تبیان، دستیار زندگی

                             سوره ی یونس  محتوا و فضیلت تلاوت  سوره  ی یونس:--------تفسیر نمونه ج : 8 - ص : 210--------------سوره یونس (علیه السلام) این سوره در مكه نازل شده و 109 آیه است  تفسیر نمونه ج : 8 - ص : 211--------------بسم الله الرحمن الرحیم   تفسیر نمونه ج : 8 - ص : 212--------------محتوی و فضیلت این سوره این سوره كه از سوره های مكی است ، و به گفته بعضی از مفسران بعد از سوره اسراء و قبل از سوره هود نازل شده است همانند بسیاری از سوره های مكی روی چند مساله اصولی و زیر بنائی تكیه می كند ، كه از همه مهمتر مساله مبدء و معاد است . منتها نخست از مساله وحی و مقام پیامبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم) سخن می گوید ، سپس به نشانه هائی از عظمت آفرینش كه نشانه عظمت خدا است می پردازد ، بعد ، مردم را به ناپایداری زندگی مادی دنیا و لزوم توجه به سرای آخرت و آمادگی برای آن از طریق ایمان و عمل صالح متوجه می سازد . و به تناسب همین مسائل قسمتهای مختلفی از زندگی پیامبران بزرگ از جمله نوح و موسی و یونس (علیهماالسلام) را بازگو می كند و به همین مناسبت نام سوره یونس بر آن گذارده شده است . و باز برای تایید مباحث فوق ، سخن از لجاجت و سرسختی بت پرستان به میان می آورد ، و حضور و شهود خدا را در همه جا برای آنها ترسیم می كند ، و مخصوصا برای اثبات این مساله از اعماق فطرت آنان كه به هنگام مشكلات آشكار می شود و به یاد خدای واحد یكتا می افتند ، كمك می گیرد . و بالاخره برای تكمیل بحثهای فوق در هر مورد مناسبی از بشارت و انذار ، بشارت به نعمتهای بی پایان الهی برای صالحان و انذار و بیم دادن طاغیان و گردنكشان ، استفاده می كند . لذا در روایتی از امام صادق (علیه السلام) می خوانیم كه فرمود : من قرء سورة یونس فی كل شهرین او ثلاثة لم یخف علیه ان یكون من الجاهلین و كان یومتفسیر نمونه ج : 8 - ص : 213--------------القیامة من المقربین : كسی كه سوره یونس را در هر دو یا سه ماه بخواند بیم آن نمی رود كه از جاهلان و بی خبران باشد ، و روز قیامت از مقربان خواهد بود . این به خاطر آن است آیات هشدار دهنده و بیدار كننده در این سوره فراوان است ، و اگر با دقت و تامل خوانده شود ، تاریكی جهل را از روح آدمی بر طرف می كند ، و اثر آن حد اقل چند ماهی در وجود او خواهد بود ، و هر گاه علاوه بر درك و فهم محتوای سوره ، به آن نیز عمل كند ، به طور یقین روز رستاخیز در زمره مقربان قرار خواهد گرفت . شاید نیاز به یادآوری نداشته باشد كه فضائل سوره ها همانگونه كه سابقا هم گفته ایم ، تنها با تلاوت آیات ، بدون درك معنی ، و بدون عمل به محتوای آن فراهم نمی گردد ، زیرا تلاوت ، مقدمه فهم است ، و فهم مقدمه عمل ! .

