تبیان، دستیار زندگی

نهضت امام حسین(ع)از نادرترین رخدادهایى است که تفکر انسانهارا به خود معطوف داشته است و در تاریخ اسلام ارزش والایى دارد. شهادت حسین بن على(ع)حیات تازه‏اى به اسلام بخشیده، خونها رابه جوشش آورد و تنها را از رخوت خارج ساخت. امام حسین(ع)باحرکت قهرمانانه خود روح مردم مسلمان را زنده و احساس ذلت وزبونى و اسارت را که از اواخر حکومت عثمان بر روح جامعه‏اسلامى حکمفرما شده بود، تضعیف کرد.
آنچه امت اسلامى از زمان وقوع این حادثه عظیم تا امروز بر آن‏متفق است، این است که انقلاب کربلا هیبت و ابهت اسلام را که به‏علت‏حاکمیت فرمانروایان ضعیف النفس و تحقیر ارزشها و مقدسات‏دینى رو به افول گذارده بود، احیا کرد. حرکت امام حسین(ع)،حرکتى است مستمر براى همه نسلها و همه عصرها است.
این انقلاب تنها انقلابى است که اگر کلیه صحنه‏هایش چنان که‏بوده، تصویر شود، هیچ کس نمى‏تواند از بروز احساسها و عواطف‏فطرى‏اش جلوگیرى کند; زیرا این فاجعه به قول شافعى دنیا رالرزانده و نزدیک است قله کوهها را آب کند.
حادثه کربلا در میان اهل تسنن موجى ایجاد کرد که زبان و قلم‏دانشمندان آنان گاه ناخواسته و زمانى با شجاعت‏به توصیف وتجزیه و تحلیل آن پرداخته است. شوکانى در کتاب «نیل الاوطار»در رد بعضى از سخنوران دربارى مى‏گوید: به تحقیق عده‏اى از اهل‏علم افراط ورزیده، چنان حکم کردند که:
«حسین(ع)نوه پیامبر که خداوند از او راضى باشد. نافرمانى‏یک آدم دائم الخمر را کرده و حرمت‏شریعت‏یزید بن معاویه را هتک‏کرده است.» خداوند لعنتشان کند، چه سخنان عجیبى که از شنیدن‏آنها مو بر بدن انسان راست مى‏گردد.
تفتازانى در کتاب «شرح العقاید» مى‏نویسد:حقیقت این است که رضایت‏یزید به قتل حسین(ع)و شاد شدن اوبدان خبر و اهانت کردنش به اهل‏بیت پیامبر(ص)از اخبارى است که‏در معنى متواتر است; هر چند تفاصیل آن متواتر نیست. درباره‏مقام یزید بلکه درباره ایمان او که لعنت‏خدا بر او و یارانش‏باد. توافقى نداریم.
جاحظ مى‏گوید: منکراتى که یزید انجام داد، یعنى قتل حسین(ع)وبه اسارت گرفتن زن و فرزند او و ترساندن اهل مدینه و منهدم‏ساختن کعبه، همه اینها بر فسق و قساوت و کینه و نفاق و خروج ازایمان او دلالت مى‏کند.
بنابراین، یزید فاسق و ملعون است و کسى که از لعن او جلوگیرى‏کند، نیز ملعون است.
ابن حجر هیثمى مکى در کتاب «الصواعق المحرقه‏» مى‏نویسد: پسرامام حنبل در مورد لعن یزید از وى پرسید. احمد در جواب گفت: چگونه لعنت نشود کسى که خداوند او را در قرآن لعن کرده است.
آنجا که مى‏فرماید: «فصل عسیتم ان تولیتم ان تفسدوا فى الارض و تقطعوا ارحامکم‏اولئک الذین لعنهم‏الله‏» و چه مفاسدى و قطع رحمى از آنچه یزیدانجام داد، بالاتر است؟!
عبدالرزاق مقرم در کتاب «مقتل الحسین‏» مى‏گوید: به تحقیق‏گروهى از علما از جمله قاضى ابویعلى و حافظ ابن الجوزى وتفتازانى و سیوطى در مورد کفر یزید نظر قطعى داده‏اند و باصداقت تمام لعن او را جایز شمرده‏اند.
مولف کتاب «شذرات الذهب‏» مى‏نویسد: در مورد لعن یزید، احمدبن حنبل دو قول دارد که در یکى تلویح و در دیگرى تصریح به لعن‏او مى‏کند. مالک و ابوحنیفه نیز هر کدام هم‏تلویحا و هم تصریحایزید را لعنت کرده‏اند; و به راستى چرا این‏گونه نباشد و حال‏آنکه او فردى قمار باز و دائم الخمر بود.
شیخ محمد عبده مى‏گوید: هنگامى که در دنیا حکومت عادلى وجوددارد که هدف آن اقامه شرع و حدود الهى است و در برابر آن‏حکومتى ستمگر است که مى‏خواهد حکومت عدل را تعطیل کند، بر هرفرد مسلمانى کمک کردن حکومت عدل واجب است; و از همین باب است‏انقلاب امام حسین که در برابر حکومت‏یزید که خدا او را خوارکند. ایستاد.
از سبط بن جوزى در مورد لعن یزید پرسیده شد. او در جواب گفت: احمد حنبل لعن او را تجویز کرده است، ما نیز به خاطر جنایاتى‏که درباره پسر دختر رسول خدا مرتکب شد، او را دوست نداریم; واگر کسى به این حد راضى نمى‏شود، ما هم مى‏گوییم اصل، لعنت کردن‏یزید است.
حادثه کربلا چنان در قلوب نفوذ کرد که بسیارى از بزرگان اهل‏تسنن آن را در قالب شعر مطرح ساخته، اندوه خویش را ابرازکردند. امام شافعى که در دوستى اهل‏بیت زبانزد است. درباره‏نهضت کربلا چنین سروده است:
قتیل بلا جرم کان قمیصه صبیغ بماء الارجوان خصیب نصلى على المختار من آل هاشم و نوذى بنیه ان ذاک عجیب لئن کان ذنبى حب آل محمد(ص) فذلک ذنب لست عنه اتوب هم شفعائى یوم حشرى و موقفى و بغضهم للشافعى ذنوب
حسین(ع)کشته‏اى بى گناه است که پیراهن او به خونش رنگین شده وعجب از ما مردم آن است که از یک طرف به آل پیامبر درودمى‏فرستیم و از سوى دیگر فرزندانش را به قتل مى‏رسانیم و اذیت‏مى‏کنیم!
اگر گناه من دوستى اهل‏بیت پیامبر است، پس من هیچ‏گاه از آن‏توبه نمى‏کنم.
اهل‏بیت پیامبر(علیهم السلام)در روز محشر شفیعان من هستند واگر نسبت‏به آنان دشمنى داشته باشم، گناهى نابخشودنى است.
ماهنامه کوثر شماره 38

عزت و سربلندى از صفات انسانهاى بزرگ، با شخصیت و آزاده است‏و خوارى از رذایل اخلاقى و صفات ناپسند انسانى به شمار مى‏آید.
تعالیم اسلام همگى در جهت عزت بخشیدن به انسان و رهایى ساختن‏وى از دل بستن به امورى است که با مقام شامخ انسانیت‏سازگارنیست. اسلام انسان را از عبادت، خشوع و هرگونه سرسپردگى به‏معبودهاى دروغین که با عزت انسان سازگار نیست. رهانیده است‏و از او مى‏خواهد جز در مقابل خدا در برابر هیچ کس سرتسلیم فرودنیاورد و فقط خداوند در نظر او بزرگ و با عظمت‏باشد.
هرچند همه رهبران الهى از همه صفات کمال به طور کامل‏برخوردارند و در همه ابعاد کاملند; ولى اختلاف موقعیتها سبب شدتا یکى از ابعاد شخصیت انسانى در هریک از آن بزرگواران به طورکامل تجلى یابد و آن امام به عنوان اسوه و مظهر آن صفت مطرح‏گردد. براى مثال زمینه بروز شجاعت در حضرت على(ع)بیش از سایرامامان(علیهم السلام )به وجود آمد. بدین سبب، آن امام(ع)مظهرکامل این صفت‏به شمار مى‏آید. زمینه بروز عزت، سربلندى و آزادگى‏در امام حسین(ع)بیش از دیگر امامان(علیهم السلام) بروز کرد، به‏گونه‏اى که آن حضرت «سرور آزادگان جهان‏» لقب گرفته است. آن‏حضرت حتى در دشوارترین موقعیتها حاضر نشد در مقابل دشمن‏سرتسلیم فرودآورد و براى حفظ جان خویش کمترین نرمشى که‏برخاسته از ذلت‏باشد. نشان دهد. حماسه عاشورا سراسر آزادى،آزادگى، عزت، مردانگى و سربلندى است.
اعمال و سخنان سالار شهیدان(ع)سرمشق تمامى آزادگان جهان درهمه زمانهاست. آن حضرت مى‏فرماید: «من مرگ(در راه خدا)را جزشهادت و زندگى با ستمگران را جز ذلت و فرومایگى نمى‏دانم.» (1) ونیز مى‏فرماید: «مردن با عزت و شرافت از زندگى با ذلت‏بهتراست.» (2)
سرورآزادگان جهان در پاسخ گروهى که او را از رفتن به کربلانهى مى‏کردند، این اشعار را خواند:
«من به کربلا خواهم رفت، مرگ برجوانمرد ننگ نیست...» (3)
یکى از رجزهاى آن امام در عاشورا چنین است: «مرگ بهتر ازننگ و عار است و ننگ بهتر از داخل شدن در آتش است...» (4)
وقتى شب تاسوعا براى آخرین بار تسلیم و بیعت‏یا جنگ و شهادت‏به او عرضه شد، پاسخ داد: «به خدا سوگند نه هرگز دست ذلت‏به‏شما مى‏دهم و نه مثل بردگان فرار مى‏کنم.» (5) و نیز در روز عاشورافرمود: «زنازاده فرزند زنازاده مرا به انجام دادن یکى از دوکار مجبور کرده، شمشیر و کشته شدن یا ذلت، ذلت از ما خانواده‏بسیار دور است. خداوند و پیامبرش(ص) و مومنان و دامنهاى پاکى که‏در آن‏ها پرورش یافته‏ایم، آن را براى ما نمى‏پسندند. (6)
آن حضرت در واپسین لحظات زندگى انسانها را به آزادگى دعوت‏کرد و فرمود: «اگر دین ندارید و از معاد نمى‏ترسید، در دنیاى‏خود آزادمرد و جوانمرد باشید.» (7)

