرگ‏ترها مانند پدر و مادر به بچه‏ها بخشيده‏اند و هديه كرده‏اند و آنها در قلك نگه‏دارى مى‏كنند خمس ندارد و اما اگر مراد پول‏هايى است كه افراد ار منفعت كسب و حقوق در قلك‏ها پس‏انداز مى‏كنند در صورتى كه سال بر آن بگذرد بايد خمس آن داده شود.

بديهى است وقتى خمس آن داده شد، اگر چند سال هم بماند در صورتى كه چيزى بر آن اضافه نشود خمس ندارد ولى اگر چيزى اضافه شد و سال بر آن گذشت، آن مقدار اضافه خمس دارد.

ج س 3 - خون بايد نفوذ كند و صرف رطوبت و نم خون به پنبه كفايت نمى‏كند.

ج س 4 - در استحاضه قليله براى هر نماز يك وضو لازم است هر چند خون در داخل باشد و خارج نشود.

ج س 5 - قبل از پرداختن به جواب سؤال مقدمه‏اى براى تقريب ذهن لازم است و آن اين كه فلسفه احكام داراى انواعى است كه به آنها اشاره مى‏شود.

1- حكمت بعضى از احكام از همان آغاز ظهور اسلام براى همه مردم روشن و آشكار بوده است ولى شارع مقدس اسلام براى اين كه همه مردم را به رعايت اين احكام موظف كند به آن‏ها شكل قانونى و شرعى مى‏بخشيد مانند وجوب رد امانت و جاير نبودن دروغ و خيانت.

2- فلسفه‏هاى دينى: دسته‏اى از احكام وجود دارد كه در منابع دينى به برخى از حكمت‏ها و اسرار آن اشاره شده است ولى براى تمام مردم اشكار نبوده است.

مثلاً: قرآن در جايى به اثر اخلاقى روزه اشاره مى‏كند و مى‏فرمايد «يا ايها الذين امنوا كتب عليكم الصيام....للعكم تتقون»، (سوره بقره، آيه 182) و آن اثر اخلاقى تقوا است. يا امام صادق (ع) اثر اجتماعى روره چنين بيان مى‏فرمايند «انما فرض الله عزوجل الصيام ليستوى به الغنى والفقير»، (من لا يحضر الفقيه ج 2 ص 73) كه اثر اجتماعى همان تساوى فقير و غنى مى‏باشد. يا پيامبر اكرم(ص) اثر بهداشتى روزه را چنين ذكر مى‏فرمايد: «صومواتصحوا» كه اثر بهداشتى آن سلامت بودن جسم است.

3- احكام و مسائلى وجود دارد كه بشر به سبب پيشرفت‏هاى علمى به برخى از فلسفه‏ها و حكمت‏هاى هر چند احتمالى آن پى برده است مانند اثرات زيانبار جسمى و روحى مشروبات الكلى كه برخى از حكمت‏ها و اسرارى حرمت آن را مى‏توانيم از اين اثرات دريابيم يا از نظر علم امروز ثابت شده است كه گوشت خوك از نظر طبى و بهداشتى داراى ميكروب «برتوليسم »است و در بدن ايجاد مسموميت مى‏كند. اين گوشت هم چنين توليد كننده‏ى كرم تريشين است كه تكثيرپذيرى بسيار دارد و گلبولهاى سرخ را از بين مى‏برد انسان را دچار كم‏خونى و التهابات عضلانى مى‏كند و به سوى مرگ مى‏كشاند وشايد از چنين اثراتى بتوانيم برخى از حكمت‏هاى حرمت گوشت خوك را به صورت احتمالى استنباط كنيم. اما بايد در مورد يافته‏هاى عصبى به دو نكته توجه كرد.

الف) حكمت‏ها و اثراتى كه از نظر علم به صورت قطعى ثابت شده است علت «تام و نهايى» نيست و نبايد فلسفه احكام را به اينها منحصر كنيم.

ب) بسيارى از حكمت‏هايى كه علم و دانش يافته است يقينى و حسى نيستند، بلكه بر احتمال، ظن و گمان و فرضيه استوارند. بنابراين يافته‏هاى علمى تكيه گاه مستحكمى براى فلسفه احكام