                              سوره ی التوبهمقدمه: -----تفسیر نمونه ج : 7 - ص : 269-----------( 9 ) سوره توبه این سوره دارای 129 آیه است كه همه در مدینه نازل شدهتفسیر نمونه ج : 7 - ص : 271-----------توجه به این نكات قبل از تفسیر سوره لازم است : نامهای این سوره . مفسران برای این سوره نامهای زیادی كه بالغ بر ده نام می شود ذكر كرده اند ، كه از همه معروف تر برائت و توبه و فاضحه است ، و هر یك از این نامها دلیل روشنی دارد ، نام برائت به این جهت بر این سوره گذارده شده كه آغاز آن برائت و بیزاری خداوند از مشركان پیمان شكن است . و توبه به این خاطر است كه در این سوره سخن از توبه فراوان به میان آمده ، و نامگذاری به فاضحه به جهت آن است كه آیات مختلفی از آن موجب رسوائی و فضاحت منافقان و پرده برداری از روی اعمالشان بوده است .  تاریخچه نزول سوره این سوره آخرین سوره یا از آخرین سوره هائی است كه بر پیامبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم) در مدینه نازل گردید ، و همانگونه كه گفتیم دارای 129 آیه است . آغاز نزول آن را در سال نهم هجرت می دانند ، و مطالعه آیات سوره نشان می دهد كه قسمتی از آن پیش از جنگ تبوك ، و قسمتی به هنگام آمادگی برای جنگ ، و بخش دیگری از آن پس از مراجعت از جنگ نازل شده است . از آغاز سوره تا آیه 28 قبل از فرا رسیدن مراسم حج نازل گردیده ، و همانطور كه شرح آن به خواست خدا خواهد آمد ، آیات آغاز این سوره كه پیرامون وضع باقیمانده مشركان بود در مراسم حج به وسیله امیر مؤمنان علی (علیه السلام) به مردم ابلاغ شد .                                .........................محتوای سوره ی توبه: ------تفسیر نمونه ج : 7 - ص : 272------------محتوای سوره از آنجا كه این سوره به هنگام اوج گرفتن در جزیره عرب و پس از در هم شكسته شدن آخرین مقاومت مشركان نازل گردیده ، محتوای آن دارای اهمیت ویژه و فرازهای حساسی است . قسمت مهمی از آن پیرامون باقیمانده مشركان و بت پرستان و قطع رابطه با آنها ، و الغاء پیمانهائی است كه با مسلمانان داشتند ( بخاطر نقض مكرر این پیمانها از طرف آنان ) تا بقایای بت پرستی برای همیشه از محیط اسلام بر چیده شود . و از آنجا كه با گسترش اسلام و در هم شكسته شدن صفوف دشمنان عده ای تغییر چهره داده ، خود را در صفوف مسلمانان جای دادند ، تا در فرصت مناسب به اسلام ضربه كاری زنند ، قسمت مهم دیگری از این سوره از منافقان و سرنوشت آنان سخن می گوید ، و به مسلمانان شدیدا هشدار می دهد و نشانه های منافقان را بر می شمرد . بخش دیگری از این سوره پیرامون اهمیت جهاد در راه خدا است ، زیرا در این موقع حساس غفلت از این موضوع حیاتی باعث ضعف و عقب نشینی و یا شكست مسلمانان می شد . بخش مهم دیگری از این سوره به عنوان تكمیل بحثهای گذشته از انحراف اهل كتاب ( یهود و نصاری ) از حقیقت توحید ، و انحراف دانشمندانشان از وظیفه رهبری و روشنگری سخن می گوید . و نیز در آیات دیگری به تناسب بحثهای مربوط به جهاد ، مسلمانان را به اتحاد و فشردگی صفوف دعوت می كند و متخلفین یعنی افراد سست و تنبلی كه به بهانه های مختلف شانه از زیر بار وظیفه جهاد تهی می كردند شدیدا سرزنش و ملامت و به عكس از مهاجرین نخستین و سایر مؤمنان راستین مدح و ستایشتفسیر نمونه ج : 7 - ص : 273------------می كند . و از آنجا كه جامعه گسترده اسلامی در آن روز نیازهای مختلفی پیدا كرده بود ، كه می بایست بر طرف گردد ، به همین مناسبت بحثی از زكات ، و پرهیز از تراكم و كنز ثروت ، و لزوم تحصیل علم ، و وجوب تعلیم افراد نادان را یاد آور می شود . علاوه بر مباحث فوق ، مباحث دیگری مانند داستان هجرت پیامبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم) ، مساله ماههای حرام كه جنگ در آن ممنوع است ، موضوع گرفتن جزیه از اقلیت ها و امثال آن به تناسب مطرح گردیده است .  چرا این سوره بسم الله ندارد ؟ پاسخ این سؤال را چگونگی شروع این سوره به ما می دهد ، زیرا این سوره در واقع با اعلان جنگ به دشمنان پیمان شكن ، و اظهار برائت و بیزاری و پیش گرفتن یك روش محكم و سخت در مقابل آنان آغاز شده است ، و روشنگر خشم خداوند نسبت به این گروه است و با بسم الله الرحمن الرحیم كه نشانه صلح و دوستی و محبت و بیان كننده صفت رحمانیت و رحیمیت خدا است ، تناسب ندارد . این موضوع در روایتی از علی (علیه السلام) نقل شده است . گروهی نیز معتقدند چون این سوره در حقیقت دنباله سوره انفال است ، زیرا در سوره انفال پیرامون پیمانها سخن گفته شده ، و در این سوره پیرامون الغای پیمانهای پیمان شكنان بحث شده ، لذا بسم الله در میان این دو ذكر نشده است .تفسیر نمونه ج : 7 - ص : 274------------روایتی نیز در این باره از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است . و هیچ مانعی ندارد كه علت ترك بسم الله هر دو موضوع باشد ، كه به یكی در روایت نخست و به دیگری در روایت دوم اشاره شده است .                      ................................ فضیلت تلاوت سوره ی توبه:  -------تفسیر نمونه ج : 7 - ص : 274-------------فضیلت و سازندگی این سوره در روایات اسلامی اهمیت خاصی به تلاوت این سوره و سوره انفال ، داده شده است ، از جمله در روایتی از امام صادق (علیه السلام) می خوانیم كه فرمود : من قرأ برائة و الانفال فی كل شهر لم یدخله نفاق ابدا و كان من شیعة امیر المؤمنین حقا : كسی كه سوره برائت و انفال را در هر ماه بخواند روح نفاق در او داخل نمی شود و از پیروان راستین علی (علیه السلام) خواهد بود . بارها گفته ایم اهمیت فوق العاده ای كه در روایات به خواندن سوره های مختلف داده شده نه به این معنی است كه خواندن بدون اندیشه و عمل سبب میشود كه به طرز خارق العاده ای این آثار آشكار شود ، و فی المثل كسی كه الفاظ برائت و انفال را بدون كمترین فهم معنی آنها بخواند از نفاق بیگانه و در صف شیعیان راستین قرار خواهد گرفت ، بلكه اینها در حقیقت اشاره به محتوای سوره و اثر سازنده آن در تربیت فرد و اجتماع است ، كه آنهم بدون فهم معنی و آمادگی برای عمل ممكن نیست ، و از آنجا كه صفوف مؤمنان راستین و منافقان و خطوط اصلی زندگی آنان در این دو سوره به طرز واضحی مشخص شده ، و برای آنها كه مرد عملند نه سخن ، راه را كاملا روشن ساخته است ، بنابر این تلاوت آنها به ضمیمه فهم محتوا و پیاده كردن آن در زندگی ، این اثر فوق العاده را دارد و آنها كه به قرآن و آیات نورانیش همانند یك افسون می نگرند در حقیقت از روح این كتاب تربیتی و انسان ساز بیگانه اند .تفسیر نمونه ج : 7 - ص : 275-------------اهمیت نكات مختلفی كه در این سوره به آن اشاره شده بقدری زیاد است كه از پیامبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم) نقل شده كه فرمود سوره برائت و توحید با هفتاد هزار صف از صفوف ملائكه بر من نازل گردید و هر كدام اهمیت این دو سوره را توصیه می كردند ! یك واقعیت تاریخی كه بعضی سعی دارند آنرا بپوشانند تقریبا تمام مفسران و مورخان اتفاق نظر دارند كه هنگامی كه این سوره - یا آیات نخستین آن - نازل شد و پیمانهائی را كه مشركان با پیامبر اسلام (صلی الله علیهوآلهوسلّم) داشتند لغو كرد پیامبر اسلام (صلی الله علیهوآلهوسلّم) برای ابلاغ این فرمان آنرا به ابو بكر داد تا در موقع حج در مكه برای عموم مردم بخواند سپس آنرا گرفت و به علی (علیه السلام) داد و علی (علیه السلام) مامور ابلاغ آن گردید و در مراسم حج بهمه مردم ابلاغ كرد گرچه جزئیات و شاخ و برگ آن را متفاوت نقل كرده اند ولی توجه به چند نكته زیر می تواند حقیقتی را برای ما روشن سازد : احمد حنبل پیشوای معروف اهل سنت در كتاب مسند خود از ابن عباس چنین نقل می كند كه پیامبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم) فلان شخص را ( منظور ابو بكر است كه از روایات آینده روشن می شود ) فرستاد و سوره توبه را به او داد ( تا به مردم به هنگام حج ابلاغ كند ) سپس علی (علیه السلام) را به دنبال او فرستاد و آن را از او گرفت و فرمود لا یذهب بها الا رجل منی و انا منه : ابلاغ این سوره تنها به وسیله كسی باید باشد كه او از من است و من از اویم . و نیز در همان كتاب از انس بن مالك نقل می كند كه پیامبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم) سوره برائت را با ابو بكر فرستاد اما هنگامی كه به ذی الحلیفه ( نام دیگرش مسجد شجره است كه در یك فرسخی مدینه قرار دارد ) رسید فرمود :تفسیر نمونه ج : 7 - ص : 276-------------لا یبلغها الا انا او رجل من اهل بیتی فبعث بها مع علی : این سوره را جز خودم یا كسی كه از خاندان من است نباید ابلاغ كند . سپس آنرا با علی (علیه السلام) فرستاد . و نیز در همان كتاب به سند دیگر از علی (علیه السلام) نقل می كند كه پیامبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم) هنگامی كه سوره برائت را با او فرستاد علی (علیه السلام) عرض كرد ای پیامبر خدا ! من خطیب و سخنور نیستم ، پیامبر فرمود چاره ای جز این نیست ، كه یا من آنرا باید ببرم یا تو ، علی (علیه السلام) گفت : اكنون كه چنین است من می برم ، پیغمبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم) فرمود : انطلق فان الله یثبت لسانك و یهدی قلبك : برو كه خداوند زبان تو را ثابت می دارد و قلب تو را هدایت می كند سپس پیامبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم) دستش را بر دهان علی (علیه السلام) گذارد ( تا به بركت آن زبانش گویا و فصیح گردد ) . نسائی پیشوای مشهور اهل سنت در كتاب خصائص از زید بن سبیع از علی (علیه السلام) چنین نقل می كند كه پیامبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم) سوره برائت را با ابو بكر به سوی اهل مكه فرستاد ، سپس او ( علی (علیه السلام) را به دنبال وی فرستاد و گفت نامه را از او بگیر و به سوی مكه برو ، علی (علیه السلام) در راه به ابو بكر رسید و نامه از او گرفت ، ابو بكر محزون بازگشت و به پیامبر عرض كرد : انزل فی شی ؟ آیا در باره من آیه ای نازل شده ؟ ( كه مرا از این كار عزل كردی ) پیامبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم) فرمود نه ، الا انی امرت ان ابلغه انا او رجل من اهل بیتی : من مامور شدم كه یا خودم آنرا ابلاغ كنم یا مردی از خاندانم آنرا ابلاغ كند . و نیز به سند دیگر از عبد الله ابن ارقم چنین نقل می كند كه پیامبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم) سوره برائت را با ابو بكر فرستاد ، هنگامی كه قسمتی از راه را پیمود ،تفسیر نمونه ج : 7 - ص : 277-------------علی را فرستاد و سوره را از او گرفت و آنرا با خود ( به مكه ) برد و ابو بكر در دل یك نوع ناراحتی احساس كرد ( و خدمت پیامبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم) آمد ) پیامبر فرمود : لا یؤدی عنی الا انا او رجل منی . دانشمند معروف ابن كثیر در تفسیر خود از احمد حنبل از حنش از علی (علیه السلام) چنین نقل می كند ، هنگامی كه ده آیه از سوره برائت بر پیامبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم) نازل شد ، ابو بكر را خواند و او را برای تلاوت این آیات برای اهل مكه مبعوث نمود ، سپس به دنبال من فرستاد ، و فرمود به دنبال ابو بكر برو و هر كجا به او رسیدی نامه را از او بگیر ... ابو بكر به سوی پیامبر بازگشت ، و پرسید آیا در باره من چیزی نازل شده ، پیامبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم) فرمود نه ، و لكن جبرئیل جائنی فقال لن یؤدی الا انت او رجل منك . عین همین مضمون را ابن كثیر از زید بن یسیغ نقل كرده است . و نیز همان دانشمند اهل سنت این حدیث را به سند دیگر از ابو جعفر محمد بن علی بن حسین بن علی ( امام باقر ) (علیه السلام) ، در تفسیر خود آورده است . علامه ابن اثیر دانشمند دیگر اهل سنت در جامع الاصول از ترمذی از انس بن مالك چنین نقل كرده است ، كه پیامبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم) سوره برائت را با ابو بكر فرستاد ، سپس او را خواست و فرمود : لا ینبغی لاحد ان یبلغ هذه الا رجل من اهلی ، فدعا علیا فاعطاه ایاه : برای هیچ كس سزاوار نیست كه این سوره را ابلاغ كند مگر مردی از خاندانم ، سپس علی (علیه السلام) را خواست و سوره را به او داد .تفسیر نمونه ج : 7 - ص : 278-------------محب الدین طبری اهل سنت در كتاب ذخائر العقبی از ابو سعید یا ابو هریرة چنین نقل می كند : رسول الله (صلی الله علیهوآلهوسلّم) ابو بكر را مامور نظارت بر امر حج كرد هنگامی كه به سرزمین ضجنان رسید ، صدای شتر علی (علیه السلام) را شنید ، و آنرا شناخت ، و به سراغ او آمده و گفت برای چه آمدی ؟ گفت خیر است ، پیامبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم) سوره برائت را با من فرستاده است ، هنگامی كه ابو بكر بازگشت ( و از تغییر این رسالت اظهار نگرانی كرد ) پیامبر فرمود : لا یبلغ عنی غیری او رجل منی یعنی علیا : هیچ كس جز خودم نباید از طرف من ابلاغ كند ، مگر كسی كه از من است ، منظورش علی (علیه السلام) بود . در روایات دیگر تصریح شده كه پیامبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم) شتر مخصوص خود را به علی سپرد تا بر آن سوار شود و به مكه برود و این دعوت را ابلاغ كند ، در وسط راه هنگامی كه ابو بكر صدای شتر را شنید شناخت . این حدیث با آنچه در بالا ذكر شد ، در واقع یك مطلب را می رساند ، و آن اینكه شتر ، شتر مخصوص پیامبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم) بود كه در آن موقع در اختیار علی (علیه السلام) قرار داده بود ، زیرا ماموریت او ماموریت مهمی بود . در بسیاری دیگر از كتب معروف اهل سنت این حدیث گاهی به صورت مسند ، و گاهی به صورت مرسل نقل شده است ، و از احادیثی است كه هیچ كس در اصل آن ایرادی ندارد . مطابق بعضی از روایات كه از طرق اهل تسنن وارد شده ابو بكر پس از آنكه از منصب ابلاغ این آیات عزل شد ، به عنوان امیر الحاج به مكه آمد ، و بر امر حج نظارت داشت .  توضیح و بررسی : این حدیث به روشنی فضیلت بزرگی را برای علی (علیه السلام) اثبات می كند ،تفسیر نمونه ج : 7 - ص : 279-------------ولی متاسفانه مانند سایر احادیثی كه از اینگونه است ، مورد بی مهری قرار گرفته ، و جمعی تلاش و كوشش می كنند آنرا یا به كلی از ارزش بیاندازند ، و یا از اهمیت آن بكاهند ، و برای این كار راههائی انتخاب كرده اند ! . گاهی مانند ، نویسنده المنار از میان احادیث مربوط به این قسمت ، تنها آن احادیثی را انتخاب كرده اند كه در باره نظارت ابو بكر بر مراسم حج سخن می گوید ، ولی در باره گرفتن سوره برائت از او و گفتاری كه پیغمبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم) در باره علی (علیه السلام) فرمود سكوت اختیار كرده اند ! . در حالی كه سكوت قسمتی از احادیث از این موضوع دلیل بر آن نمی شود كه آن همه احادیث را كه در این باره بحث می كند نادیده بگیرند ، روش تحقیقی ایجاب می كند كه همه احادیث را مورد توجه قرار دهند ، هر چند بر خلاف میل و پیشداوریهای آنها باشد . زمان دیگری به تضعیف سند بعضی از احادیث مانند حدیثی كه به سماك و حنش منتهی می شود ، پرداخته اند . ( همانند همان مفسر مذكور ) . در حالی كه این حدیث یك طریق و دو طریق ندارد ، و راوی آن منحصر به سماك و حنش نیست ، بلكه به طرق متعدد در كتب معتبر آنان آمده است . و زمانی به توجیه های شگفت انگیزی در باره متن حدیث پرداخته اند ، مثل اینكه گفته اند اگر پیامبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم) ماموریت ابلاغ سوره را به علی (علیه السلام) داد ، به خاطر این بوده كه بنا به عادت عرب لغو پیمانها باید به وسیله خود شخص یا یكی از خاندان او ابلاغ گردد . در حالی كه اولا در طرق متعددی تصریح شده كه پیغمبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم) فرمود جبرئیل برای من این دستور را آورده ، و یا چنین ماموریتی پیدا كرده ام . ثانیا در بعضی از طرق این احادیث كه در بالا ذكر شد می خوانیم كه پیامبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم)تفسیر نمونه ج : 7 - ص : 280-------------به علی (علیه السلام) فرمود ، اگر تو این كار را نكنی من خودم باید اقدام به این كار كنم مگر عباس عموی پیغمبر یا یكی دیگر از بستگان او در میان مسلمانان وجود نداشتند كه اگر علی (علیه السلام) نرود باید شخص پیامبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم) اقدام به این كار كند . ثالثا برای اصل این موضوع كه عادت عرب چنین بوده است هیچ گونه مدركی ذكر نكرده اند ، و چنین به نظر می رسد كه حدس و تخمین و گمانی برای توجیه حدیث فوق ، طبق میل خود بوده است . رابعا در بعضی از طرق معتبر این حدیث جمله لا یذهب بها الا رجل منی و انا منه یا مانند آن آمده است كه نشان می دهد پیامبر علی (علیه السلام) را همچون خودش و خویش را همچون او می دانست ( همان مضمونی كه در آیه مباهله آمده است ) . از آنچه در بالا آوردیم چنین نتیجه می گیریم كه اگر تعصبها و پیشداوریها را كنار بگذاریم پیامبر با این كار برتر بودن مقام علی (علیه السلام) را از همه صحابه مشخص ساخته است ، ان هذا الا بلاغ.....................................................................................................................              