راز استمدادها
نظرى هرچند سطحى و گذرا به حادثه عاشورا انسان را به این‏باور مى‏رساند که سراسر وجود امام حسین(ع)عزت، شرافت، مردانگى وآزادگى است.
با این حال، نکاتى در تاریخ کربلا به چشم مى‏خورد که در ظاهرممکن است‏با عزت و شرافت انسانى سازگار ننماید. این اعمال‏عبارت است از: 1- تقاضاى کمک از اشخاص گوناگون، نظیر خواست کمک ازعبیدالله بن الحرالجعفى با کیفیت مخصوص. پس از امتناع عبیدالله‏از پاسخ به دعوت امام(ع)و نیامدن به حضور وى، آن حضرت شخصا به‏خیمه او رفت و به یارى دعوتش کرد. در این ملاقات امام‏حسین(ع)براى تحریک احساسات عبیدالله کودکان خود را نیز همراه‏برد. (8) 2- تکرار تقاضاى کمک در روزعاشورا با جمله «هل من ناصرینصرنى و هل من معین یعیننى‏» و جملاتى به این مضمون. 3- استفاده از هروسیله ممکن در روزعاشورا براى تحریک‏احساسات سپاه عمربن‏سعد و اندرز دادن آنان و در خواست مکرر براى‏آزاد گذاشتن آن حضرت. 4- درخواست آب از دشمن.
برخى از بزرگان، به دلیل سازگار ندانستن این کار با روح عزت‏و شرافت، اصل آن را انکار فرموده‏اند; ولى به نظر مى‏رسد این امرتحقق یافته است. هلال بن نافع گوید: «من در میان یاران عمربن‏سعد ایستاده بودم که شخصى نزد عمربن سعد آمد و گفت: «بشارت‏باد به تو اى امیر! شمر(ملعون)امام حسین(ع)را شهید کرد.»
هلال گوید: از میان دو لشکر بیرون رفتم تا ببینم چه خبر است. وقتى بالاى سرآن حضرت رسیدم، مشاهده کردم امام(ع)با مرگ دست وپنجه نرم مى‏کند. به خدا سوگند، تا آن زمان کشته‏اى آغشته به خون‏زیباتر و نورانى‏تر از او ندیده بودم. نور چهره، زیبایى و هیبتش‏مرا از پرداختن به فکر کشته شدنش باز داشت و در همان حال، آن‏حضرت درخواست آب مى‏کرد... .
پس از این که همه یاران و اصحاب امام حسین(ع)در روز عاشورابه شهادت رسیدند، امام(ع)به عمربن‏سعد ملعون فرمود: «یکى ازاین سه پیشنهاد را در باره من بپذیر!» ابن سعد پرسید:
«چیست؟»امام حسین(ع)فرمود: «مرا آزادگذارى تا به مدینه،حرم جدم رسول خدا(ص)، باز گردم.»
ابن سعد: «این خواسته غیر قابل قبول است.»
امام حسین(ع): «شربت آبى به من بیاشامان، جگرم از تشنگى‏خشکیده است.»
عمربن سعد: «این نیز غیر ممکن است.»
امام حسین(ع): «اگر راهى جز کشتن من نیست، پس تک تک با من‏مبارزه کنید.» (9)
و نیز عبدالحمید گوید: «در همان حال که امام‏حسین درروزعاشورا در میدان جنگ ایستاده بود، احساسات و عواطف دشمن رابرمى انگیخت تا شربتى آب به او دهند و مى‏فرمود: «آیا کسى هست‏که به آل رسول(ص)رحم و عطوفت و مهربانى کند؟...» (10)
در پاسخ باید گفت: پیشوایان معصوم:به دو دلیل به چنین‏کارهایى‏اقدام مى‏کنند:
الف)اتمام حجت و بستن هرگونه راه عذر و بهانه برگمراهان ومنحرفان.
خداوند متعال پیامبران را براى راهنمایى بشر فرستاد تا افرادمستعد و حقجو از راهنمایى آنان بهره برده، به خوشبختى نایل‏آیند و راه هرگونه عذرتراشى و بهانه جویى بر گمراهان بسته شود. قرآن کریم در باره پیروزى مسلمانان در جنگ بدر مى‏فرماید: «(شما در بدر در مقابل هم قرار گرفتید.)تا خدا کارى را کردنى‏بود، به انجام رساند تا آن که هرکه هلاک مى‏شود با حجتى روشن هلاک‏شود و آن که(به هدایت)زنده مى‏ماند، به حجتى روشن زنده بماند; وهر آینه خدا شنوا و دانا است. » (11)
ب)نکته دیگر در حل این مشکل، این است که کمالات انسانى هیچ‏گونه منافاتى با یکدیگر ندارند و همه قابل جمعند. برخوردارى ازیک کمال انسانى به گونه‏اى نیست که سبب از بین رفتن دیگر کمالات‏گردد. اگر وجود یکى از فضایل در انسان به حدى رسید که کمال‏دیگرى را از بین برد، آن صفت از کمال بودن خارج شده است و دیگرنمى‏توان آن را از فضایل انسانى به شمار آورد. براى مثال اگرعزت نفس سبب از بین رفتن تواضع و فروتنى در انسان گردد، آن صفت‏دیگر عزت نفس نیست‏بلکه غرور، تکبر و خودخواهى است. از این رو،عمل به تعهدات انسانى، وفاى به عهد و پیمان و... را نباید دلیل‏برذلت و ترس و زبونى دانست. همان گونه که پیامبراکرم(ص)در عمل‏به پیمان صلح حدیبیه مسلمانان پناهنده را به مشرکان تحویل‏مى‏داد و امام‏حسن مجتبى(ع)به خاطر عمل به مفاد صلح با معاویه‏حرکت مسلحانه نکرد.
باتوجه به مطلب فوق، باید گفت: پیشوایان معصوم(علیهم‏السلام)در عین برخوردارى از عزت و شرافت از رحمت، عطوفت،مهربانى و خیرخواهى نیز در حد اعلا برخوردار بودند. براساس‏جمله: «یامن سبقت رحمته غضبه‏» هدایت الهى مبتنى بر رحمت،عطوفت، مهربانى و خیرخواهى است; خشونت‏خلاف اصل است و حالت‏استثنایى دارد. دستور به آغاز هرکار با نام «خداوند رحمن ورحیم‏» دلیل بردرستى این مطلب است. پیشوایان معصوم(علیهم‏السلام)نهایت تلاش خود را براى هدایت گمراهان به کار مى‏گرفتند ودر این راه از هیچ کوششى فروگذار نمى‏کردند. آنان در برخورد باگمراهان چنان رفتار مى‏کردند که تا حد امکان آنان را جذب کنند واز هرگونه برخورد تند و خشن که ممکن بود حسى لجاجت و انتقام‏آنان را تحریک کند و به واکنش منفى انجامد. دورى مى‏کردند. برخورد پیامبر بزرگوار اسلام(ص)و امامان معصوم(علیهم السلام)بامخالفان بسان برخورد پدرى دلسوز و مهربان با فرزند سرکش وبریده از خانواده است که هرچه فرزند بیشتر طغیان و سرکشى کند،پدر بیشتر نرمش نشان مى‏دهد تا مبادا برخورد تند او فرزند رافرارى داده، به دامن دشمنان و شیادان بیندازد. این گونه رمش‏برخاسته از رحمت، عطوفت، مهربانى و خیرخواهى به ظاهر بدون‏توجه به فلسفه آن خلاف عزت و شرافت مى‏نماید; ولى با توجه به‏فلسفه آن، دلیل بربزرگى، عظمت و... پیشوایان معصوم(علیهم‏السلام)است و با شرافت و عزت آن بزرگواران هیچ گونه منافاتى‏ندارد.
چنین برخوردى که کسى با دشمن خود تا این حد خیرخواهى، محبت‏و عطوفت داشته باشد. از توان و قدرت انسانهاى عادى خارج است واز معجزات امامان(علیهم السلام )به شمار مى‏آید.
با روشن شدن مطلب فوق، در مى‏یابیم تمام اعمال و سخنان امام‏حسین(ع) که ممکن است‏برخى آنها را با عزت و رافت‏سازگارندانند. از روح مهربانى، عطوفت، خیرخواه و مشتاق هدایت مردم‏آن حضرت است. امام حسین(ع)حتى براى نجات دشمنان خود که کمربه قتلش بسته بودند. نهایت تلاش خود را به کار بست.
اگر سالار شهیدان از اشخاصى مانند عبیدالله بن حر تقاضاى کمک‏کرد، براى ترس از شهادت و کشته شدن نبود; زیرا حضرت نیک‏مى‏دانست کمک این افراد نمى‏تواند سرنوشت‏حادثه کربلا را تغییردهد. این یارى جویى به خاطر این بود که مردم با کمک به وى وشهادت در رکاب حضرتش به سعادت ابدى نایل گردند.
اگر سرور آزادگان در روزعاشورا به طور مکرر جمله «آیاکسى‏هست مرا یارى کند؟ » را تکرار کرد و به موعظه لشکر عمربن‏سعدپرداخت و از هر وسیله ممکن براى تحریک احساسات آنان استفاده‏کرد، همه به این دلیل بود که بتواند تعدادى از یزیدیان را ازگمراهى نجات داده، وارد بهشت‏با صفاى حسینى کند.
گواه درستى این سخن، آن است که امام(ع)از کسانى که حاضر به‏یارى‏اش نمى‏شدند، تقاضا مى‏کرد کربلا را ترک گویند و دست کم به‏سپاه دشمن نپیوندند تا به گناه شرکت در قتل امام(ع)یا ترک یارى‏وى آلوده نگشته، به شقاوت ابدى گرفتار نیایند.
این که امام حسین(ع)در شب عاشورا بیعت را از یارانش برداشت وآنان را آزاد گذاشت تا به میل خود راهشان را انتخاب کنند، یکى‏از اسرارش این است که به یاران خود بگوید: من به شما نیازندارم و در هرحال کشته خواهم شد. این شما هستید که باید بین‏سعادت جاودانى و شقاوت ابدى یکى را انتخاب کنید.
بنابرآنچه گفته شد، نداى «هل من ناصرینصرنى‏» امام حسین(ع)،به ظاهر درخواست کمک و تقاضاى یارى از دیگران و در باطن تقاضاى‏یارى رساندن و کمک کردن به انسانهاى ناتوان و درمانده از رسیدن‏به کمال و سعادت. معناى واقعى آن چنین است: «آیا کسى هست من‏یارى‏اش کرده، به سعادت رسانم؟ آیا کسى هست دستش را گرفته، ازورطه هلاکت نجاتش دهم؟ آیا کسى هست او را از ظلمت‏یزیدى خارج‏کرده، به نور حسینى وارد کنم؟»همان گونه که خداوند در این آیه: «اگر مرا یارى کنید، شمارا یارى مى‏کنم.» درظاهر از بندگان خود تقاضاى کمک مى‏کند، ولى‏باتوجه به این که خداوند غنى مطلق است و به کسى نیاز ندارد، درواقع دعوت براى یارى بندگان و نجات آنهاست.
بنابر آنچه گذشت، مشکل درخواست آب از جانب امام حسین(ع)نیزحل مى‏شود. امام حسین(ع)مى‏خواست‏با تحریک احساسات و به رحم‏آوردن دشمن، آنان را به خود جذب کرده، به سعادت رساند; زیرابسیار اتفاق افتاده کسانى به خاطر خدمتى ناچیز به امام(ع)موفق‏به توبه شدند. مگر نه این است که حر به خاطر ادب و احترام به‏امام حسین(ع)موفق به توبه شد. امام(ع)با در خواست آب مى‏خواست‏زمینه توبه و بازگشت را در افراد قابل فراهم سازد.

پانوشت ها :
1- فانى لا ارى الموت الا سعاده و لا الحیوة مع الظالمین الا برها.
(بحار الانوار، ج 44، ص 381.)
2- موت فى عز خیر من حیوة فى ذل(همان، ج 1، ص 150.
3- سامضى و ما بالموت عار على الفتى. (حماسه حسین، ج 1، ص 152.)
4- الموت اولى من رکوب العار و العار اولى من دخول النار (بحار الانوار، ج 45، ص 50.)
5- و الله لا اعطیکم بیدى اعطاء الذلیل و لا افر فرار العبید.
(الارشاد، ج 2، صص 98.)
6- الا و ان الدعى ابن الدعى قد رکز بین اثنتین بین السلسة و الذلة و هیهات منا الذلة یابى الله ذلک لنا و رسوله و المؤمنون و حجور طابت و طهرت. (بحار الانوار، ج 45، ص 9)
7- و یحکم یا شیعة آل ابى‏سفیان، ان لم یکن لکم دین و کنتم لا تخافون المعاد فکونوا احرارا فى دنیاکم. (همان، ج 45، ص 51.)
8- منتهى الآمال، ج 1، ص 711.
9- نفس المهموم، ص 366، اللهوف، ص 55.
10- موسوع- کلمات الامام الحسین(ع)، ص 495.
11- همان ، ص 506.
12- «لیهلک من هلک عن بینه و یحیى من حى عن بینه و ان الله لسمیع علیم.»( الانفال، آیه 42)
13- مفاتیح الجنان، دعاى جوشن کبیر.
ماهنامه کوثر شماره 38

زائر در سفر معنوى زیارت به دیدار آمران به معروف و الگوهاى نهى از منکر مى‏رود و گامهاى بلند آنان در جهت پاسدارى از ارزشها را یادآور مى‏شود. از این مقال به نمونه‏هایى از «معروف‏گرایى‏» و «منکرستیزى‏» از درسهاى «مکتب زیارت‏» آشنا مى‏شویم.
امام حسین(ع) در بیان هدف خودش از نهضت الهى و عظیم عاشورا از امر به معروف و نهى از منکر یاد مى‏کند و مى‏فرماید: و انما خرجت لطلب الاصلاح فى امة جدى ارید ان آمر بالمعروف و انهى عن المنکر: من بدین هدف (از مدینه) بیرون آمدم که امت جد خویش را اصلاح نمایم و تصمیم دارم امر به معروف و نهى از منکر کنم.
معرفى امر به معروف و نهى از منکر
جهت معرفى امر به معروف و نهى از منکر به نمونه‏هایى از آن اشاره مى‏کنیم.
الف) نهى از همکارى با ستمگران
1. امام صادق(ع) به یکى از شیعیان خود به نام «عذافر» فرمود: بلغنى انک تعامل «ابا ایوب‏» و «ابا الربیع‏» فما حالک اذا نودى بک فى اعوان الظلمة: به من اینگونه خبر رسیده که با «ابى ایوب‏» و «ابا الربیع‏» همکارى مى‏کنى! حالت چگونه خواهد بود اگر تو را در قیامت در ردیف همکاران ظالمان صدا بزنند.
چون «عذافر» چهره در هم کشید.
حضرت فرمود: من تو را به چیزى ترساندم که خداوند مرا به او ترسانده است.
2. صفوان جمال از یاوران و اصحاب امام موسى بن‏جعفر(علیهماالسلام) شترهاى خویش را به هارون اجاره مى‏دهد و پس از اینکه خدمت‏حضرت مى‏رسد با این کلمات مورد عتاب قرار مى‏گیرد که «کل شى‏ء منک حسن جمیل ما خلا شیئا واحدا» همه کارهاى تو نیکوست مگر یکى از آنها. از حضرت مى‏پرسد: فدایت‏شوم، کدامیک از کارها؟ امام مى‏فرماید: کرایه دادن شترهایت‏به هارون‏الرشید! عرضه مى‏دارد به خدا قسم که من فقط آنها را براى رفتن او به مکه داده‏ام بدون اینکه حتى خودم به همراه او باشم. حضرت مى‏فرماید: آیا دوست دارى آنها تا هنگام پرداخت کرایه شترانت زنده بمانند؟ مى‏گوید: بلى! امام مى‏فرماید: «من احب بقائهم فهو منهم و من کان منهم کان وروده على النار» هر کس زنده بودن آنها را دوست‏بدارد از آنها خواهد بود و همراه آنها به آتش وارد خواهد شد. پس از فرمایش امام(ع) بود که صفوان به بهانه اینکه پیر شده است و توان اداره شتران خویش را ندارد تمامى آنها رافروخت.

ب - نهى از منکر در کاخ خلیفه ستمگر عباسى
نزد متوکل خلیفه عباسى از امام على النقى(ع) سعایت کردند که قصد شورش علیه حکومت تو را دارد. از این رو دستور داد شبانه امام(ع) را نزد او بیاورند. متوکل چون امام را دید احترام کرد و آن حضرت را در کنار خود نشاند، سپس جام شرابى را به امام تعارف کرد! حضرت سوگند یاد کرد که گوشت و خون من با چنین چیزى آمیخته نشده است، مرا معاف دار. او دست‏برداشت و گفت‏شعرى بخوان. حضرت فرمود: من چندان از شعر بهره‏اى ندارم. متوکل گفت: چاره‏اى از آن نیست. امام اشعارى خواند که ترجمه آن چنین است: زمامداران جهانخوار و مقتدر بر قله کوهسارها شب را به روز درآوردند درحالى که مردان نیرومند از آنان پاسدارى مى‏کردند ولى قله‏ها نتوانستند آنان را از خطر مرگ برهانند. آنان پس از مدتها عزت از جایگاههاى امن به زیر کشیده شدند و در گودالها و گورها جایشان دادند. چه منزل و آرامگاه ناپسندى! پس از آنکه به خاک سپرده شدند فریادگرى فریاد برآورد کجاست آن دستبندها و تاجها و لباسهاى فاخر؟ کجاست آن چهرهاى در ناز و نعمت پرورش یافته که به احترامشان پرده‏ها مى‏آویختند؟ گور به جاى آن پاسخ دهد: اکنون کرمها بر سر خوردن آن چهره‏ها با هم مى‏ستیزند. آنان مدت درازى در دنیا خوردند و آشامیدند ولى امروز آنان که خورنده همه چیز بودند خود خوراک حشرات و کرمهاى گور شده‏اند. چه‏خانه‏هایى ساختند تا آنان را از گزند روزگار حفظ کنند ولى سرانجام پس از مدتى این خانه‏ها و خانواده‏ها را ترک گفته به خانه گور شتافتند. چه اموال و ذخایرى انبار کردند ولى همه آنها را ترک گفته رفتند و آنها را براى دشمنان خود واگذاشتند خانه‏ها و کاخهاى آباد آنان به ویرانه تبدیل شد و ساکنان آنها به سوى گورهاى تاریک شتافتند.
متوکل از شنیدن این اشعار گریست‏به اندازه‏اى که از اشک چشمش ریشش تر شد و جام شراب را بر زمین زد و بساط عیاشى و هرزگى‏اش برچیده شد.