سوره انفاق  اشنایی با ویژگیهای سوره ی انفاق:  ---تفسیر نمونه ج : 7 - ص : 75---------سوره انفال از سوره های مدنی است و دارای 75 آیه استتفسیر نمونه ج : 7 - ص : 77---------سوره انفال دور نما و فشرده مباحث این سوره در هفتاد و پنج آیه ای كه در سوره انفال وجود دارد مباحث بسیار مهمی مطرح شده است : نخست اشاره به بخش مهمی از مسائل مالی اسلام از جمله انفال و غنائم كه پشتوانه مهمی برای بیت المال محسوب می گردد ، شده است . سپس مباحث دیگری مانند : صفات و امتیازات مؤمنان واقعی ، و داستان جنگ بدر ، یعنی نخستین برخورد مسلحانه مسلمانان با دشمنان ، و حوادث عجیب و عبرت انگیزی كه در این جنگ واقع شد . قسمت قابل ملاحظه ای از احكام جهاد و وظائف مسلمانان در برابر حملات پی گیر دشمن . جریان پیامبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم) و داستان آن شب تاریخی هجرت ( لیلة المبیت ) . وضع مشركان و خرافات آنها قبل از اسلام . چگونگی ضعف و ناتوانی مسلمانان در آغاز كار و سپس تقویت آنها در پرتو اسلام . حكم خمس و چگونگی تقسیم آن . لزوم آمادگی رزمی و سیاسی و اجتماعی برای جهاد در هر زمان و مكان . برتری نیروهای معنوی مسلمانان بر دشمن علی رغم كمبود ظاهری نفرات آنها . حكم اسیران جنگی و طرز رفتار با آنها .                      .............................فضیلت تلاوت سوره انفاق: ----تفسیر نمونه ج : 7 - ص : 78----------هجرت كنندگان و آنها كه هجرت نكرده اند . مبارزه و در گیری با منافقان و راه شناخت آنها و بالاخره یك سلسله مسائل اخلاقی و اجتماعی سازنده دیگر . به همین دلیل جای تعجب نیست كه در پاره ای از روایات كه در فضیلت تلاوت این سوره وارد شده ، مانند روایتی كه از امام صادق (علیه السلام) به ما رسیده می خوانیم كه فرمود : من قرء الانفال و برائة فی كل شهر لم یدخله نفاق ابدا و كان من شیعة امیر المؤمنین (علیه السلام) حقا و یاكل یوم القیامة من موائد الجنة معهم حتی یفرغ الناس من الحساب . كسی كه سوره انفال و برائت را در هر ماه بخواند ، هرگز روح نفاق در وجود او وارد نخواهد شد و از پیروان حقیقی امیر مؤمنان علی (علیه السلام) خواهد بود و در روز رستاخیز از مائده های بهشتی با آنها بهره می گیرد ، تا مردم از حساب خویش فارغ شوند . زیرا همانطور كه سابقا هم اشاره شد فضائل سوره های قرآن و پاداش های بزرگی كه به تلاوت كنندگان وعده داده شده تنها در پرتو خواندن الفاظ آن به دست نمی آید بلكه خواندن مقدمه ای است برای اندیشه ، و اندیشه وسیله ای است برای فهم ، و فهم مقدمه ای است برای عمل ، و از آنجا كه در سوره انفال و برائت صفات منافقان و همچنین مؤمنان راستین تشریح شده آنها كه آن را بخوانند و در زندگی خود پیاده كنند هیچگاه گرفتار روح نفاق نخواهند شد و همچنین از آنجا كه در این دو سوره به صفات مجاهدان راستین و گوشه ای از فداكاری های سرور مجاهدان علی (علیه السلام) اشاره شده آنها كه محتویات این دو سوره را درك و اجرا نمایند از شیعیان راستین امیر مؤمنان (علیه السلام) خواهند بود ...................................................................................................................... 