ج - جلوگیرى از شبهه‏پراکنى
اسحاق کندى که از فلاسفه عراق به شمار مى‏آمد در زمان خود تالیف کتابى به نام «تناقضات قرآن‏» را آغاز کرد. او مدتهاى زیادى در منزل نشسته و خود را به نوشتن آن کتاب مشغول ساخته بود. تا آنکه یکى از شاگردان او به دمت‏حضرت امام حسن عسکرى(ع) رسید. حضرت به او فرمود: آیا در میان شما مردى رشید وجود ندارد که استادتان کندى را از کارش باز داشته برگرداند. شاگرد گفت: ما شاگرد او هستیم و نمى‏توانیم به اشتباه او اعتراض کنیم.
امام فرمود: اگر مطالبى به تو تفهیم شود مى‏توانى به او برسانى؟ گفت: آرى.
امام فرمود: از اینجا که برگشتى با او به لطف و مدارا رفتار کن و هنگامى که‏کاملا با او انس گرفتى به او بگو مساله‏اى به نظرم رسیده مى‏خواهم آن را از تو بپرسم و آن این است که: آیا ممکن است گوینده قرآن از گفتار خود، معنایى غیر از آنچه تو گمان کرده‏اى اراده کرده باشد؟ او در پاسخ خواهد گفت: بلى ممکن است زیرا که او مرد باهوشى است. پس به او بگو شما چه مى‏دانید شاید گوینده قرآن معانى دیگرى غیر از آنچه تو براى آن حدس زده‏اى اراده کرده باشد.
شاگرد به نزد کندى رفت و طبق دستور امام سؤال را مطرح کرد. فیلسوف با کمال دقت‏به سؤال شاگرد گوش داد و فت‏سؤال خود را تکرار کن. او سؤال را تکرار نمود. استاد فکرى کرد و گفت: بلى امکان دارد که چیزى در ذهن گوینده سخن باشد که شنونده، خلاف آن را فهمیده باشد.
استاد که سؤال فوق را دقیق یافت رو به شاگرد کرد و گفت: قسم مى‏دهم تو را که بگویى این سؤال را از کجا آموختى؟ شاگرد گفت: همین طور به ذهنم خطور کرد. کندى گفت: این کلامى نیست که از مانند تو صادر شود. به من بگو از کجا آن را یاد گرفتى؟ شاگرد گفت: امام حسن عسکرى(ع) مرا به آن امر فرمود. کندى گفت: آرى این مطالب فقط بر قامت این خاندان زیبندگى دارد. سپس دستور داد آتشى روشن کنند و تمام آنچه در این باره تالیف کرده بود سوزانید.
در زیارتنامه‏هاى معصومین (علیهم السلام) امر به معروف و نهى از منکر یکى از شاخص‏هاى اساسى و مهم زندگى آنها به شمار آمده است. چنانکه در زیارت جامعه آمده است «وامرتم بالمعروف و نهیتم عن المنکر و جاهدتم فى الله حق جهاده حتى اعلنتم و بینتم فرائضه‏»: امر به معروف و نهى از منکر نمودید و حق جهاد را در دین خدا بجا آوردید تا آنکه دعوت الهى را آشکار ساخته، واجباتش را بیان نمودید.
نیز در زیارت امام حسین(ع) در حرم امیرالمؤمنین(ع) مى‏خوانیم: «و امرت بالمعروف و نهیت عن المنکر و تلوت الکتاب حق تلاوته‏»: امر به معروف و نهى از منکر نمودى و قرآن را چنانکه شایسته است‏خواندى.
اما آنچه در این مساله اهمیت ویژه دارد شناخت‏شیوه‏هایى است که معصومین(علیهم السلام) به منظور به کار بستن این دو فریضه مهم یعنى امر به معروف و نهى از منکر انجام مى‏دادند، که باختصار به چند مورد آن اشاره مى‏کنیم.

شیوه‏هایى از معصومین(علیهم السلام)

1. محبت و نرمخویى
زمانى که حضرت موسى به همراهى برادرش هارون ماموریت مى‏یابد که به سوى فرعون حرکت کند و او را به توحیدفرا خواند شیوه و دستورالعمل الهى براى آنها این گونه مقرر مى‏شود: «و قولا له قولا لینا لعله یتذکر او یخشى‏»: با فرعون به نرمى سخن گویید شاید به یاد خدا افتد و ترس خدا را پیشه کند.
یکى از عوامل مهم موفقیت رسول گرامى اسلام نیز محبت و نرمخویى آن حضرت به شمار آمده است. قرآن کریم در این زمینه مى‏فرماید: «و لو کنت فظا غلیظ القلب لانفضوا من حولک‏»: اگر تندخو و سخت‏دل بودى مردم از گرد تو متفرق مى‏شدند.
و در باره آن حضرت نقل شده است: به هنگامى که یکى از کافران با تندى به آن بزرگوار پرخاش کرد اصحاب تصمیم گرفتند با او به ستیز و نزاع برخیزند و حضرت آنها را نهى کرد و خود نسبت‏به آن مرد کافر محبت فراوان نمود و با خوشرویى از او استقبال کرد به حدى که آن فرد تحت تاثیر الطاف آن حضرت قرار گرفت و اسلام آورد. سپس حضرت رو به اصحاب خود فرمود: مثل من و شما همانند فردى است که شترش سرکش شده باشد و هر یک از مردم به آن شتر نهیبى زنند و آن شتر وحشى‏تر شود. اما صاحب شتر مى‏گوید من خود آشناترم، اجازه دهید خودم او را رام مى‏کنم. و سپس صاحب آن او را رام مى‏کند. چنانکه دیدید که این فرد رام شد و اسلام را انتخاب نمود.
نمونه دوم: فردى از اهل شام که نسبت‏به اهل بیت عصمت و طهارت دشمنى دیرینه داشت‏به مدینه مى‏آید و به امام حسن و پدرش(علیهما السلام) اهانت مى‏کند. امام حسن(ع) با خوشرویى و کلمات ملاطفت‏آمیز با او برخورد مى‏کند. شامى که خود را در مقابل اقیانوسى از بزرگوارى و فضیلت مشاهده مى‏کند، مى‏گوید: پیش از آنکه تو را ملاقات کنم تو و پدرت دشمن‏ترین مردم نزد من بودید و اکنون محبوبترین فرد نزد من هستید. و بدین ترتیب در ردیف دوستداران و معتقدان خاندان پیامبر قرار گرفت.
نمونه چهارم: زهیر بن‏قین از افرادى بود که دوست نمى‏داشت‏با امام حسین(ع) روبرو شود. همراهان او مى‏گویند ما جمعى بودیم که به هنگام مراجعت از مکه وقتى در بین راه به امام حسین مى‏رسیدیم از او کناره مى‏گرفتیم زیرا که حرکت‏به همراهى حضرت ناخوشایندمان بود. در یکى از منازل بین راه مجبور به ماندن در محلى شدیم که امام حسین(ع) نیز در آنجا بود. امام قاصدى را به سوى زهیر روانه کرد و از او خواست که با حضرت ملاقات کند. زهیر به خدمت‏حضرت رفت و زمانى نگذشت که شاد و خرم با چهره‏اى برافروخته برگشت و دستور داد که خیمه او را نزدیک سراپرده حضرت نصب کنند. بدین گونه بود که با برخورد نیک امام حسین(ع) در ردیف شهداى کربلا قرار گرفت.
نمونه پنجم: وقتى که مردى نصرانى به امام باقر(ع) جسارت فراوان مى‏کند حضرت به او مى‏فرماید: «ان کنت صدقت غفر الله لها و ان کنت کذبت غفر الله لک‏»: اگر آنچه گفتى راست است‏خداوند از کرده مادر من درگذرد و اگر دروغ مى‏گویى خداى تو را بیامرزد. راوى اضافه مى‏کند: چون مرد نصرانى این بردبارى و بزرگوارى را که از حوصله بشر بیرون است دید و پشیمان شد و مسلمانى اختیار کرد.

2. دورى از دشنام
قرآن، کلام زیباى حق است و پیروان خویش را دعوت کرده است که با مردم به نیکى سخن بگویند «و قولوا للناس حسنا» و از اینکه حتى به کافران دشنام داده شود نهى کرده است. چنانکه مى‏فرماید: «و لا تسبوا الذین یدعون من دون الله فیسبوا الله عدوابغیر علم‏»: به آنان که غیر خدا را مى‏خوانند دشنام ندهید تا مبادا آنها از روى جهالت‏خدا را دشنام دهند.
گویا امیرمؤمنان(ع) به هنگامى که مشاهده مى‏کند یکى از اصحابش به سپاه معاویه دشنام مى‏دهد، مى‏فرماید: «انى اکره ان تکونوا سبابین‏»: من دوست ندارم که شما دشنام دهنده باشید. و در یکى از نقلها آمده است که به حجر بن‏عدى و عمرو بن‏حمق فرمود: «کرهت ان تکونوا لعانین شتامین، ... و لکن لو وصفتم مساوى اعمالهم فقلتم من سیرتهم کذا و کذا و من اعمالهم کذا و کذا کان اصوب فى القول‏». ناخوشایند است‏براى من که شما را دشنامگر ببینم ولى اگر اعمال بد و سیره ناپسند آنها را بیان کنیدبهتر خواهد بود. آن دو گفتند: اى امیرمؤمنان، ما موعظه‏ات را به جان و دل پذیراییم و خود را با آدابى که به ما مى‏آموزى مؤدب خواهیم ساخت.
به همین سبب بود که امام صادق(ع) دوستى چندین ساله خویش را با فردى که به غلام و خدمتگزارش فحش و ناسزا گفت، قطع نمود.

3. برخورد استدلالى و حکمت‏آمیز
اساس دعوت پیامبران الهى را حکمت تشکیل مى‏دهد. آن بزرگواران به هنگام برخورد با کافران و ملحدان محکم‏ترین استدلالها را بیان مى‏کردند نمونه‏هایى از آن را قرآن کریم در داستان ابراهیم(ع) و برخورد آن حضرت با ستاره‏پرستان و معتقدان به الوهیت‏خورشید و ماه بیان نموده است. و بر این اساس است که تعلیم وآموزش حکمت‏یکى از فلسفه‏هاى بعثت پیامبر خاتم صلى الله علیه و آله به شمار آمده است چنانکه در سوره جمعه مى‏خوانیم: «هو الذى بعث فى الامیین رسولا منهم یتلوا علیهم آیاته و یزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکمة‏»: اوست‏خدایى که میان مردمان درس نیاموخته پیغمبرى از خود آنها برانگیخت تا بر آنان آیات وحى خدا را تلاوت کند و آنها را پاکیزه سازد و به آنها کتاب و حکمت آموزش دهد. و در پى همین هدف است که پیامبر گرامى اسلام(ص) از سوى خداوند ماموریت مى‏یابد که: «ادع الى سبیل ربک بالحکمة و الموعظة الحسنة‏»: مردم را به راه پروردگارت بر اساس حکمت و پندهاى نیک دعوت کن.
تاریخ زندگى آن حضرت تجسم صفحات زرینى از این‏گونه رفتارهاست‏به طورى که این امر مورد اعتراف مخاطبان آن حضرت قرار مى‏گرفت و بر همین اساس به اسلام مى‏گرویدند. در یکى از نقلها آمده است هر موقع پیامبر اکرم متوجه مى‏شد که شخصیتى از عرب وارد مکه شده است‏با او تماس مى‏گرفت و آیین خود را به وى عرضه مى‏داشت. روزى شنید که «سوید بن‏صامت‏» وارد مکه شده است. فورا با او ملاقات نمود و حقایق نورانى آیین خود را براى او تشریح کرد. وى فت‏شاید این حقایق همان حکمت لقمان است که البته من هم مى‏دانم. حضرت فرمود: گفته‏هاى لقمان نیکوست ولى آنچه خدا بر من نازل فرموده است‏بهتر و بالاتر است زیرا آن مشعل هدایت و نورافکن فروزانى است. سپس حضرت آیاتى چند براى او خواند و وى نیز آیین اسلام را پذیرفت.
اصولا احتجاجات و استدلالهاى معصومین(علیهم اسلام) با مذاهب و مکاتب مختلف نمونه خوبى از برخوردهاى حکمت‏آمیز مى‏باشد که کتاب «احتجاج مرحوم طبرسى‏» و کتابهایى از این قبیل، آیینه‏اى از این نوع برخوردهاست. اینکه امام رضا(ع) به (عالم آل محمد«ص‏») لقب یافته است همین احتجاجات و برخوردهاى استدلالى و کلامى آن حضرت یا ادیان و مکاتب گوناگون بوده است زیرا این زمینه براى آن بزرگوار بیش از معصومین دیگر فراهم بوده است.
در خاتمه به اعتراف یکى از منکران توحید به نام ابن ابى‏العوجاء که در باره برخوردهاى حکمت‏آمیز امام صادق(ع) ذکر نموده است مى‏پردازیم. مفضل در مقدمه کتاب خود (توحید) مى‏گوید در یکى از روزها در مسجد پیامبر(ص) به ابن ابى‏العوجاء برخوردم در حالى که سخنان کفرآمیزى بر زبان مى‏راند. از شدت خشم نتوانستم خوددارى کنم و گفتم اى دشمن خدا، ملحد شدى و پروردگارى که تو را به نیکوترین ترکیب آفریده و از حالات گوناگون گذرانده انکار کردى ...!
ابن ابى‏العوجاء گفت: اى مرد اگر تو از متکلمانى با تو به روش آنان سخن بگویم. و اگر از یاران جعفر بن‏محمد صادق هستى او خود با ما چنین سخن نمى‏گوید. او از سخنان ما بیش از آنچه تو شنیدى بارها شنیده ولى دشنام نداده است و در بحث‏بین ما و او از حد و ادب بیرون نرفته است. او بردبار و آرام و متین و خردمند است و هرگز خشم و سفاهت‏بر او چیره نمى‏شود. سخنان و دلایل ما را مى‏شنود تا آنکه هر چه در دل داریم به زبان مى‏آوریم. گمان مى‏کنیم بر او پیروز شده‏ایم آنگاه با کمترین سخن دلایل ما را باطل مى‏سازد و با کوتاهترین کلام حجت را بر ما تمام مى‏کند چنان که نمى‏توانیم پاسخ دهیم. اینک اگر تو از پیروان او هستى چنانکه شایسته اوست‏با ما سخن بگو. و بر این مبناست که در زیارتنامه معصومین(علیهم السلام) مى‏خوانیم:
«و نصحتم له فى السر و العلانیة و دعوتم الى سبیله بالحکمة و الموعظة الحسنة و بذلتم انفسکم فى مرضاته‏»: به خاطر خدا مردم را در پنهان و آشکار نصیحت کردید و به راه حق یا برهان و حکمت و پند و موعظه نیکو دعوت کردید و در راه خشنودى خدا از جان خود گذشتید.