                          سوره ی الاعراف

مقدمه :

 

 

تفسیر نمونه ج : 6 - ص : 73

------

سوره اعراف این سوره از سوره های مكی است بجز آیه و اسئلهم عن القریه - تا - بما كان یفسقون كه در مدینه نازل شده است . عدد آیات این سوره 206 آیه و به عقیده بعضی 205 آیه است .

                  

                          ......................

 

 

محتوای سوره ی الاعراف:

 

-

تفسیر نمونه ج : 6 - ص : 74

-------

دورنمائی از مباحث این سوره

همانطور كه می دانیم بیشتر سوره های قرآن ( 80 تا 90 سوره ) در مكه نازل شده است ، و با توجه به وضع محیط مكه ، و چگونگی حال مسلمانان در آن 13 سال ، و همچنین با مطالعه تاریخ اسلام بعد از هجرت ، كاملا روشن می شود كه چرا لحن سوره های مكی با مدنی فرق دارد .

در سوره های مكی غالبا بحث از مبدء و معاد ، اثبات توحید و دادگاه رستاخیز ، و مبارزه با شرك و بت پرستی ، و تثبیت مقام و موقعیت انسان در جهان آفرینش به میان آمده است ، زیرا دوران مكه دوران سازندگی مسلمانان از نظر عقیده و تقویت مبانی ایمان به عنوان زیربنای یك نهضت ریشه دار بود .

در دوران مكه پیغمبر اسلام (صلی الله علیهوآلهوسلّم) وظیفه داشت ، افكار خرافی بت پرستی را از مغزها بشوید ، و به جای آن روح توحید و خداپرستی و احساس مسؤلیت قرار دهد .

انسانهائی را كه در دوران بت پرستی ، تحقیر شده و شكست خورده بودند ، به عظمت مقام و موقعیت خویش آشنا سازد ، و در نتیجه از آن ملت پست و زبون و خرافی و منفی ، مردمی با شخصیت ، با اراده ، با ایمان و مثبت بسازد ، و دلیل پیشرفت سریع و برق آسای اسلام در مدینه نیز همین زیر بنای محكم بود كه در دوران مكه به دست پیامبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم) و در پرتو آیات قرآن ساخته شده بود .

آیات سوره های مكی نیز همه متناسب با همین هدف خاص است .

اما دوران مدینه ، دوران تشكیل حكومت اسلامی ، دوران جهاد در برابر دشمنان ، دوران ساختن یك جامعه سالم بر اساس ارزشهای انسانی و عدالت

تفسیر نمونه ج : 6 - ص : 75

-------

اجتماعی بود .

لذا سوره های مدنی در بسیاری از آیاتش به جزئیات مسائل حقوقی ، اخلاقی ، اقتصادی ، جزائی و سایر نیازمندیهای فردی و اجتماعی می پردازد .

اگر مسلمانان امروز نیز بخواهند عظمت دیرین خود را تجدید كنند ، باید همین برنامه را عینا اجرا كنند ، و این دو دوران را بطور كامل طی نمایند ، و تا آن زیربنای عقیده ای محكم بنا نشود ، مسائل روبنائی ، استقامت و استحكامی نخواهد داشت .

به هر حال چون سوره اعراف از سوره های مكی است ، تمام مشخصات یك سوره مكی در آن منعكس است ، لذا می بینیم : در آغاز اشاره كوتاه و محكمی به مساله مبدء و معاد كرده .

سپس برای احیای شخصیت انسان ، داستان آفرینش آدم را با اهمیت فراوان شرح می دهد .

بعد پیمانهائی را كه خدا از فرزندان آدم در مسیر هدایت و صلاح گرفته یك یك بر می شمرد .

سپس برای نشان دادن شكست و ناكامی اقوامی كه از مسیر توحید و عدالت و پرهیزگاری منحرف می شوند ، و هم برای نشان دادن پیروزی مومنان راستین ، سرگذشت بسیاری از اقوام پیشین و انبیای گذشته مانند نوح و لوط و شعیب را بیان كرده و با سرگذشت مشروح بنی اسرائیل و مبارزه موسی با فرعون پایان می دهد .

در آخر سوره بار دیگر به مساله مبدء و معاد باز می گردد و انجام و آغاز را بدینوسیله تكمیل می كند .

 

                .............................

 

فضیلت تلاوت سوره ی الاعراف:

 

--

تفسیر نمونه ج : 6 - ص : 76

--------

بر آنها است و نه غمی دارند ( من الذین لا خوف علیهم و لا هم یحزنون ) و اگر در هر جمعه بخواند ، در روز قیامت از كسانی می باشد كه بدون حساب به بهشت می رود و نیز فرمود : در این سوره آیات محكمه ای است ، قرائت و تلاوت و قیام به آنها را فراموش نكنید ، زیرا اینها روز رستاخیز در پیشگاه خدا برای كسانی كه آنها را خوانده اند گواهی می دهند ! نكته ای كه از روایت فوق به خوبی استفاده می شود ، این است كه روایاتی كه درباره فضیلت سوره ها آمده است به این معنی نیست كه تنها قرائت این سوره ها دارای آنهمه نتائج و ثمرات بزرگ است ، بلكه آنچه به این خواندن ارزش نهائی می بخشد همان ایمان به مفاد آنها و سپس عمل كردن بر طبق آن است .

و لذا در روایت فوق می خوانیم قرائتها و تلاوتها و القیام بها ، و نیز در همین روایت می خوانیم كه فرمود : كسی كه این سوره را بخواند ، در قیامت مصداق الذین لا خوف علیهم و لا هم یحزنون است و این در حقیقت اشاره لطیفی به آیه 35 همین سوره است كه می فرماید : فمن اتقی و اصلح فلا خوف علیهم و لا هم یحزنون : آنها كه تقوا پیشه كنند و ( خویش و جامعه را ) اصلاح نمایند ، نه ترسی خواهند داشت و نه غمی .

همانگونه كه ملاحظه می كنید ، این مقام مخصوص كسانی است كه تقوا داشته باشند و در مسیر اصلاح گام بردارند ، به علاوه اصولا قرآن كتاب عقیده و عمل است ، و قرائت و تلاوت مقدمه ای بر این موضوع محسوب می شود .

راغب در كتاب مفردات ، در ذیل ماده تلاوت می گوید مراد از یتلونه حق تلاوته این است كه با علم و عمل از آیات قرآن ، پیروی می كنند یعنی تلاوت مفهومی بالاتر از مفهوم قرائت دارد و با یك نوع تدبر و تفكر و عمل همراه است .

 

...................................................................................................................

 

سوره ی انعام اشنایی  با جزئیات سوره ی انعام:  تفسیر نمونه ج : 5 - ص : 141-----( 6 ) سوره انعام از سوره های مكی و دارای 165 آیه می باشدتفسیر نمونه ج : 5 - ص : 142----- تفسیر نمونه ج : 5 - ص : 143-----سوره انعام سوره مبارزه با انواع شرك و بت پرستی گفته می شود این سوره شصت و نهمین سوره ای است كه در مكه بر پیامبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم) نازل گردید ، ولی در چند آیه از آن گفتگو است كه بعضی معتقدند این چند آیه در مدینه نازل شده است ، اما از روایاتی كه از طریق اهل بیت به ما رسیده استفاده می شود كه یكی از امتیازات این سوره آن است كه تمام آیاتش یكجا نازل شده است و بنابراین همه آن مكی خواهد بود . هدف اساسی این سوره ، همانند سایر سوره های مكی ، دعوت به اصول سه گانه توحید و نبوت و معاد است ، ولی بیش از همه روی مساله یگانه پرستی و مبارزه با شرك و بت پرستی دور می زند ، به طوری كه در قسمت مهمی از آیات این سوره روی سخن به مشركان و بت پرستان است ، و به همین مناسبت گاهی رشته بحث به اعمال و كردار و بدعتهای مشركان می كشد . در هر صورت تدبر و اندیشه در آیات این سوره كه آمیخته با استدلالات زنده و روشنی است ، روح توحید و خدا پرستی را در انسان زنده كرده ، و پایه های شرك را ویران می سازد ، و شاید به خاطر همین بهم پیوستگی معنوی و اولویت مساله توحید بر سایر مسائل بوده كه همه آیات آن یكجا نازل گردیده است . و نیز به خاطر همین موضوع است كه در روایاتی كه پیرامون فضیلت این سوره نازل شده كرارا می خوانیم سوره انعام را هفتاد هزار فرشته ، به هنگام نزول بدرقه كردند ، و كسی كه آن را بخواند ( و در پرتو آن روح و جانش از سرچشمه توحید سیراب گردد ) تمام آن فرشتگان برای او آمرزش می طلبند ! . دقت در آیات این سوره می تواند روح نفاق و پراكندگی را از میان مسلمانان برچیند ،تفسیر نمونه ج : 5 - ص : 144-----گوشها را شنوا ، و چشمها را بینا و دلها را دانا سازد . ولی عجیب این است كه بعضی از این سوره ، تنها به خواندن الفاظ آن قناعت می كنند ، و جلسات عریض و طویلی برای ختم انعام و حل مشكلات شخصی و خصوصی خود با تشریفات ویژه ای تشكیل می دهند كه بنام جلسات ختم انعام نامیده می شود ، مسلما اگر در این جلسات به محتوای سوره دقت شود ، نه تنها مشكلات شخصی ، مشكلات عمومی مسلمانان نیز حل خواهد شد ، اما افسوس كه بسیاری از مردم به قرآن به عنوان یك سلسله اوراد كه دارای خواص مرموز و ناشناخته است می نگرند و جز به خواندن الفاظ آن نمی اندیشند ، در حالی كه قرآن سراسر درس است و مكتب ، برنامه است و بیداری ، رسالت است و آگاهی .....................................................................................................................