ماهنامه کوثر شماره 6

السلام عَلیک یا ثاراللّه وابْنَ ثاره
مقدمه
امروزه بحمدالله هر کوى و برزن حسینیه دلها و کعبه جانها شده است، ترنم الهى و قدسى زیارت عاشورا از منزلها و مسجدها به گوش می رسد و بزمهاى عاشورا وعدهگاه عاشقان پاکباخته است.
عاشقان حسین ـ علیهالسلام ـ هر بامداد و شامگاه همچون امام غایبشان[1] اشک خون از دیدگان جارى می کنند. مگر نه که او ثاراللّه است و این گریه، گریه بر خون جارى در رگهاى دین و جوشیده از صحراى یقین نینواى حسینى ـ علیهالسلام ـ است؟!
ثاراللّه، پرچم سربداران یالثارات الحسین ـ علیهالسلام ـ[2] از طلوع شهادت آن حضرت تا پهنه ظهور دولت یار است.
معرفت ثاراللهىِ حسینى ـ علیهالسلام ـ بالاترین معرفت و شناخت از آن حضرت است، و این از امتیازها و ویژگی هاى آن حضرت و پدر بزرگوارش امیرالمؤمنین ـ علیهالسلام ـ است. گرچه از لحاظ باطنى ائمه ـ علیهمالسلام ـ به تعبیر روایات، همگى یک نور و یک حقیقتاند.
«اَشْهَدُ اَنَّ اَرْواحَکُمْ وَ نُورَکُمْ وَ طینَتَکُمْ واحِدَةٌ.»[3]
«شهادت می دهم که روح شما و نور وجود شما و طینت شما معصومان ـ سلام الله علیهم ـ یکى است.»
به تعبیرى همگى مظهر همه اسماء حسناء و صفات عُلیاى الهی اند،[4] اما به خاطر شرایط زمانى خاصى که هر یک از آنان ]معصومان ـ علیهمالسلام ـ[ داشتند.
زمینه ظهور و بروز یک یا چند اسم از اسماى حسناى الهى و صفات عُلیاى رحمانى، براى هر یک محقق شد. در این بین حضرت ابا عبدالله الحسین، سید الشهدا ـ علیهالسلام ـ به سبب شرایط زمانى و مکانى ویژهاى که داشت و به اقتضاى وظیفه، زمینه ظهور صفات خاص و ممتازى در او فراهم آمد.
مقامات و درجاتى که پروردگار به انبیا و اولیا ـ علیهمالسلام ـ و تابعین واقعى آنها در قیامت عطا می فرماید، تنها به لحاظ حفظ کمالات و عنایات معنوى و فطرى الهى نیست، بلکه حفظ و اظهار آثارى که در عالم عنصرى و مادى از لوازم آن کمالات است، خود نقش جداگانهاى در رسیدن به درجات عالی تر معنوى و آثار بهشتى دارد. مثلاً کسى که قوه شجاعت و سخاوت و ایثار و سایر صفات حسنه را داشته، ولى موقعیت براى پیاده کردن آنها را نیافته باشد با فردِ دیگرى که علاوه بر داشتن آن صفات، آنها را بروز داده باشد، داراى درجه یکسان نیستند و دومى ارزشى فوق اولى دارد.
اکنون با توجه به این مقدمات می گوییم: اگرچه هر کدام از انبیا و اولیا به اقتضاى امر الهى و نسبت به شرایط زمانى و مکانى و غیره که داشتند، گوشهاى از فضایل و کمالات ذاتى خود را آشکار کردهاند، ولى گویا شرایط در زمان حضرت سیدالشهداء ـ علیهالسلام ـ به گونهاى بوده که موقعیت بیشترى براى اظهار کمالات روحى ایشان فراهم گردیده و خواسته الهى نیز تأکید بیشترى در پیاده شدن آن کمالات (به حسب اقتضاى زمان) داشته و حضرتش به عنایت الهى به آن اقتضا و خواست، پاسخ مثبت داده و به این ترتیب (به حسب روایات) در هر دو عالم واجد خصیصه هایى نسبت به سایر اولیاى دین گردیده است.[5]
جمله «الْوِتر الْمَوْتُور» در زیارت عاشورا بنابر یک معنى، اشاره به همین امتیاز خاص آن حضرت دارد; زیرا وِتْر به معنى تک و تنهاست و مَوْتور به معنى کسى که تنها و بىبدیل است (وِتر ـ به کسر واو ـ بنابر لغت اهل نجد و وَتر ـ به فتح واو ـ به لغت اهل حجاز).[6]
بنابر یک معنى، این جمله، تأکید جمله اول (ثاراللّه) است که در این صورت به معنى خون است. یکى از استادان در این باره نوشته است:
«جمله اَلْوِتْرُ الْمَوْتُور، اگرچه ممکن است به معنى جمله گذشته باشد، یعنى کسى که انتقام و خونخواهى از او نشده و تنها خدا می تواند انتقام خون او را بگیرد، ولى ظاهراً اَلْوِتْرُ الْمَوْتُور به معنى فرد و تنهاى بی همتا و به زبان فارسى خودمانى دُردانه است، و به خصیصه خاص سیدالشهداء ـ علیهالسلام ـ ... اشاره دارد.[7] اما از لحاظ ظاهرى و به حسب امتیاز خاص صفت ثارالله فقط به حضرت سیدالشهداء و حضرت امیرالمؤمنین ـ علیهمالسلام ـ اطلاق شده است، آن هم در غالب زیارتنامههاى امام حسین ـ علیهالسلام ـ که در یازده موضع از زیارتنامه ها،[8] این صفت با اندکى اختلاف[9] ذکر شده است.»
لفظ ثارَ با مشتقاتش، حدود 70 بار در روایات آمده است.

لغت شناسى ثاراللّه
المنجد، ثَأَرَ و ثَأْر را به معنى انتقام گرفتن دانسته و لفظ ثار را ذکر نکرده است. طریحى در مجمع البحرین، ثَأَرَ را به معنى انتقام گرفتن معنى کرده و ثاراللّه را تصحیف ثَأْراللّه دانسته است.
ابن اثیر در نهایة; ثَأر را به معنى خونبها دانسته و لفظ ثار را ذکر نکرده است. زبیدى در تاج العروس; ثَأر و ثار را به یک معنى دانسته و نوشته است: ثار به معنى خون است و گفته شده به معنى انتقام خون کسى را گرفتن نیز به کار می رود.
علامه مجلسى ـ رحمة الله علیه ـ ثَأَرَاللّه تلفظ کرده و براى تصحیح معنى مضافى در تقدیر گرفته و نوشته است:
«ثَأَرَ اللّه به معنى خونخواهى است، ثاراللّه و ابن ثاره یعنى تو اهل ثاراللّه هستى، و کسى هستى که خداوند انتقام خونش را از قاتلانش خواهد گرفت.»[10]
در حالى که به نظر می رسد، با توجه به کاربرد این لفظ در کتابهاى لغت و زیارتنامهها و روایات و عدم ضرورت و خلاف اصل بودنِ تقدیر گرفتن مضاف، همان سخن زبیدى در تاج العروس متعین بلکه صحیح است که: ثَأْر و ثار، به یک معناست و هر دو به معنى خون است.
امام صادق ـ علیهالسلام ـ در زیارتنامه حضرت ابى عبداللّه ـ علیهالسلام ـ فرمود:
«اَنَّکَ ثارُاللّهِ فِى الاَْرْضِ مِنَ الدَّمِ الَّذِى لا یُدْرِکُ ثِرَتَهُ أَحَدٌ مِن أَهْلِ الاَْرْضِ.»[11]
«اى سید الشهداء ـ علیهالسلام ـ تو خونِ خدا در زمینى، همان خونى که هیچ کس جز خداوند انتقام آن را نمی تواند بگیرد.»
البته خونى که این ویژگى را دارد که هیچ کس جز خداوند متعال آن هم به دست اولیایش نمی تواند انتقامش را بگیرد; چون شخص ابى عبداللّه ـ علیهالسلام ـ از آن چنان جایگاه رفیعى برخوردار است که جز خداوند متعال و اولیایش نمی دانند. در زیارت عرشى عاشورا می خوانیم:
«أنْ یَرْزُقَنى طَلَبَ ثارِکَ.»
«از خداوند متعال می خواهم به من توفیق دهد، انتقام خون شما را بگیرم.»
همان طور که ملاحظه می کنید، ترکیب طَلَبَ ثارِک، فقط به همین معنى که ثار به معنى خون باشد قابل تبیین است، وگرنه اگر ثار به معنى ـ خونخواهى (طلب الدم) باشد، جمله این چنین خواهد شد; طَلَبَ طَلَبَ ثارِکَ، که در سخافت نیاز به توضیحى ندارد. همین طور است، جمله «طَلَبَ ثارِکُمْ» یا «طَلَبَ ثارِى» که در جملههاى بعدى زیارت عاشورا آمده است، یا جمله: «اَشْهَدُ اَنَّ اللّه تَعالى الطّالِبُ بِثارِکَ»[12] و جملاتى شبیه این در سایر زیارتنامه هاى آن حضرت.[13]

معنى ثاراللّه
با توجه به آنچه در معنى لغوى ثاراللّه گفته شد، معانى مختلفى در تفسیر ثاراللّه بیان شده است.
1ـ گروهى ثاراللّه را به معنى کسى که انتقام خونش را خداوند می گیرد، می دانند[14] و ثار را مخفف ثائِر دانستهاند، مثل شاک مخفف شائک[15] یا ثار را مخفف ثَأْر انگاشتهاند.[16]
2ـ بعضى لفظ «أهل» در تقدیر گرفتهاند و گفتهاند: ثاراللّه یعنى اهل ثاراللّه، اهل خونخواهى الهى که خداوند انتقام خونش را می گیرد.[17]
3ـ برخى گفتهاند: ثاراللّه یعنى کسى که خودش در دوران رجعت مىآید و انتقام خونش را می گیرد.[18]
4ـ گروهى ثاراللّه را به معنى خون خدا دانستهاند.[19]
ظاهر بسیارى از ادله همان طور که در معنى لغوى آن گفته شد مؤید این مطلب است که: ثار به معنى خون است و امام حسین ـ علیهالسلام ـ ثاراللّه و خون خداست.

پى نوشت
[1]- امام زمان(عج) در زیارت ناحیه مقدسه می فرماید: فَلاََنْدُبَنَّکَ صَباحاً وَ مَساءً وَ لاََبْکِیَّنَ لَکَ بَدَلَ الدُّمُوعِ دَماً.
کنون هر صبح و شامى در عزایت
بریزم اشک و می نالم برایت
به جاى اشک خون از دیده بارم
همیشه دیدهاى خونبار دارم
امام مهدى(عج) در عزاى امام حسین(ع)، زیارت ناحیه مقدسه، ص 30 ـ 31
[2]- بحارالانوار، ج 44، ص 286 و ج 52، ص 308 و ج 101، ص 103.
[3]- مفاتیح الجنان، زیارت جامعه کبیره، ص 987.
[4]- نهجالولایة، ص 58.
[5]- فروغ شهادت، على سعادت پرور، ص 40.
[6]- تاج العروس، ذیل لغت وتر.
[7]- فروغ شهادت، ص 389.
[8]- بحارالانوار، ج 101، ص 294، 291، 260، 200، 199، 181، 180، 169، 168، 152 و 148.
[9]- در بعضى از زیارتنامهها این چنین آمده است: السلام علیک یا ثاراللّه وابن ثاره ... و در بعضى دیگر، این چنین: السلام علیک یا ثاراللّه فى الأرض ... و در برخى این چنین: اشهد انک ثاراللّه فى الأرض وابن ثاره.
[10]- بحارالانوار، ج 101، ص 151.
[11]- بحارالانوار، ج 101، ص 168.
[12]- بحارالانوار، ج 94، ص 75.
[13]- همان، ج 101، ص 292، 290; ج 44، ص 218; ج 45، ص 343، 351.
[14]- فروغ شهادت، بیشتر مترجمان زیارت عاشورا، ص 389.
[15]- شرح زیارت عاشورا، آیتالله سید احمد میرخانى، ص 305.
[16]- بحارالانوار، ج 101، ص 151.
[17]- بحارالانوار، ج 101، ص 151.
[18]- بحارالانوار، علامه مجلسى، ج 101، ص 151.
[19]- تعداد اندکى از مترجمان زیارت عاشورا، آیتالله سید احمد میرخانى در شرح زیارت عاشورا، ص 308; زیارت در پرتو ولایت، ص 51.
فرهنگ جهاد، شماره 30

بیش از یکهزار و سیصد سال است که شیعیان، هر ساله در عزاى سرور و سالار شهیدان حضرت حسین بن على بر سر و سینه مى زنند، نوحه مى سرایند و بر مصائب او اشک ماتم مى ریزند. این عزاداریها هر ساله باشکوه تر برگزار شده و هیچ گاه کم فروغ و بى رونق نگردیده است. مردم با شور و عشق و از روى جان و دل در آن شرکت مى کنند و از بذل مال براى هر چه باشکوه تر برگزار شدن آن، دریغ نمىورزند.
نام حسین ـ علیه السلام ـ در قلبها حک شده است و یاد نام او، اشکهاى بى ریاى مرد و زن و پیر و جوان را جارى مى سازد. مردم کودکان خود را با مراسم عزاى حسین ـ علیه السلام ـ آشنا و آنها را با یاد و نام او بزرگ مى کنند و تکریم نام حسین بن على ـ علیه السلام ـ و شرکت در مراسم سوگوارى آن حضرت را از اوان طفولیت به آنان مى آموزند.
هر مصیبتى پس از سپرى شدن زمان، فراموش مى شود. اما چرا مصیبت و قیام آن حضرت از یادها نمى رود؟!
در اینجا برآنیم که به ذکر یکى از علل جاودانگى قیام آن حضرت پرداخته، به این حادثه از نگاه روان شناسى بنگریم.

سرچشمه رفتار انسان در علم روانشناسى
دانشمندان علم روانشناسى رفتار آدمى را ناشى از وجود انگیزه و امرى موسوم به «سایِق» مى دانند. سایق نیرویى است که انگیزه را در موجود زنده ایجاد یا آن را تقویت مى کند و در نتیجه او را به انجام عملى خاص وامى دارد.
سایقها یا محرکها از تنوع زیادى برخوردارند و هر سایقى محرکى خاص است که انگیزه رفتارى خاصى را در موجود زنده به وجود مى آورد، به گونه اى که برخى از دانشمندان این علم معتقدند انواع رفتارهاى انسان یا از سایقهاى تعادلى ریشه مى گیرند یا از سایقهاى ثانوى که خود از سایقهاى تعادلى به وجود آمده اند. [1]
پاداشها و تنبیه ها دو دسته از سایقهاى محرک و انگیزه سازند که از بارزترین و شاخص ترین سایقها به شمار مى روند و تأثیر مستقیم و کاملاً مشهودى بر رفتار انسانها و حتى حیوانات مى نهند. خداوند نیز، چون خالق انسان و از هر کسى به طبیعت او آگاه تر است، به خوبى مى داند که سیستم رفتارى او همواره از کانال انگیزه و سایق مى گذرد و به همین علت، در آیات خود از این طریق در بندگانش براى پیروى از دین اسلام ایجاد انگیزه مى کند و نیز انگیزه مؤمنان را تقویت مى سازد.
شاید به همین سبب است که بشارت به پاداشهاى اخروى و سعادت ابدى و نیز انذار از عذاب دردناک الهى و خسران ابدى، از مهم ترین مأموریتهاى پیامبران الهى است و حتى تمام مأموریت و رسالت آنان را در این دو کلمه «بشارت و انذار» مى توان خلاصه نمود:
( انّا ارسلناک بالحقّ بشیراً و نذیراً و داعیاً الى اللّه و سراجاً منیراً ) [2]
( و ما ارسلناک الاّ کافة للنّاس بشیراً و نذیراً ) [3]
( و ما ارسلناک الاّ مبشراً و نذیراً ) [4]
بشارتهاى قرآنى به پاداش بزرگ در قیامت و نعمتهاى بهشتى سایقهایى اند که انگیزه ایمان و پیروى از احکام دین اسلام را در انسان مؤمن به وجود مى آورند و راه را براى انجام اعمال نیک هموار، و انگیزه انجام اعمال زشت و ناپسند را کم رنگ و ضعیف مى سازند. آیاتى چون:
( و یبشّر المؤمنین الذین یعملون الصالحات انّ لهم اجراً حسناً ) [5]
( و یبشّر المؤمنین الذین یعملون الصالحات انّ لهم اجراً کبیراً ) [6]
( یبشّرهم ربهم برحمة منه و رضوان و جنات لهم فیها نعیم ) [7]
( و بشر الذین آمنوا و عملوا الصالحات انّ لهم جنات تجرى من تحتها الأنهار کلّما رزقوا منها من ثمرة رزقاً قالوا هذا الّذی رزقنا من قبل و أتوا به متشابهاً و لهم فیهاازواج مطهّرة و هم فیها خالدون ) [8]
نیز انذارهاى قرآنى به عذاب جهنم، آدمیان را از عذاب دردناک دوزخ بر حذر مى دارند و انگیزه کفر و شرک و انجام عمل زشت و ناپسند را در آنها تضعیف مى نمایند:
( ان الّذین کفروا لن تغنى اموالهم و لا اولادهم من اللّه شیئاً و اولئک هم وقود النّار ) [9]
( قل للّذین کفروا ستغلبون و تحشرون الى جهنّم و بئس المهاد ) [10]
( و من یعص اللّه و رسوله و یتعدّ حدوده یُدخله ناراً خالداً فیها و له عذاب مهین ) [11]
البته این تنها بخش اندکى از آیات فراوانى است که بشارت و انذار الهى را به مردم ابلاغ مى نمایند.

تعارض انگیزه ها
اگرچه آیات مذکور و نیز آیات و روایات مشابه، هر یک به عنوان سایق و محرک مى تواند در رفتار انسان تأثیرگذار باشد، ذکر این نکته نیز ضرورى است که درون انسان همواره صحنه کارزار انگیزه هاست; یعنى انگیزه هاى فراوانى همواره ذهن و فکر آدمى را به خود مشغول مى سازد و هر یک صاحب خود را به انجام عملى مطابق با آن انگیزه فرا مى خواند.
اما در این صحنه، تنها آن انگیزه نیرومندتر است که پیروز میدان مى شود و توفیق مى یابد تا رفتار صاحبش را به سوى خود سوق دهد; مثلاً علاقه به سعادت اخروى و نیز علاقه به کسب مقام و منزلت دنیوى ـ از راه باطل ـ دو انگیزه اى است که در درون هر انسانى وجود دارد; اما ممکن است انگیزه دست یابى به سعادت ابدى در یکى برانگیزه دست یابى به مقام و منزلت دنیا غلبه یابد و در نتیجه به انگیزه دست یابى به مقام و منزلت، رفتارى متناسب با انگیزه پیروز از او سر زند، اما در دیگرى انگیزه نخست مغلوب شده، مقام و منزلت دنیوى برگزیده شود.
البته پیروزى یک انگیزه بر انگیزه یا انگیزه هاى دیگر همواره منجر به نابودى یا از دست رفتن فرصت براى انگیزه هاى دیگر نمى شود; بلکه ممکن است آنها در حالت ضعیف شده یا ناهشیار نگاه داشته شوند تا آنجا که حتى صاحب آن نیز از وجود آن چندان آگاه نباشد و آنگاه که آن انگیزه نیرومند فروکش کرد و به هدفش نائل شد یا دچار شکست گردید، ناگاه با سایقى نیرومند انگیزه خفته و ناهشیار تقویت و آشکار گردد. [12]

انگیزه هاى کوفیان
در میان خلفاى جور، معاویه بارزترین و شاخص ترین خلیفه اى بود که از ایجاد سایقهاى نیرومند در بین مردم براى رسیدن به اهداف شوم خود، بیشترین بهره را بُرد. او با وعده هاى راستین و دروغین افراد را مى خرید و با این روش آنان را تحریک مى کرد تا به سمت او جذب شده، از گرد امیر مؤمنان و امام حسن و امام حسین ـ علیهم السلام ـ پراکنده شوند.
معاویه از یک سو با وعده هاى طمع انگیز و از سوى دیگر با تهدیدهاى خشن، شیعیان على بن ابى طالب ـ علیه السلام ـ را تحت فشار شدید قرار مى داد و انگیزه هرگونه اظهار ارادت و علاقه به خاندان علوى را در آنان تا آنجا که ممکن بود تضعیف مى نمود.
این روش در زمان یزید نیز تداوم یافت و نماینده و دست نشانده خون آشامش، عبیداللّه بن زیاد بیش از هر زمان دیگرى آن را در کوفه به اجرا درآورد.
از زمانى که پاى عبیداللّه بن زیاد به کوفه رسید، چنین رفتارى براى جلوگیرى از تصرف کامل شهر توسط شیعیان و هواداران سیدالشهداء به وضوح مشاهده شد. استفاده از سایقهاى محرک و سایقهاى بازدارنده در سطح بسیار وسیعى صورت پذیرفت.
او از یک سو با خریدن سران قبایل و نیز با وعده هاى ناچیز و حقیر و گاه پوچ به مردم عامى، به فراخور حال هر کس سایقى نیرومند براى مبارزه با انگیزه حمایت از حسین بن على ـ علیه السلام ـ ایجاد کرد و آنگاه که انگیزه حمایت از امام حسین ـ علیه السلام ـ را در بین مردم قوى تر دید، بر تحریکهاى خود افزود و با تهدید و ارعاب شدید، همت خود را بر تضعیف انگیزه مقدس مردم در حمایت و پیروى از سیدالشهداء ـ علیه السلام ـ به کار بست.
سرانجام بشارتها و انذارهاى ابن زیاد که گاهى جنبه عملى نیز به خود مى گرفت، و ضعف و سستى ایمان کوفیان و عدم شناخت کافى نسبت به شخصیت و منزلت سیدالشهداء ـ علیه السلام ـ و از همه مهم تر دنیاطلبى و مادى گرایى آنان تأثیر خود را بر رفتارشان نمایان ساخت و انگیزه آنان را در پیوستن به امام و حمایت از آن حضرت تضعیف نمود یا از بین برد.
از آن جمعیت انبوه دعوت کننده و بیعت کننده با مسلم بن عقیل، تعداد انگشت شمارى، مخفیانه خود را به امام حسین ـ علیه السلام ـ رساندند و به وعده خود عمل نمودند و بقیه یا دست از حمایت ابا عبداللّه ـ علیه السلام ـ کشیدند و به گوشه اى خزیدند یا در صف دشمنان امام درآمدند و کسوت قاتلین آن حضرت را بر تن نمودند.
برخى خبرها از سوى افرادى چون فرزدق به امام حسین ـ علیه السلام ـ مى رسید و در آن تصریح مى شد که قلبهاى مردم با امام و شمشیر آنان علیه آن حضرت است. این خبرها حاکى از آن بود که در وجود کوفیان دو انگیزه وجود داشت:
نخست انگیزه حمایت از امام زمان خود; یعنى حسین ـ علیه السلام ـ و جهاد در رکاب او با خلیفه فاسق و فاجر و دیگرى انگیزه برخوردارى از امنیت جان و مال و ناموس و انتخاب زندگى چند روزه دنیا و دست یابى به جایزه مادى.
سرانجام آنچه به وقوع پیوست، نتیجه اى جز شهادت مظلومانه سیدالشهداء ـ علیه السلام ـ و اصحاب و خاندان با وفایش و به اسارت رفتن اهل بیتش در پى نداشت.

دگرگونى در انگیزه ها
پس از پایان حادثه عاشورا و بر ملا شدن ابعاد دلخراش و جانفرساى قیام سیدالشهداء ـ علیه السلام ـ دوستداران و شیعیان اهل بیت به خود آمدند و کم کم زمینه پیدایش دو گروه عمده در میان آنان فراهم آمد:
گروه نخست توّابینى بودند که پس از دعوت از امام و بیعت با نماینده آن حضرت (مسلم بن عقیل)، عهدشکنى کردند و دست از یارى آن حضرت کشیدند و او را در میان سپاه کفر تنها گذاردند; آنها پس از شهادت امام، ندامت و پشیمانى سراسر وجودشان را فراگرفت و سرانجام منجر به برپایى قیامى موسوم به قیام توابین شد.
پس از آنکه انگیزه هاى دنیاطلبى کوفیان فروکش کرد و سایقهاى تطمیعى و تهدیدى حکومت اموى موضوعیت خود را تا حدى از دست داد، بار دیگر انگیزه دیندارى و دست یابى به سعادت ابدى در وجود کوفیان نمایان شد، اما این بار با قوت بیشتر; زیرا آنان پس از آنکه خاندان سیدالشهداء ـ علیه السلام ـ را در کسوت اسیرى به کوفه دیدند و سر مطهر حسین ـ علیه السلام ـ را بر نوک نیزه مشاهده کردند، دریافتند که چه جنایت عظیمى مرتکب شده اند و در صورت عدم جبران بىوفایى و عهدشکنى خود، هرگز سعادت آخرت را در پیشگاه خدا و رسولش درک نخواهند کرد.
این عامل انگیزه آنان را تا آنجا قوت بخشید که دیگر هیچ انگیزه اى نمى توانست بر آن غلبه نماید. از این رو نخست در حمایت عبداللّه بن عفیف ازدى که ابن زیاد را به هنگام سخنرانى و بدگویى از سیدالشهداء ـ علیه السلام ـ رسوا نمود جنگ سختى نمودند و عده اى کشته شدند [13] و پس از آن قیام توابین برپا شد و در نهایت سرکوب گردید; اما ترس از کشته شدن و جدایى از عزیزان باعث نشد تا آنان از انگیزه مقدسشان دست بردارند و درصدد جبران گذشته برنیایند.
گروه دوم شیعیانى بودند که تنها اخبار مظلومیتهاى حسین ـ علیه السلام ـ و اصحاب و اهل بیتش و جنایاتى که یزیدیان به آنان روا داشته بودند، به آنها رسیده بود.
پس از شنیدن این اخبار دو هیجان مهم «خشم» و «حُزن و اندوه» سراسر وجود آنان را فراگرفت: خشم نسبت به ظالمان و ستمگرانى که عامل محقق شدن چنین جنایتى بودند و حزن و اندوه به سبب جدایى از پیشوا و مولاى خود حضرت ابا عبداللّه و آن ستمى که بر او روا داشته شده بود.
از این رو شعلهور شدن این هیجانها در نهاد شیعیان، ظلم ستیزى و نیز خونخواهى سیدالشهداء ـ علیه السلام ـ را در نهاد آنها بارور کرد و تلاشهاى بعدى آنان را در مخالفت و ستیز با حکومت وقت و یارى رساندن به قیامهاى توّابین یا پى ریزى قیامهاى خون خواهانه اى همچون قیام زید بن على بن الحسین را موجب شد.