                     سوه ی مائده محتوای سوره ی مائده: تفسیر نمونه ج : 4 - ص : 239----( 5 ) سوره مائده مدنی - 120 آیهتفسیر نمونه ج : 4 - ص : 241----محتویات این سوره این سوره از سوره های مدنی است و 120 آیه دارد و گفته اند پس از سوره فتح نازل شده است ، و طبق روایتی تمام این سوره در حجة الوداع و بین مكه و مدینه نازل شده است . این سوره محتوی یك سلسله از معارف و عقائد اسلامی و یك سلسله از احكام و وظائف دینی است . در قسمت اول به مساله ولایت و رهبری بعد از پیامبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم) و مساله تثلیث مسیحیان و قسمتهائی از مسائل مربوط بقیامت و رستاخیز و بازخواست از انبیاء در مورد امتهایشان اشاره شده است . و در قسمت دوم ، مساله وفای به پیمانها ، عدالت اجتماعی ، شهادت به عدل و تحریم قتل نفس ( و به تناسب آن داستان فرزندان آدم و قتل هابیل بوسیله قابیل ) و همچنین توضیح قسمتهائی از غذاهای حلال و حرام و قسمتی از احكام وضو و تیمم آمده است . و نامگذاری آن به سوره مائده بخاطر این است كه داستان نزول مائده برای یاران مسیح - در آیه 114 - این سوره ذكر شده است . 

                        سوره نساء مقدمه:   تفسیر نمونه ج : 3 - ص : 241-سوره نساء قبل از ورود در تفسیر آیات این سوره یادآوری چند نكته لازم است : محل نزول سوره نساء تمام آیات این سوره ( به استثنای آیه 58 طبق نقل بعضی از مفسران ) در مدینه نازل شده است و از نظر ترتیب نزول بعد از سوره ممتحنه قرار دارد . زیرا میدانیم ترتیب كنونی سوره های قرآن مطابق ترتیب نزول سوره ها نیست یعنی بسیاری از سوره هائی كه در مكه نازل شده در آخر قرآن قرار دارد و بسیاری از سوره هائی كه در مدینه نازل شده است در اوائل قرآن قرار گرفته . البته همانطور كه در آغاز جلد اول گفتیم مداركی در دست است كه جمع آوری سوره های قرآن به شكل كنونی در زمان خود پیغمبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم) واقع شده بنا بر این به هنگام جمع آوری قرآن شخص پیامبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم) به دلائل مختلفی از جمله اهمیت مطالب ، و ترتیب طبیعی آنها ، دستور داده است كه سوره ها را بر طبق وضعی كه الان می بینیم ترتیب دهند ، كه نخستین آنها سوره حمد و آخرین آنها سوره الناس است بدون اینكه كلمه و یا حتی حرفی از آیات و یا سوره ها كم و یا زیاد شود . این سوره از نظر تعداد كلمات و حروف ، طولانی ترین سوره های قرآن بعد از سوره البقره است و دارای 177 آیه میباشد و نظر به اینكه بحث های فراوانی در مورد احكام و حقوق زنان در آن طرح شده به سوره نساء نامیده شده است .         ................................  محتوای سوره: تفسیر نمونه ج : 3 - ص : 242--محتویات این سوره همانطور كه گفتیم این سوره در مدینه نازل شده ، یعنی به هنگامی كه پیامبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم) دست در كار تاسیس حكومت اسلامی و ایجاد یك جامعه سالم انسانی بود ، به - همین دلیل بسیاری از قوانینی كه در سالم سازی جامعه مؤثر است در این سوره نازل شده است . از طرفی چون افرادی كه تار و پود این جامعه نو پا را تشكیل می دادند ، افراد بت پرست دیروز با آن همه آلودگی های دوران جاهلیت بوده اند ، لذا باید قبل از هر چیز رسوبات گذشته را از مغز و روح آنها بیرون ساخت و به جای آن قوانین و برنامه هائی كه برای نوسازی یك جامعه فرسوده لازم است قرار داد بطور كلی بحث های مختلفی كه در این سوره می خوانیم عبارتند از : دعوت به ایمان و عدالت و قطع رابطه دوستانه با دشمنان سرسخت . قسمتی از سرگذشت پیشینیان برای آشنائی هر چه بیشتر به سرنوشت جامعه های نا سالم . حمایت از كسانی كه نیازمند به كمك هستند ، مانند یتیمان ، و دستورهای لازم برای نگاهداری و مراقبت از حقوق آنها . قانون ارث بر اساس یك روش طبیعی و عادلانه در برابر شكل بسیار زننده ای كه در آن زمان داشت و به بهانه های مختلفی افراد ضعیف را محروم می ساختند . قوانین مربوط به ازدواج و برنامه هائی برای حفظ عفت عمومی . قوانین كلی برای حفظ اموال عمومی . كنترل و نگهداری و بهسازی نخستین واحد اجتماع یعنی محیط خانواده . حقوق و وظائف متقابل افراد جامعه در برابر یكدیگر . معرفی دشمنان جامعه اسلامی و بیدار باش به مسلمانان در برابر آنها .تفسیر نمونه ج : 3 - ص : 243--حكومت اسلامی و لزوم اطاعت از رهبر چنین حكومتی . تشویق مسلمانان به مبارزه با دشمنان شناخته شده . معرفی دشمنانی كه احیانا فعالیت های زیر زمینی داشتند . اهمیت هجرت و لزوم آن به هنگام روبرو شدن با یك جامعه فاسد و غیر قابل نفوذ . مجددا بحث هائی در باره ارث و لزوم تقسیم ثروت های متراكم شده در میان وارثان .                       ......................... فضیلت تلاوت این سوره:  تفسیر نمونه ج : 3 - ص : 243---فضیلت تلاوت این سوره پیامبر اسلام طبق روایتی فرمود : هر كس سوره نساء را بخواند گویا به اندازه هر مسلمانی كه طبق مفاد این سوره ارث میبرد ، در راه خدا انفاق كرده است و همچنین پاداش كسی را كه برده ای را آزاد كرده به او میدهند . بدیهی است در این روایت و در تمام روایات مشابه آن ، منظور تنها خواندن آیات نیست بلكه خواندن ، مقدمه ای است برای فهم و درك ، و آن نیز به نوبه خود مقدمه ای است برای پیاده ساختن آن در زندگی فردی و اجتماعی ، و مسلم است كه اگر مسلمانان از مفاد آیات این سوره در زندگی خود الهام بگیرند همه این پاداشها را علاوه بر نتائج دنیوی آن خواهند داشت .   ....................................................................................................................