سخنى درباره هیجان
هیجانها از دیدگاه دانشمندان روانشناس، سایقهاى عاطفى اند که تأثیرگزارترین عامل در رفتار مردم به شمار مى روند. علم روان شناسى بر این اعتقاد است که هیجانها از محرکها ناشى مى شوند. بنابراین محرکها هیجانها را و هیجانها رفتار آدمى را مى سازند.
«جورج اس برت» روانشناس معروف در این باره مى گوید:
«همه هیجانها از یک محرک که تعادل موجود زنده را بر هم مى زند ناشى مى شوند.» [14]
«هاردى اى کار» روانشناس دیگر در تعریف هیجان مى گوید:
«مى توان هیجان را اجمالاً به عنوان یک نوع سازگارى مجدد جسمانى تعریف کرد که به طور غریزى به وسیله یک موقعیت محرک به وجود مى آید و به نوبه خود باعث بروز انطباق مؤثرترى در مقابل آن موقعیت مى شود.» [15]
همچنین بسیارى از دانشمندان علم روانشناسى بر این باورند که سایقهاى عاطفى، یعنى هیجانها، یا انگیزه اند یا نقشى همانند انگیزه در رفتار آدمى ایفا مى کنند; یعنى همان گونه که انگیزه رفتارساز است، هیجانها نیز باعث بروز رفتارى متناسب با آن هیجان در انسان مى شود.
«سیلوان تام کینز و کارول ایزارد معتقدند تعریف هیجان با تعریفى که براى انگیزه مى شود برابر است; زیرا آنها رفتار را نیرو بخشیده و آن را هدایت مى کنند. مثلاً ترس شخص را براى انجام عمل و هدایت آن به سوى هدف یعنى رهایى از عمل ترس نیرومند مى سازد. پس هیجانها مانند برنامه ها، اهداف، نیازهاى فیزیولوژیکى و تمام انگیزه ها رفتار را نیرو بخشیده و هدایت مى کنند.» [16]
«رابرت لیسپر نیز معتقد است که هیجانها مثل انگیزه ها به رفتار انسان جهت و انتظام مى بخشد.» [17]
اما در میان سایقهاى عاطفى که تأثیرگزارترین سایقها در رفتار آدمى اند، «خشم» داغ ترین و پرشورترین هیجان به شمار مى رود.
«جان مارشال ریو» در کتاب خود مى نویسد:
«خشم یعنى هیجانى که به صورت بالقوه خطرناک ترین هیجان مى باشد; زیرا هدف کارکردى آن نابود ساختن موانع موجود در محیط است. خشم اگر چه در بسیارى از موارد مفید نیست; اما چون بقیه صفات و ویژگیهایى که در وجود آدمى نهاده شده است، نوع مفید نیز دارد. خشم مفید یا خشم مقدس از نظر تکاملى نیرو را در جهت دفاع از خود یا از کسى که به آن عشق مىورزد بسیج مى کند، دفاعى که ویژگى آن قدرت، استقامت و تحمل و بردبارى است.» [18]
او در ادامه مى افزاید:
«از سوى دیگر حُزن و اندوه نیز منفى ترین و آزاردهنده ترین هیجان مى باشد. دو فعال ساز اصلى اندوه، جدایى و شکست است. اندوه همبستگى گروههاى اجتماعى را آسان مى کند; چون جدایى از افرادى که در زندگى مهم هستند، موجب اندوه مى شود; و چون اندوه احساس ناراحت کننده اى است، پیش بینى آن ـ و یا تحقق آن ـ مردم را براى همبستگى و وحدت با اشخاص مورد علاقه بر مى انگیزد.» [19]
از این رو اندوه و حزن همواره باعث افزایش همبستگى و وحدت و اظهار همدردى بین هم نوعان، همکیشان، همبستگان یا اعضاى خانواده را موجب مى شود.
اکنون شاید به روشنى آشکار شده باشد که مظلومیت سیدالشهداء ـ علیه السلام ـ و خاندان و اصحابش باعث ایجاد دو هیجان بزرگ «خشم و حُزن» در وجود شیعیان شد و در نتیجه اگرچه در ظاهر یزید و یزیدیان پیروز شدند، پس از آن واقعه پایه هاى حکومتشان بیش از پیش متزلزل گردید و هر روز از گوشه اى قیامى برخاست و انقلابى رخ نمود که آرامش را از حاکمان فاسق اموى ربوده بود.
ظلمى که بر خاندان عصمت و طهارت رفت، چنان خشم و حزنى در وجود شیعیان ایجاد کرده بود که همچون بُغضى گلوگیر، روحیه انتقام گیرى و خونخواهى را در وجود آنان بر مى انگیخت; خشمى که هرگز فروکش نمى کرد و حزنى که هرگز به فراموشى سپرده نمى شد.

راز جاودانگى قیام سرخ عاشورا
به راستى چرا امامان معصوم ـ علیهم السلام ـ پس از سیدالشهداء همچون او قیام نکردند و حماسه عاشورا را تکرار ننمودند؟ آیا آن بزرگواران از هر کس دیگرى اولى بر اظهار خشم خود نبودند؟!
روشن است که مبارزه با گمراهى، هر روز اقتضایى دارد و روش جدیدى را مى طلبد. اهل بیت ـ علیهم السلام ـ از این مهم غافل نبودند و براى تداوم مبارزه با انحراف و ظلم و بیدادگرى درصدد تبیین احکام شریعت و محافظت از آن در مقابل انواع کجرویها و بدعتها برآمدند; یعنى همان گونه که باید علیه ظلم و ستم جنگید و با ظالمان مبارزه نمود، باید احکام دین به روشنى تبیین مى شد و ابعاد مختلف آن براى مردم آشکار مى گشت.
امامان پس از سیدالشهداء ـ علیه السلام ـ به دو امر همت گماردند: نخست ممانعت از فراموش شدن حادثه عاشورا و قیام خونین سیدالشهداء ـ علیه السلام ـ و اهداف آن حضرت، و دیگر انجام دادن مأموریت خود در محافظت از کیان دین براساس آنچه شرایط عصر اقتضا مى نمود.
روزگار ائمه ـ علیهم السلام ـ پس از امام حسین ـ علیه السلام ـ اقتضاى قیامى دیگر را نداشت. از این رو مبارزه آنان به مبارزه سرد تبدیل شد و در کنار آن به تبیین احکام دین و ممانعت از انواع کجرویها و بدعتها مبادرت ورزیدند; اما این امر همواره در کنار تلاش گسترده براى احیاى راه سیدالشهداء ـ علیه السلام ـ صورت مى پذیرفت.
از این روست که قیام ظلم ستیزانه امام حسین ـ علیه السلام ـ همواره تازه مانده و به امامان پس از سیدالشهداء ـ علیهم السلام ـ این امکان را داده تا مردم را از نظر بصیرت و آگاهى رشد داده، آنان را با حقایق و تعالیم دین بیشتر آشنا سازند و جهالتها را بزدایند و از این راه، مبارزانِ با سپاهیانِ تاریکى از بینش و آگاهى بیشترى برخوردار شوند.
مرور خاطرات مظلومیت سیدالشهداء ـ علیه السلام ـ و ظلم ستیزى آن حضرت و تأکید و اصرار فراوان نسبت به برپایى پرچم عزا و تشویق مؤمنان به زنده نگاه داشتن یاد او، به گونه اى است که گویى در هر سال، حسینى دیگر از فرزندان پیامبر ـ صلى الله علیه و آله و سلم ـ بر علیه ظلم و ستم قیام کرده و به دست ظالمان به شهادت رسیده باشد.
تأثیر این حرکت چیزى جز برقرار داشتن آن دو هیجان در وجود مسلمانان و شعلهور ساختن مجدد آن در میان شیعیان نبود، و جز روشن ماندن چراغ هدایت حسینى و متزلزل شدن پایه هاى هر حکومت فاسد، نتیجه دیگرى به دنبال نداشته است.
ادامه دارد...

پى نوشت:
[1] - انگیزش و هیجان ، ادوارد ج. مورى، ترجمه: دکتر محمدتقى براهنى، نشر شرکت سهامى خاص، ص 12.
[2] - سوره بقره (2) آیه 119.
[3] - سوره سبأ (34) آیه 28.
[4] - سوره اسراء (17) آیه 105.
[5] - سوره کهف (18) آیه 2.
[6] - سوره اسراء (17) آیه 9.
[7] - سوره توبه (9) آیه 21.
[8] - سوره بقره (2) آیه 25.
[9] - سوره آل عمران (3) آیه 10.
[10] - سوره آل عمران (3) آیه 12.
[11] - سوره نساء (4) آیه 14.
[12] - ر.ک: انگیزش و هیجان ، ادوارد ج. مورى، ترجمه دکتر محمدنقى براهنى، بحث تعارض انگیزه ها.
[13] - الفتوح ، ج 5، ص 124.
[14] - هیجانها ، روبرت پلاچیک، ترجمه محمود رمضان زاده، مؤسسه چاپ و نشر آستان قدس رضوى، 1371، ص 202.
[15] - همان، ص .
[16] - انگیزش و هیجان ، جان مارشال ریو، ترجمه یحیى سید محمدى، نشر ویرایش، 1380، ص 366.
[17] ـ انگیزش و هیجان ، ادوارد ج مورى، ترجمه دکترمحمدنقى براهنى،انتشارات شرکت سهامى خاص، ص 20.
[18] - انگیزش و هیجان ، جان مارشال ریو، ص 364.
[19] - همان، ص 366.
فرهنگ جهاد، شماره 36

اعتقاد به رجعت، یکی از ویژگیهای مکتب اهل بیت و تشیع است که برخاسته از آیه های نورانی قرآن مجید و احادیث ائمه معصومین علیهم السلام می باشد . طبق این اعتقاد، خداوند متعال انبیا و جانشینان آنان و پیامبر اکرم و ائمه اطهار علیهم السلام را با گروهی از مومنان و پاکان و برخی از ستمگران و جنایتکاران مخصوصا ظلم کنندگان به حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها و سید الشهدا علیه السلام را پس از مرگ دوباره قبل از روز قیامت زنده می کند و به این دنیا بر می گرداند تا بندگان شایسته خداوند و مومنین از این ستمگران که دشمنان خداوند می باشند پیش از عذابی که در آخرت بر ایاشان مهیا شده در همین دنیا انتقام بگیرند.
زمان این رجعت با ظهور سرور آفرین حضرت بقیت الله الاعظم حجت بن الحسن المهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف شروع می شود و اول کسی که به دنیا بر می گردد امام حسین علیه السلام می باشد التبه مناسب است پیش از آنکه رجعت حسینی علیه السلام که موضوع این فصل است را مطرح کنیم در رابطه با اصل رجعت و بعضی از زوایای آن نکاتی را متذکر شویم .
1_ مراد از رجعت آن است که قبل از معاد و پیش از روز قیامت، بدن هایی که روح از آنها جدا شده است، دو مرتبه روح به همان بدنها بر گردد و آن فرد مرده با همان بدنی که قبلا در او روحش بوده زنده شود لذا اعتقاد به رجعت با مساله حلول و تناسخ فرق دارد زیرا تناسخ و حلول عبارت است از وارد شدن روح در بدن انسان دیگر یا حیوانی و ما این را رجعت نمی گوئیم .
2_ رجعت یک امر ممکن بوده و کسی که امکان او را انکار کند، قدرت بی پایان خداوند را محدود کرده، و منکر توانایی پروردگار است، لذا می گوئیم خداوندی که قدرت دارد که در روز قیامت همه ما را زنده کند می تواند در همین دنیااشخاص مرده را دو مرتبه زنده کند و به آن حیات ببخشد (أَلَیْسَ ذَلِکَ بِقَادِرٍ عَلَى أَن یُحْیِیَ الْمَوْتَى) آیا او (خداوند) توانایی زنده کردن مرده را ندارد؟
3_ علاوه بر ممکن بودن برگشت روح به بدن، این مطلب در امتهای گذشته به شهادت قرآن مجید واقع شده است، قرآن در چندین آیه مبارکه جریاناتی را بیان فرموده که حاکی بر وقوع رجعت بوده است . و اساسا مگر مهمترین معجزه حضرت عیسی علیه السلام زنده کردن مردگان نبوده است؟ !! پس برگشت روح به بدن قبلی خود، هم ممکن بوده و هم به وقوع پیوسته است.
4_ علاوه بر احادیثی که رجعت را بیان فرموده در قرآن مجید نیز راجع به زنده شدن بعضی از انسانها پیش از روز قیامت نیز مطلب آمده که به عنوان نمونه در آیه مبارکه 83 سوره نمل چنین می خوانیم (وَیَوْمَ نَحْشُرُ مِن کُلِّ أُمَّةٍ فَوْجًا مِّمَّن یُکَذِّبُ بِآیَاتِنَا فَهُمْ یُوزَعُونَ) یعنی روزی که از هر امتی گروهی را محشور می کنیم.
در روایت آمده که شخصی به امام صادق علیه السلام عرض می کند که عامه این آیه را در رابطه با روز قیامت می دانند، حضرت صادق علیه السلام بدین مضمون به او فرمودند: آیا خداوند در روز قیامت از هر امتی تنها گروه و عده ای را محشور می کند و بقیه را رها نموده و محشور نمی کند؟! نه، این چنین نیست، بلکه این آیه مربوط به رجعت بوده که تنها بعضی محشور می شوند اما آیه ای که در مورد روز قیامت است فرمایش دیگر خداوند متعال است که در آیه ای از قرآن می فرماید (و حشرنا هم فلم نغادر منهم احدا) یعنی آنان را محشور کرده پس احدی رادر این محشور شدن ترک نمی کنیم و همه را زنده می کنیم.
5_ رجعت برای همه انسانها نبوده بلکه بعضی در رجعت به دنیا بر می گردند:
در روایتی امام صادق علیه السلام فرموده اند: که ان الرجعة لیست بعامة و هی خاصة یعنی که رجعت عمومی نیست بلکه عده ای در رجعت باز می گردند.
6_ اصل رجعت از روایات معتبره ثابت می شود گرچه در خصوصیاتش مطالبی است که از حوصله این مقاله و موضوع آن خارج است.

بعد از این نکات زمان آن رسیده که وارد بحث شویم و رجعت حسینی را به صورت دسته بندی و شماره گذاری بیان نمائیم:
1_ خبر دادن خداوند تولد و شهادت و رجعت امام حسین را قبل از تولد به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم .
در روایتی آمده که خداوند پیش از آنکه امام حسین علیه السلام متولد شوند، به پیامبر اکرم بشارت تولد آن وجود مبارک را داد، و خبر داده که نسل امامت تا روز قیامت از امام حسین علیه السلام می باشد، آنگاه پیشامدهای ناگوار و شهادت، امامت را در فرزندان و نسل او قرار داده در دنبال این مطالب روایت این گونه آمده که و اعلمه انه یقتل ثم یرده الی الدنیا و ینصره حتی یقتل اعداءه و یملکه الارض یعنی خداوند متعال پیامبر اکرم را آگاه ساخت که بعد از شهادت امام حسین را دوباره به این دنیا بر می گرداند و او را یاری کرده تا حضرتش دشمنان خود را بکشد و از بین ببرد و مالک تمام زمین شده و بر سراسر آن فرمانروائی کند.
2_ امام حسین علیه السلام نخستین کسی که رجعت می کند
از بررسی چندین روایت که در مورد رجعت آمده استفاده می شود که اولین کسی که به این دنیا باز می گردد و رجعت می کند امام حسین علیه السلام است . امام صادق فرمودند اول من تنشق الارض عنه و یرجع الی الدنیا الحسین بن علی علیه السلام یعنی نخستین کسی که زمین از برای وی شکافته می شود و به دنیا بر می گردد امام حسین علیه السلام است.
3_ گفتگوی امام حسین علیه السلام با اصحاب با وفایش در رابطه با شهادت و رجعت خود
امام باقر علیه السلام می فرماید: پیش از آنکه امام حسین شهید شوند به اصحاب خود فرمودند: رسول خدا به من فرمودند: یا بنی انک ستساق الی العراق و انک تستشهد و یستشهد معک جماعة من اصحابک یعنی ای فرزندم همانا تو را به عراق روانه می کنند و تو در آنجا با گروهی از یاران و اصحاب شهید می شوی . در دنباله همین روایت در فراز دیگری از آن دارد که قال امکث ما شاء الله فاکون اول من تنشق عنه الارض یعنی بعد از شهادت تا مدتی که خدا بخواهد می مانم سپس اولین کسی هستم که زمین برای او شکافته می شود و (رجعت می کنم)
4_ رجعت امام حسین علیه السلام با اصحاب با وفایش
امام صادق علیه السلام فرمودند: امام حسین با هفتاد تن از یاران و اصحابشان که با حضرت در کربلا شهید شده بودند به دنیا بر می گردند و رجعت می کنند.
5_ رجعت امام حسین علیه السلام با 75 هزار نفر
امام صادق علیه السلام فرمودند: اول من ینغض عن راسه التراب الحسین بن علی علیه السلام فی خمسة و سبعین الفا نخستین کسی که سر از خاک بر می دارد حسین بن علی علیه السلام است که با هفتاد و پنج هزار نفر رجعت می کند البته در بحار همین روایت را از کتاب دیگری نقل نموده که در آنجا به جای 75 هزار نفر 95 هزار نفر را ذکره نموده.
6 _ رجعت امیر المؤمنین با امام حسین علیه السلام برای انتقام گرفتن از دشمنان
امام باقر علیه السلام فرمودند: ان لعلی علیه السلام الی الارض کرة مع الحسین یقبل برایته حتی ینتقم من بنی امیة و معاویة و آل معاویة یعنی برای امیر المؤمنین علیه السلام رجعتی است که با امام حسین علیه السلام بر می گردد که با پرچم امام حسین می آید تا از بنی امیه و معاویه و آل معاویه انتقام بگیرد.
7_ رجعت یزید پلید و اصحابش برای انتقام گرفتن از این پلیدها
امام صادق علیه السلام فرمودند: ان اول من یکر الی الدنیا الحسین بن علی و اصحابه و یزید بن معاویه و اصحابه فیقتلهم حذو القدة بالقذة یعنی اولین کسی که به دنیا بر می گردد امام حسین علیه السلام و اصحاب او، و یزید بن معاویه و اصحاب اوست، آنگاه او (حسین) همه آن دشمنان را می کشد.
8_ طولانی بودن عمر امام حسین علیه السلام در رجعت
امام صادق در ابتدای سوره اسرا می فرمایند: ان اول من یکر فی الرجعة الحسین بن علی یمکث فی الارض اربعین الف سنة حتی یسقط حاجباه علی عینیه من کبره یعنی اول کسی که در رجعت بر می گردد حسین علیه السلام است، چهل هزار سال در این رجعت در زمین می ماند تا اینکه از کثرت طول عمر، ابروهای حضرت به روی چشمهایش می افتد.
9_ امام حسین علیه السلام امام زمان علیه السلام را غسل می دهد و کفن می نماید و به خاک می سپارد:
در یک فراز ار روایتی امام صادق علیه السلام می فرمایند: فاذا استقرت المعرفة فی قلوب المؤمنین انه الحسین علیه السلام جاء الحجة الموت، فیکون الذی یغسله و یکفنه و یحنطه و یلحده فی حفرته الحسین بن علی علیهما السلام و لا یلی الوصی الا الوصی یعنی هنگامی که حضرت امام حسین علیه السلام در رجعت به مومنین معرفی شده و دیگر تردیدی در مورد آن حضرت باقی نماند که او امام حسین است، اجل حضرت حجت بن الحسن علیه السلام می رسد و دیده از جهان می بندد، آن گاه امام حسین آن حضرت را غسل داده و کفن و حنوط می نماید و به خاک می سپارد و هرگز امام را غیر از امام غسل نمی دهد.

منابع:
تفسیر برهان
بحار الانوار
الایقاظ من الهجعه
تفسیر قمی

پیرامون زنان در حادثه کربلا در دو محور سخن مى‏توان گفت: یکى آن که آنان چند نفر و چه کسانى بودند، دیگر آن که چه نقشى داشتند. زنانى که در کربلا حضور داشتند، برخى از اولاد على(ع) بودند و برخى جز آنان، چه از بنى هاشم یا دیگران. زینب، ام کلثوم، فاطمه، صفیه، رقیه و ام هانى، از اولاد(ع) بودند، فاطمه و سکینه، دختران سید الشهدا (ع) بودند، رباب، عاتکه، مادر محسن بن حسن، دختر مسلم بن عقیل، فضه نوبیه، کنیز خاص امام حسین(ع) و مادر وهب بن عبد الله نیز از زنان حاضر در کربلا بودند (1) پنج زن که از خیام حسینى به طرف دشمن بیرون آمدند، عبارت بودند از: کنیز مسلم بن عوسجه، ام وهب زن عبد الله کلبى، مادر عبد الله کلبى، مادر عمر بن جناده، زینب کبرى(ع). زنى که در عاشورا شهید شد، مادر وهب بود، بانوى نمیریه قاسطیه، زن عبد الله بن عمیر کلبى که بر بالین شوهر آمد و از خدا آرزوى شهادت کرد و همان جا با عمود غلام شمر که بر سرش فرود آورد، کشته شد.
در عاشورا دو زن از فرط عصبیت و احساس، به حمایت از امام برخاستند و جنگیدند:
یکى مادر عبد الله بن عمر که پس از شهادت فرزند، با عمود خیمه به طرف دشمن روى کرد و امام او را برگرداند. دیگرى مادر عمرو بن جناده که پس از شهادت پسرش، سر او را گرفت ومردى را به وسیله آن کشت، سپس شمشیرى گرفت و با رجزخوانى به میدان رفت، که امام حسین(ع) او را به خیمه‏ها برگرداند (2)
دختر عمر (همسر زهیر بن قین) نیز در راه کربلا به اتفاق شوهرش به کاروان حسینى پیوست. زهیر بیشتر تحت تأثیر سخنان همسرش حسینى شد و به امام پیوست. رباب، دختر امرء القیس کلبى، همسر امام حسین(ع) نیز در کربلا حضور داشت، مادر سکینه و عبد الله.
زنى از قبیله بکر بن وائل نیز حضور داشت، که ابتدا با شوهرش در سپاه ابن سعد بود، ولى هنگام حمله سپاهیان کوفه به خیمه‏هاى اهل بیت، شمشیرى برداشت و رو به خیمه‏ها آمد و آل بکر بن وائل را به یارى طلبید.
زینب کبرى وام کلثوم، دختران امیر المؤمنین(ع)، همچنین فاطمه دختر امام حسین(ع)
نیز جزو اسیران بودند و در کوفه و... سخنرانی هاى افشاگرانه داشتند. مجموعه این بانوان، همراه کودکان خردسال، کاروان اسراى اهل بیت را تشکیل مى‏دادند که پس از شهادت امام و حمله سپاه کوفه به خیمه‏ها، ابتدا در صحرا متفرق شدند، سپس به صورت گروهى و اسیر به کوفه و از آنجا به شام فرستاده شدند.
اما درباره حضور این زنان در حادثه عاشورا بیشتر به محور «پیام رسانى» باید اشاره کرد (آن گونه که در بحث «اسارت» گذشت). البته جهات دیگرى نیز وجود داشت که فهرست وار به آنها اشاره مى‏شود که هر کدام مى‏تواند به عنوان «درس عبرت» مورد توجه باشد:
ـ مشارکت زنان در جهاد. شرکت در جبهه پیکار و همدلى و همراهى با نهضت مردانه امام حسین(ع) و مشارکت در ابعاد مختلف آن از جلوه‏هاى این حضور است. چه همکارى طوعه در کوفه با نهضت مسلم، چه همراهى همسران برخى از شهداى کربلا، چه حتى اعتراض و انتقاد برخى همسران سپاه کوفه به جنایت هاى شوهران شان مثل زن خولى.
آموزش صبر. روحیه مقاومت و تحمل زنان به شهادت ها در کربلا درس دیگر نهضت بود. اوج این صبورى و پایدارى در رفتار و روحیات زینب کبرى(ع) جلوه‏گر بود.
ـ پیام رسانى.افشاگری هاى زنان و دختران کاروان کربلا چه در سفر اسارت و چه پس از بازگشت به مدینه. پاسدارى از خون شهدا بود. سخنان بانوان، هم به صورت خطبه جلوه داشت، هم گفتگوهاى پراکنده به تناسب زمان و مکان.
ـ روحیه بخشى. در بسیارى از جنگ ها حضور تشویق آمیز زنان در جبهه، به رزمندگان روحیه مى‏بخشید. در کربلا نیز مادران و همسران بعضى از شهدا این نقش را داشتند.
ـ پرستارى. رسیدگى به بیماران و مداواى مجروحان از نقش هاى دیگر زنان در جبهه‏ها، از جمله در عاشوراست. نقش پرستارى و مراقبت حضرت زینب(س) از امام سجاد(ع) یکى از این نمونه‏هاست. (3)
ـ مدیریت. بروز صحنه‏هاى دشوار و بحرانى، استعدادهاى افراد را شکوفا مى‏سازد.
نقش حضرت زینب(ع) در نهضت عاشورا و سرپرستى کاروان اسرا، درس«مدیریت در شرایط بحران»را مى‏آموزد. وى مجموعه بازمانده را در راستاى اهداف نهضت، هدایت کرد و با هر اقدام خنثى کننده نتایج عاشورا از سوى دشمن، مقابله نمود و نقشه‏هاى دشمن را خنثى ساخت.
ـ حفظ ارزش ها. درس دیگر زنان قهرمان در کربلا، حفظ ارزش هاى دینى و اعتراض به هتک حرمت خاندان نبوت و رعایت عفاف و حجاب در برابر چشم هاى آلوده است. زنان اهل بیت، با آن که اسیر بودند و لباس ها و خیمه‏های شان غارت شده بود و با وضع نامطلوب در معرض دید تماشاچیان بودند، اما اعتراض کنان، بر حفظ عفاف تأکید مى‏ورزیدند.ام کلثوم در کوفه فریاد کشید که آیا شرم نمى‏کنید براى تماشاى اهل بیت پیامبر جمع شده‏اید؟
وقتى هم در کوفه در خانه‏اى بازداشت بودند، زینب اجازه نداد جز کنیزان وارد آن خانه شوند. در سخنرانى خود در کاخ یزید نیز بر این گونه گرداندن بانوان شهر به شهر، اعتراض کرد: «امن العدل یابن الطلقاء تخدیرک حرائرک و امائک و سوقک بنات رسول الله سبایا قد هتکت ستورهن و ابدیت وجوههن یحدو بهن الأعداء من بلد الى بلد و یستشرفهن اهل المناهل و المعاقل و یتصفح وجوههن القریب و البعید و الغائب و الشهید...» (4) و نمونه‏هاى دیگرى از سخنان و کارها که همه درس‏آموز عفت و دفاع از ارزش هاست.
ـ تغییر ماهیت اسارت. اسارت را به آزادى بخشى تبدیل کردند و در قالب اسارت، به اسیران واقعى درس حریت و آزادگى دادند.
ـ عمق بخشیدن به بعد عاطفى و تراژدیک کربلا. گریه‏ها، شیون ها، عزادارى بر شهدا و تحریک عواطف مردم، به ماجراى کربلا عمق بخشید و بر احساسات نیز تأثیر گذاشت و از این رهگذر، ماندگارتر شد.