   سوره ی ال عمران محتوای سوره ی ال عمران:-----------------تفسیر نمونه ج : 2 - ص : 409 می گوید ، و همچنین شرح امدادهای الهی نسبت به مؤمنان و حیات جاویدان شهیدان راه خدا . در قسمتی از این سوره ، به یك سلسله احكام اسلامی در زمینه لزوم وحدت صفوف مسلمین و خانه كعبه و فریضه حج و امر به معروف و نهی از منكر و تولی و تبری ( دوستی با دوستان حق و دشمنی با دشمنان حق ) و مساله امانت ، و انفاق در راه خدا و ترك دروغ و مقاومت و پایمردی در مقابل دشمن و صبر و شكیبائی در مقابل مشكلات و آزمایشهای مختلف الهی و ذكر خداوند در هر حال ، اشارات پر معنایی شده است . برای تكمیل این بحثها ، بخشی از تاریخ انبیاء از جمله : آدم و نوح و ابراهیم و موسی و عیسی و سایر انبیاء (علیهم السلام) و داستان مریم و مقامات این زن بزرگ و توطئه های پیروان متمرد حضرت موسی (علیه السلام) و مسیح (علیه السلام) در برابر اسلام ، نیز ذكر شده است . مطالب این سوره چنان به هم مربوط و هماهنگ است كه گوئی همه آنها یك جا نازل شده است .     ................................. تفسیر نمونه ج : 2 - ص : 407 ( 3 ) سوره آل عمران این سوره در مدینه نازل شده و دارای 200 آیه است .تفسیر نمونه ج : 2 - ص : 408 فضیلت تلاوت این سوره : در حدیثی از پیامبر اكرم (صلی الله علیهوآلهوسلّم) می خوانیم : من قرء سورة آل عمران اعطی بكل آیة منها امانا علی جسر جهنم : هر كس سوره آل عمران را بخواند به تعداد آیات آن ، امانی بر پل دوزخ به او می دهند . و در حدیثی از امام صادق (علیه السلام) می خوانیم : من قرء البقرة و آل عمران جائا یوم القیامة یظلانه علی رأسه مثل الغمامتین : كسی كه سوره بقره و آل عمران را بخواند ، در روز قیامت همچون دو ابر بر سر او سایه می افكنند .  

                  سوره ی بقره مقدمه : تفسیر نمونه ج : 1 - ص : 57 ( 2 ) سورة البقرة این سوره در مدینه نازل شده ، و ( 286 ) آیه است   تفسیر نمونه ج : 1 - ص : 58 ^محتوای سوره بقره این سوره كه طولانی ترین سوره های قرآن مجید است مسلما یكجا نازل نشده ، بلكه در فواصل مختلف ، و به مناسبتهای نیازهای گوناگون جامعه اسلامی ، در مدینه نازل گردیده است . ولی با این حال جامعیت آن از نظر اصول اعتقادی اسلام و بسیاری از مسائل عملی ( عبادی ، اجتماعی ، سیاسی و اقتصادی ) قابل انكار نیست . چه اینكه در این سوره : بحثهائی پیرامون توحید و شناسائی خدا مخصوصا از طریق مطالعه اسرار آفرینش آمده است . بحثهائی در زمینه معاد و زندگی پس از مرگ ، مخصوصا مثالهای حسی آن مانند داستان ابراهیم و زنده شدن مرغها و داستان عزیز . بحثهائی در زمینه اعجاز قرآن و اهمیت این كتاب آسمانی . بحثهائی بسیار مفصل و طولانی درباره یهود و منافقان و موضع گیریهای خاص آنها در برابر اسلام و قرآن ، و انواع كارشكنیهای آنان در این رابطه . بحثهائی در زمینه تاریخ پیامبران بزرگ مخصوصا ابراهیم (علیه السلام) و موسی (علیه السلام) . بحثهائی در زمینه احكام مختلف اسلامی از جمله نماز ، روزه ، جهاد در راه خدا ، حج و تغییر قبله ، ازدواج و طلاق ، احكام تجارت و دین ، و قسمت مهمی از احكام ربا و مخصوصا بحثهای فراوانی در زمینه انفاق در راه خدا ، و همچنین مساله قصاص و تحریم قسمتی از گوشتهای حرام و قمار و شراب و بخشی از احكام وصیت و مانند آن .تفسیر نمونه ج : 1 - ص : 59 و اما نامگذاری این سوره به البقره به خاطر داستانی است در مورد گاو بنی اسرائیل كه شرح آن در آیات 67 تا 73 به خواست خدا خواهد آمد .      ..................................     فضیلت سوره:  تفسیر نمونه ج : 1 - ص : 59 ^فضیلت این سوره در فضیلت این سوره روایات پر اهمیتی در منابع اسلامی نقل شده است : از جمله مرحوم طبرسی در مجمع البیان از پیامبر اكرم (صلی الله علیهوآلهوسلّم) چنین نقل می كند كه پرسیدند : ای سورة القرآن افضل ؟ قال : البقرة ، قیل ای آیة البقرة افضل ؟ قال آیة الكرسی : كدامیك از سوره های قرآن از همه برتر است ؟ فرمود : سوره بقره ، عرض كردند كدام آیه از آیات سوره بقره افضل است ؟ فرمود : آیة الكرسی . افضلیت این سوره ظاهرا به خاطر جامعیت آنست ، و افضل بودن آیة الكرسی به خاطر محتوای توحیدی خاص آن می باشد كه به خواست خدا در تفسیر آن خواهد آمد . و این منافات ندارد كه بعضی از سوره های دیگر قرآن از جهات دیگری برتری داشته باشند ، چرا كه از دیدگاههای مختلف به آنها نظر شده است . و نیز از امام علی بن الحسین (علیهماالسلام) از پیامبر اكرم (صلی الله علیهوآلهوسلّم) چنین نقل شده است كه فرمود : كسی كه چهار آیه از آغاز سوره بقره و آیة الكرسی و دو آیه بعد از آن و سه آیه از آخر آن را بخواند هرگز در جان و مال خود ناخوش آیندی نخواهد دید ، و شیطان به او نزدیك نمی شود ، و قرآن را فراموش نخواهد كرد . در اینجا لازم می دانیم كه این حقیقت مهم را تكرار كنیم ، كه ثوابها و فضیلتها و پاداشهای مهمی كه برای تلاوت قرآن یا سوره ها و آیات خاصی نقلتفسیر نمونه ج : 1 - ص : 60 شده هرگز مفهومش این نیست كه انسان آنها را به صورت اوراد بخواند و تنها به گردش زبان قناعت كند . بلكه خواندن قرآن برای فهمیدن ، و فهمیدن برای اندیشیدن ، و اندیشیدن برای عمل است . اتفاقا هر فضیلتی درباره سوره ای یا آیه ای ذكر شده تناسب بسیار زیادی با محتوای آن سوره یا آیه دارد . مثلا در فضیلت سوره نور چنین می خوانیم كه هر كس بر آن مداومت كند خداوند او و فرزندانش را از آلودگی به زنا حفظ می كند . این به خاطر آنست كه محتوای سوره نور دستورات مهمی در زمینه مبارزه با انحرافات جنسی دارد : دستور به تسریع ازدواج افراد مجرد ، دستور به حجاب ، دستور به ترك چشم چرانی و نگاههای هوس آلود ، دستور به ترك شایعه پراكنی و نسبتهای ناروا ، و بالاخره دستور به اجرای حد شرعی درباره زنان و مردان زنا كار . بدیهی است اگر محتوای این سوره در جامعه یا خانواده ای پیاده شود آلودگی به زنا نخواهد بود . همچنین آیاتی از سوره بقره كه در بالا اشاره شد و اتفاقا همه در زمینه توحید و ایمان به غیب ، و خداشناسی و پرهیز از وسوسه های شیطانی است ، اگر كسی بخواند و محتوای آنرا در عمق جانش پیاده كند ، مسلما آن فضائل را خواهد داشت . درست است كه خواندن قرآن به هر حال ثواب دارد ، ولی ثواب اصلی و اساس و آثار سازنده هنگامی خواهد بود كه مقدمه ای برای اندیشه و عمل باشد . ..................................................................................................................... 

                                            سوره ی حمد

 

 

مقدمه:

 

تفسیر نمونه ج : 1 - ص : 2

 

بسم الله الرحمن الرحیم

ویژگیهای سوره حمد

این سوره در میان سوره های قرآن درخشش فوق العاده ای دارد كه از مزایای زیر سرچشمه می گیرد :

آهنگ این سوره

این سوره اساسا با سوره های دیگر قرآن از نظر لحن و آهنگ فرق روشنی دارد به خاطر اینكه سوره های دیگر همه بعنوان سخن خدا است ، اما این سوره از زبان بندگان است ، و به تعبیر دیگر در این سوره خداوند طرز مناجات و سخن گفتن با او را به بندگانش آموخته است .

آغاز این سوره با حمد و ستایش پروردگار شروع می شود .

و با ابراز ایمان به مبدء و معاد ( خداشناسی و ایمان به رستاخیز ) ادامه می یابد ، و با تقاضاها و نیازهای بندگان پایان می گیرد .

انسان آگاه و بیدار دل ، هنگامی كه این سوره را می خواند ، احساس می كند كه بر بال و پر فرشتگان قرار گرفته و به آسمان صعود می كند و در عالم روحانیت و معنویت لحظه به لحظه به خدا نزدیكتر می شود .

این نكته بسیار جالب است كه اسلام بر خلاف بسیاری از مذاهب ساختگی یا تحریف شده كه میان خدا و خلق واسطه ها قائل می شوند به مردم دستور می دهد كه بدون هیچ واسطه با خدایشان ارتباط برقرار كنند ! .

این سوره تبلوری است از همین ارتباط نزدیك و بیواسطه خدا با انسان ، و مخلوق با خالق ، در اینجا تنها او را می بیند ، با او سخن می گوید ، پیام او را با گوش جان می شنود ، حتی هیچ پیامبر مرسل و فرشته مقربی در این میان واسطه

تفسیر نمونه ج : 1 - ص : 3

 

نیست و عجب اینكه این پیوند و ارتباط مستقیم خلق با خالق آغازگر قرآن مجید است .

 

سوره حمد ، اساس قرآن است

در حدیثی از پیامبر اكرم (صلی الله علیهوآلهوسلّم) می خوانیم كه : الحمد ام القرآن و این به هنگامی بود كه جابر بن عبد الله انصاری خدمت پیامبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم) رسید ، پیامبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم) به او فرمود : الا اعلمك افضل سورة انزلها الله فی كتابه ؟ قال فقال له جابر بلی بابی انت و امی یا رسول الله ! علمنیها ، فعلمه الحمد ، ام الكتاب : آیا برترین سوره ای را كه خدا در كتابش نازل كرده به تو تعلیم كنم ، جابر عرض كرد آری پدر و مادرم به فدایت باد ، به من تعلیم كن ، پیامبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم) سوره حمد كه ام الكتاب است به او آموخت ، سپس اضافه فرمود این سوره شفای هر دردی است مگر مرگ .

و نیز از پیامبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم) نقل شده كه فرمود : و الذی نفسی بیده ما انزل الله فی التوراة ، و لا فی الزبور ، و لا فی القرآن مثلها ، هی ام الكتاب : قسم به كسی كه جان من به دست او است خداوند نه در تورات و نه در انجیل و نه در زبور ، و نه حتی در قرآن ، مثل این سوره را نازل نكرده است ، و این ام الكتاب است .

دلیل این سخن با تامل در محتوای این سوره روشن می شود ، چرا كه این سوره در حقیقت فهرستی است از مجموع محتوای قرآن ، بخشی از آن توحید و شناخت صفات خدا است ، بخشی در زمینه معاد و رستاخیز سخن می گوید و بخشی از هدایت و ضلالت كه خط فاصل مؤمنان و كافران است سخن می گوید ، و نیز در آن اشاره ای است به حاكمیت مطلق پروردگار و مقام ربوبیت و نعمتهای

 

تفسیر نمونه ج : 1 - ص : 4

 

بی پایانش كه به دو بخش عمومی و خصوصی ( بخش رحمانیت و رحیمیت ) تقسیم می گردد ، و همچنین اشاره به مساله عبادت و بندگی و اختصاص آن به ذات پاك او شده است .

در حقیقت هم بیانگر توحید ذات است ، هم توحید صفات ، هم توحید افعال ، و هم توحید عبادت .

و به تعبیر دیگر این سوره مراحل سه گانه ایمان : اعتقاد به قلب ، اقرار به زبان ، و عمل به اركان را در بر دارد ، و می دانیم ام به معنی اساس و ریشه است .

شاید به همین دلیل است كه ابن عباس مفسر معروف اسلامی می گوید : ان لكل شیء اساسا ... و اساس القرآن الفاتحة .

هر چیزی اساس و شالوده ای دارد ... و اساس و زیر بنای قرآن ، سوره حمد است .

روی همین جهات است كه در فضیلت این سوره از پیامبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم) نقل شد : ایما مسلم قرأ فاتحة الكتاب اعطی من الاجر كانما قرأ ثلثی القرآن ، و اعطی من الاجر كانما تصدق علی كل مؤمن و مؤمنه : هر مسلمانی سوره حمد را بخواند پاداش او به اندازه كسی است كه دو سوم قرآن را خوانده است ( و طبق نقل دیگری پاداش كسی است كه تمام قرآن را خوانده باشد ) و گوئی به هر فردی از مردان و زنان مؤمن هدیه ای فرستاده است .

تعبیر به دو سوم قرآن شاید به خاطر آنست كه بخشی از قرآن توجه به خدا است و بخشی توجه به رستاخیز و بخش دیگری احكام و دستورات است كه بخش اول و دوم در سوره حمد آمده ، و تعبیر به تمام قرآن به خاطر آن است كه همه قرآن را از یك نظر در ایمان و عمل می توان خلاصه كرد كه این هر دو در سوره

تفسیر نمونه ج : 1 - ص : 5

 

حمد جمع است .

 

سوره حمد افتخار بزرگ پیامبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم)

جالب اینكه در آیات قرآن سوره حمد به عنوان یك موهبت بزرگ به پیامبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم) معرفی شد ، و در برابر كل قرآن قرار گرفته است ، آنجا كه می فرماید و لقد آتیناك سبعا من المثانی و القرآن العظیم : ما به تو سوره حمد كه هفت آیه است و دو بار نازل شده دادیم همچنین قرآن بزرگ بخشیدیم ( سوره حجر آیه 87 ) .

قرآن با تمام عظمتش در اینجا در برابر سوره حمد قرار گرفته است ، نزول دوباره آن نیز به خاطر اهمیت فوق العاده آن است .

همین مضمون در حدیثی از امیر مؤمنان علی (علیه السلام) از پیامبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم) نقل شده است كه فرمود : ان الله تعالی افرد الامتنان علی بفاتحة الكتاب و جعلها بازاء القرآن العظیم و ان فاتحة الكتاب اشرف ما فی كنوز العرش : خداوند بزرگ به خاطر دادن سوره حمد بالخصوص بر من منت نهاده و آنرا در برابر قرآن عظیم قرار داده ، و سوره حمد باارزشترین ذخائر گنجهای عرش خدا است ! .

 

تاكید بر تلاوت این سوره

با توجه به بحثهای فوق كه تنها بیان گوشه ای از فضیلت سوره حمد بود روشن می شود كه چرا در احادیث اسلامی در منابع شیعه و سنی اینهمه تاكید بر تلاوت آن شده است ، تلاوت آن به انسان ، روح و ایمان می بخشد ، او را به خدا نزدیك می كند ، صفای دل و روحانیت می آفریند ، اراده انسانرا نیرومند و تلاش او را در راه خدا و خلق افزون می سازد ، و میان او

تفسیر نمونه ج : 1 - ص : 6

 

و گناه و انحراف فاصله می افكند .

به همین دلیل در حدیثی از امام صادق (علیه السلام) می خوانیم رن ابلیس اربع رنات اولهن یوم لعن ، و حین اهبط الی الارض ، و حین بعث محمد (صلی الله علیهوآلهوسلّم) علی حین فترة من الرسل ، و حین انزلت ام الكتاب : شیطان چهار بار فریاد كشید و ناله سر داد نخستین بار روزی بود كه از درگاه خدا رانده شد ، سپس هنگامی بود كه از بهشت به زمین تنزل یافت ، سومین بار هنگام بعثت محمد (صلی الله علیهوآلهوسلّم) بعد از فترت پیامبران بود ، و آخرین بار زمانی بود كه سوره حمد نازل شد ! .

.....................................................................................................................

 

 

*******محتوای سوره ****

 

 

 

تفسیر نمونه ج : 1 - ص : 6

 

محتوای سوره

هفت آیه ای كه در این سوره وجود دارد هر كدام اشاره به مطلب مهمی است : بسم الله سر آغازی است برای هر كار ، و استمداد از ذات پاك خدا را به هنگام شروع در هر كار به ما می آموزد .

الحمد لله رب العالمین درسی است از باز گشت همه نعمتها و تربیت همه موجودات به الله ، و توجه به این حقیقت كه همه این مواهب از ذات پاكش سرچشمه می گیرد .

الرحمن الرحیم این نكته را بازگو می كند كه اساس خلقت و تربیت و حاكمیت او بر پایه رحمت و رحمانیت است ، و محور اصلی نظام تربیتی جهان را همین اصل تشكیل می دهد .

مالك یوم الدین توجهی است به معاد ، و سرای پاداش اعمال ، و حاكمیت خداوند بر آن دادگاه عظیم .

ایاك نعبد و ایاك نستعین ، توحید در عبادت و توحید در نقطه اتكاء انسانها را بیان می كند .

تفسیر نمونه ج : 1 - ص : 7

 

اهدنا الصراط المستقیم ، بیانگر نیاز و عشق بندگان به مساله هدایت و نیز توجهی است به این حقیقت كه هدایتها همه از سوی او است ! سرانجام آخرین آیه این سوره ، ترسیم واضح و روشنی است از صراط مستقیم راه كسانی است كه مشمول نعمتهای او شده اند ، و از راه مغضوبین و گمراهان جدا است .

و از یك نظر این سوره به دو بخش تقسیم می شود ، بخشی از حمد و ثنای خدا سخن می گوید و بخشی از نیازهای بنده .

چنانكه در عیون اخبار الرضا (علیه السلام) در حدیثی از پیامبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم) می خوانیم : خداوند متعال چنین فرموده : من سوره حمد را میان خود و بنده ام تقسیم كردم نیمی از آن برای من ، و نیمی از آن برای بنده من است ، و بنده من حق دارد هر چه را می خواهد از من بخواهد : هنگامی كه بنده می گوید بسم الله الرحمن الرحیم خداوند بزرگ می فرماید بنده ام بنام من آغاز كرد ، و بر من است كه كارهای او را به آخر برسانم و در همه حال او را پر بركت كنم ، و هنگامی كه می گوید الحمد لله رب العالمین خداوند بزرگ می گوید بنده ام مرا حمد و ستایش كرد ، و دانست نعمتهائی را كه دارد از ناحیه من است ، و بلاها را نیز من از او دور كردم ، گواه باشید كه من نعمتهای سرای آخرت را بر نعمتهای دنیای او می افزایم ، و بلاهای آن جهانرا نیز از او دفع می كنم ، همانگونه كه بلاهای دنیا را دفع كردم .

و هنگامی كه می گوید الرحمن الرحیم خداوند می گوید : بنده ام گواهی داد كه من رحمان و رحیمم ، گواه باشید بهره او را از رحمتم فراوان می كنم ، و سهم او را از عطایم افزون می سازم .

و هنگامی كه می گوید مالك یوم الدین او می فرماید : گواه باشید همانگونه كه او حاكمیت و مالكیت روز جزا را از آن من دانست ، من در روز

تفسیر نمونه ج : 1 - ص : 8

 

حساب ، حسابش را آسان می كنم ، حسناتش را می پذیرم ، و از سیئاتش صرف نظر می كنم .

و هنگامی كه می گوید ایاك نعبد خداوند بزرگ می گوید بنده ام راست می گوید ، تنها مرا پرستش می كند ، من شما را گواه می گیرم بر این عبادت خالص ثوابی به او می دهم كه همه كسانی كه مخالف این بودند به حال او غبطه خورند .

و هنگامی كه می گوید ایاك نستعین خدا می گوید : بنده ام از من یاری جسته ، و تنها به من پناه آورده گواه باشید من او را در كارهایش كمك می كنم ، در سختیها به فریادش می رسم ، و در روز پریشانی دستش را می گیرم .

و هنگامی كه می گوید اهدنا الصراط المستقیم ... ( تا آخر سوره ) خداوند می گوید این خواسته بنده ام بر آورده است ، و او هر چه می خواهد از من بخواهد كه من اجابت خواهم كرد آنچه امید دارد ، به او می بخشم و از آنچه بیم دارد ایمنش می سازم .

 

چرا نام این سوره فاتحة الكتاب است ؟

فاتحة الكتاب به معنی آغازگر كتاب ( قرآن ) است ، و از روایات مختلفی كه از پیامبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم) نقل شده به خوبی استفاده می شود كه این سوره در زمان خود پیامبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم) نیز به همین نام شناخته می شده است .

از اینجا دریچه ای به سوی مساله مهمی از مسائل اسلامی گشوده می شود و آن اینكه بر خلاف آنچه در میان گروهی مشهور است كه قرآن در عصر پیامبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم) به صورت پراكنده بود ، بعد در زمان ابو بكر یا عمر یا عثمان جمع آوری شد قرآن در زمان خود پیامبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم) به همین صورت امروز جمع آوری شده بود ، و سرآغازش همین سوره حمد بوده است ، و الا نه این سوره نخستین سوره ای بوده

تفسیر نمونه ج : 1 - ص : 9

 

است كه بر پیامبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم) نازل شده ، و نه دلیل دیگری برای انتخاب نام فاتحة الكتاب برای این سوره وجود دارد .

مدارك متعدد دیگری در دست است كه این واقعیت را تایید می كند كه قرآن به صورت مجموعه ای كه در دست ماست در عصر پیامبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم) و به فرمان او جمع آوری شده بود .

علی بن ابراهیم از امام صادق (علیه السلام) نقل كرده كه رسولخدا (صلی الله علیهوآلهوسلّم) به علی (علیه السلام) فرمود : قرآن در قطعات حریر و كاغذ و امثال آن پراكنده است آن را جمع آوری كنید سپس اضافه می كند علی (علیه السلام) از آن مجلس برخاست و آن را در پارچه زرد رنگی جمع آوری نمود سپس بر آن مهر زد ( و انطلق علی (علیه السلام) فجمعه فی ثوب اصفر ثم ختم علیه ) .

گواه دیگر اینكه خوارزمی دانشمند معروف اهل تسنن در كتاب مناقب از علی بن ریاح نقل می كند كه علی بن ابی طالب و ابی بن كعب ، قرآن را در زمان رسولخدا (صلی الله علیهوآلهوسلّم) جمع آوری كردند .

سومین شاهد جمله ای است كه حاكم نویسنده معروف اهل سنت در كتاب مستدرك از زید بن ثابت آورده است : زید می گوید : ما در خدمت پیامبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم) قرآن را از قطعات پراكنده جمع آوری می كردیم و هر كدام را طبق راهنمائی پیامبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم) در محل مناسب خود قرار می دادیم ، ولی با اینحال این نوشته ها متفرق بود پیامبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم) به علی (علیه السلام) دستور داد كه آن را یكجا جمع كند ، و ما را از ضایع ساختن آن بر حذر می داشت .

سید مرتضی دانشمند بزرگ شیعه می گوید : قرآن در زمان رسول الله

تفسیر نمونه ج : 1 - ص : 10

 

به همین صورت كنونی جمع آوری شده بود .

طبرانی و ابن عساكر از شعبی چنین نقل می كنند كه شش نفر از انصار قرآن را در عصر پیامبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم) جمع آوری كردند و قتاده نقل می كند كه از انس پرسیدم چه كسی قرآن را در عصر پیامبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم) جمع آوری كرد ، گفت چهار نفر كه همه از انصار بودند : ابی بن كعب ، معاذ ، زید بن ثابت ، و ابو زید و بعضی روایات دیگر كه نقل همه آنها به طول می انجامد .

به هر حال علاوه بر این احادیث كه در منابع شیعه و اهل تسنن وارد شده انتخاب نام فاتحة الكتاب برای سوره حمد - همانگونه كه گفتیم - شاهد زنده ای برای اثبات این موضوع است .

 

سؤال : آیا جمع آوری قرآن در زمان پیامبر بود

در اینجا این سؤال پیش می آید كه چگونه می توان این گفته را باور كرد با اینكه در میان گروهی از دانشمندان معروف است كه قرآن پس از پیامبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم) جمع آوری شده ، ( بوسیله علی (علیه السلام) یا كسان دیگر ) .

در پاسخ این سؤال باید گفت : اما قرآنی كه علی (علیه السلام) جمع آوری كرد تنها خود قرآن نبود بلكه مجموعه ای بود از قرآن و تفسیر و شان نزول آیات ، و مانند آن .

و اما در مورد عثمان قرائنی در دست است كه نشان می دهد عثمان برای جلوگیری از اختلاف قرائت ها اقدام به نوشتن قرآن واحدی با قرائت و نقطه گذاری نمود ( چرا كه تا آن زمان نقطه گذاری معمول نبود ) .

تفسیر نمونه ج : 1 - ص : 11

 

و اما اصرار جمعی بر اینكه قرآن به هیچوجه در زمان پیامبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم) جمع آوری نشده و این افتخار نصیب عثمان یا خلیفه اول و دوم گشت شاید بیشتر به خاطر فضیلت سازی بوده باشد ، و لذا هر دسته ای این فضیلت را به كسی نسبت می دهد و روایت در مورد او نقل می كند .

اصولا چگونه می توان باور كرد پیامبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم) چنین كار مهمی را نادیده گرفته باشد در حالی كه او به كارهای بسیار كوچك هم توجه داشت ، مگر نه این است كه قرآن قانون اساسی اسلام ، كتاب بزرگ تعلیم و تربیت ، زیر بنای همه برنامه های اسلامی و عقائد و اعتقادات است ؟ آیا عدم جمع آوری آن در عصر پیامبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم) این خطر را نداشت كه بخشی از قرآن ضایع گردد و یا اختلافاتی در میان مسلمانان بروز كند .

به علاوه حدیث مشهور ثقلین كه شیعه و سنی آن را نقل كرده اند كه پیامبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم) فرمود من از میان شما می روم و دو چیز را به یادگار می گذارم كتاب خدا و خاندانم این خود نشان می دهد كه قرآن به صورت یك كتاب جمع آوری شده بود .

و اگر می بینیم روایاتی كه دلالت بر جمع آوری قرآن توسط گروهی از صحابه زیر نظر پیامبر (صلی الله علیهوآلهوسلّم) دارد ، از نظر تعداد نفرات مختلف است مشكلی ایجاد نمی كند ، ممكن است هر روایت عده ای از آنها را معرفی كند .

 

....................................................................................................................

امیدوارم كه انكی بر اطلاعاتمان افزونتر شده  باشد.