پى‏نوشتها
1ـ زندگانى سید الشهدا، عمادزاده،ج 2،ص 124،به نقل از لهوف،کبریت احمر و انساب الأشراف .
2ـ همان،ص .236
3ـ در این زمینه ر.ک:مقاله«درسهاى امدادگرى در نهضت عاشورا»از مؤلف(مجله پیام هلال،شماره 26،شهریور1369).
4ـ عوالم(امام حسین)،ص 403،حیاة الامام الحسین،ج 3،ص .378
فرهنگ عاشورا صفحه 195

ضرورت بحث :
عاشورا حادثه ای نبود که در یک نیم روز در سال 61 هجری اتفاق بیفتد و از قبل و بعد خود جدا باشد. هم ریشه در حوادث پیشین و تحولات اجتماعی مسلمانان از رحلت پیامبر اکرم تا سال 60 هجری داشت و هم پیامدهای آن و اثری که در فکر و عمل مسلمانان داشته تا امروز گسترده شده است و تا دامنه قیامت نیز امتداد خواهد یافت. با آن همه بهره‌برداری های حماسی، عرفانی، تربیتی و معنوی که تاکنون از قیام کربلا صورت گرفته، به نظر می رسد که غنای محتوایی این نهضت الاهی بیش از آن است که تاکنون مطرح شده است.
نهضت عظیم حسینی و حادثه کربلا دارای ابعاد مختلفی است که هر بعد آن می‌تواند برای ما درس‌آموز، الهام بخش و عبرت آفرین باشد.
از جمله ابعاد گسترده نهضت الاهی امام حسین‌علیه السلام جوانمردی و ایثارگری و وفاداری و صبر و استقامت و رشادتهای ایشان و یاران با وفایشان است که هر یک، اسوه جاودانه برای زندگی مان می توانند باشند و در نهایت معراج خونین و بدون بازگشت امام حسین‌علیه السلام می باشد.
ولی متاسفانه هنوز هم این درس های بزرگ و انسان ساز ناآموخته مانده است، چنانچه محبان اهل بیت‌علیهم السلام به جای پرداختن به شناخت عمیق شخصیت و فضایل اخلاقی و حماسی شهدای کربلا، با پرداختن صرف به ابعاد عاطفی نهضت عاشورا کمتر در بعد عبرت‌ها و رسالت ها و درس های آنان اندیشیده و در تحقق شخصیت و منزلت حقیقی حماسه سازان کوشیده اند.
حال این سوال اساسی مطرح می شود که بهترین و متقن ترین راه برای شناخت اهل بیت چیست؟ به سهولت می توان به این نتیجه رسید که شناخت قرآنی اهل بیت‌علیهم السلام بهترین و صحیح ترین راه است. چرا که نور را با نور را می توان شناخت.
حال برآنیم که حادثه سرنوشت ساز عاشورا را با قرآن تطبیق داده و بررسی نماییم که حرکت امام حسین‌علیه السلام با کدام سیره قرآنی مطابق است. لکن این امام بزرگوار در شروع هر حرکتی آیه ای از آیات قرآن را به عنوان موید حرکت خود بیان می فرمودند که ان‌شاءالله به تبیین ان‌ها خواهیم پرداخت.

پیامبر رحمت محمد مصطفی‌صلی الله علیه و آله در آخرین لحظات زندگی با برکت خود، راه سعادت و هدایت همه مسلمانان را بیان فرموده و در حدیث ثقلین اینگونه فرمودند که «انی تارک فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی». «من در میان شما دو چیز گرانبها به امانت می‌گذارم کتاب خدا و اهل بیت. که این دو از هم جدا نمی شوند، تا اینکه در کنار حوض کوثر بر من وارد شوند.» نکته اساسی در این حدیث این است که اهل بیت و قرآن تفکیک ناپذیرند و هیچ کدام دیگری را نفی نمی کنند. قرآن کتاب هدایت الاهی است، خود قرآن بر این امر تصریح دارد. «ذلک کتاب لا ریب فیه هدی للمتقین» و قرآن «تبیان لکل شیء» یعنی روشن کننده هر چیزی است و با این توضیح بدیهی است که تمامی اعمال اهل بیت علیهم السلام بر قرآن منطق بوده و بر اساس آن می باشد.
جهت بررسی نهضت امام حسین‌علیه السلام توجه به زمان های خروج امام از مدینه و ورود ایشان به مکه حایز اهمیت است. امام حسین‌علیه السلام در 27 رجب سال 60 ه.ق از مدینه خارج شده و در سوم شعبان مصادف روز تولدشان به مکه می رسند.
در مورد خروج ایشان از مکه دو روایت وجود دارد که برخی آن را 8 ذی‌الحجه و برخی دیگر آن را 10 ذی‌الحجه می‌دانند.

علت ترس و نگرانی امام حسین‌علیه السلام هنگام خروج از مدینه:
امام حسین‌علیه السلام از چه می ترسند؟ «فخرج منها خائفا» علاوه بر اینکه می ترسند،‌ مراقب و نگران هستند دو وضعیت سیاسی و اجتماعی شهر مدینه را زیر نظر دارند. بعد از ممانعت امام‌علیه السلام از بیعت، یزید دستور داده بود که ایشان را در صورت عدم بیعت به شهادت برسانند.
علت اصلی خوف امام‌علیه السلام نگرانی ایشان نسبت به عقیم ماندن نهضتشان بوده، نه ترس از مرگ. چرا که ایشان کسی هستند که بارها و بارها در جبهه های مختلف در کنار پدر و برادر به استقبال مرگ شتافته اند. در واقع ایشان از این ترس دارند که به شهادت رسیدن ایشان در همان ابتدای قیام، منیجه ای نداشته و آن اثر مورد انتظار را که بایست احیا کننده سنت ناب محمدی‌صلی الله علیه و آله باشد، نخواهد داشت.

ورود به مکه:
روزی که امام‌علیه السلام وارد مکه شد مصادف بود با شب جمعه سوم ماه شعبان و این آیه را تلاوت می کردند «و لما توجه تلقاء مدین قال عسی ربی ان یهدینی سواء السبیل »(1)
امام‌علیه السلام در مکه اقامت گزید و مردم به خدمت آن حضرت می رسیدند و کسانی که برای عمره در مکه به سر می بردند نیز به خدمت امام شرفیاب می شدند.

خروج از مکه:
زمانی که امام حسین‌علیه السلام از مکه خارج می شوند،‌خطبه معروفی ایراد می فرمایند که در مقتلهای معتبر موجود است. در آن خطبه امام‌علیه السلام اظهار سرور و شادمانی می کنند و چگونگی شهادت خود را بیان می نمایند. در قسمتی از خطبه این گونه می فرمایند:
«گویا می بینم در زمین کربلا بند بند مرا گرگان بیابان ها در نواویس از هم جدا می سازند و شکم های خالی خود را پر می کنند»
در هنگام خروج از مکه امام حسین‌علیه السلام بعد از گذراندن دوره های الاهی آمادگی دارند تا مسئولیت خطیر نهضت عاشورا را بر عهده بگیرند و در حقیقت همان حسین بن علی قبل از ورود به مکه نیستند که نگرانی و ترس از عقیم ماندن نهضت در ایشان مشاهده می شد.
البته این امر سنتی از سنت های الاهی است که قبل از دادن نعمت های بسیار بزرگ و نیز قبل از اعطای مسئولیتی خطیر به اولیا و انبیا، لازم است آن فرد دوره های خاصی را جهت به دست آوردن قابلیت لازم برای آن بگذارند.

ماندگاری نهضت عاشورا
حال در این جا سوالی مطرح می شود که چه عواملی باعث شده حادثه کربلا در طول تاریخ چنان زنده بماند که در هر زمانی و هر مکانی اثر عمیق گذاشته و حس عدالت خواهی و ظلم ستیزی را در باطن مردم تحریک می کند؟
قرآن به این سوال این گونه پاسخ می دهد هیچ دینی بدون اخلاص الی الله باقی نخواهد ماند. بدین معنی که هر حرکتی به اندازه اخلاصش دوام ماندگاری دارد. این عامل را در قیام امام حسین علیه السلام به وضوح می توان دید. یعنی تمامی اعمال و سکنات ایشان و در حقیقت کل نهضتشان فقط و فقط برای خداست و در نهایت نیز تمامی وجودشان را در راه خدا فدا می کنند. وجود عامل اخلاص در نهضت عاشورا باعث شد تا این حادثه چنان تاثیری در جامعه آن روز و نیز در کل تاریخ بر جای بگذارد که نام و یاد ایشان حتی در جوامع غیر شیعه و غیر مسلمانان الهام بخش حرکت های انقلابی و عدالت خواهانه قرار گیرد.

علاوه بر اخلاص عوامل زیر نیز در ماندگاری نهضت امام حسین علیه السلام موثر می باشند:
1- موافق بودن با فطرت انسان: یعنی انسان فطرتا از ظلم و ستم دوری می جوید و طرفدار حق و عدالت است.
2- فجیع بودن هر دو صحنه این حادثه(سفید و سیاه): یعنی کارنامه اصحاب امام سفید و نورانی است،‌ولی کارنامه طرف مقابل سیاه تاریک است.
3- ائمه معصومین‌علیهم السلام بارها و بارها توصیه به زنده نگهداشتن این نهضت کرده اند.
4- جامع بودن و مانع بودن این حادثه که تبلور کاملی از اسلام ناب محمدی است.
5- شور و شعور حسینی (روانشناسی): در این کره خاکی مکاتب مختلفی پا به عرصه وجود گذاشته اند،‌ولی بعد از مدتی از بین رفته اند که مهم ترین دلیل آن نداشتن شور و اهمیت ندادن به احساسات بود،‌ولی این عامل در مکتب امام حسین‌علیه السلام بوده و خواهد بود و این گریه ها و عزاداری های عارفانه و با بصیرت است که این مکتب را زنده نگهداشته و خواهد داشت.

سوره فجر و امام حسین علیه السلام
در این سوره شریفه به فجر و ده شب عظیم القدر و شفع و وتر و مطلق شب قسم یاد شده است که دلالت بر عظمت و اهمیت این موارد می باشد. این موارد به عنوان مقدمه و دلیل در هم شکسته شدن صولت جباران وظهور حق و حقیقت مورد قسم یاد شده اند.
در پایان سوره، ناگهان سهن از عروجی ملکوتی از شخصیت عظیم القدری است که به درجه اطمینان و رضای الاهی نائل شده است.
قسم به ده شب از پی قسم به فجر،‌گویای ارتباط میان این دو می باشد که ظاهرش قسم به سپیده دم پایان شب دهم مذکور می باشد.
در قرآن کریم تنها در یک مورد از ده شبی عظیم القدر سخن می گوید که چله مناجات و لقاء حضرت موسی‌علیه السلام را با خدا تکمیل می کرد: « و ما موسی‌علیه السلام را سی شب وعده کردیم و آن را با ده شبی عظیم القدر تکمیل کردیم، پس موسی‌علیه السلام میقات پروردگارش را در چهل شب تمام نمود »(2)

این میقات حضرت موسی‌علیه السلام با توجه به روایات بسیاری از ابتدای ذیقعده تا دهم ذی‌الحجه بوده است که این ده شب تکمیلی، همان ده شب اول ذی‌الحجه می باشد که فجر از پس این ده شب، همان فجر عید قربان می باشد.
سنت قربانی کردن به پیشگاه خداوند در روز نهم ذی‌الحجه، سنت ابراهیمی است که از حادثه ماموریت ذبح حضرت اسماعیل‌علیه السلام در منطقه منی در روز دهم ذی‌الحجه به یادگار مانده است.
پس با توجه به این نکات قرآنی، این فجر، همان فجر عید قربان می باشد که از پس ده شب عظیم القدر دهه اول ذی‌الحجه قرار دارد.
از اینجا معلوم می گردد که این نفس مطمئنه مطرح شده در پایان سوره،‌ شخصیت عظیم القدری است که چهل شب بیتوته و راز و نیاز با خدای عالم خصوصا ده شب اخیر را به نحو احسن به پایان رسانده، در روز دهم قربانی عظیمی را به پیشگاه خدای عالم عرضه داتشه است، آن‌چنان که او را به مقام رضا و تسلیم محض امر خدا رسانده است.

با این توجه برجسته ترین قربانی عجیب در راه خدا،‌ از پس این سیر و سلوک معنوی را سیدالشهدا حسین بن علی‌علیه السلام به پیشگاه الاهی عرضه نموده است. شخصیتی که خود و عزیزترین عزیزانش را درقربانگاه کربلا در راه خدا قربانی نموده است.
حضرت حدود 27 ماه رجب سال 60 هجری از مدینه خارج شده،‌ سوم شعبان وارد مکه می شود از مکه، 8 ذی‌الحجه یا 10 ذی‌الحجه بعد از فجر عید قربان به سوی کوفه حرکت می کند.
به راحتی می توان در جواب افرادی که اعتقاد دارند که امام در 8 ذی‌الحجه حرکت کدره اند گفت که امام هنگام ورود به مکه آیه ای را قرائت کردند مبنی بر این که شهر مکه برای من امن و امان خواهد بود: «فلما تلقائ مدین ... و رب نجنی من القوم الظالمین» لذا نمی توان استدلال آن ها را مبنی بر وجود تهدید و ناامنی بر علیه امام را قبول کرد و به نظر می رسد چنانچه اشاره شد این توطئه ای باشد که توسط عبدالله بن زبیر طراحی شده است.

اضطراب قبل از ورود به مکه و امنیت خاطر و سرور و ابتهاج عجیب ملکوتی حضرت هنگام خروح از مکه که در سخنرانی شب عید قربان حضرت نمودار است ، خبر از چله ملکوتی وی‍ژه حضرت و بهره مندی از برکات عظیم لیال عشر در مواقف حج می دهد؛ میقات و موقفی که میعاد ارواح انبیا و اولیا از آدم تا خاتم‌علیهم السلام در این زمان و مکان می باشد.
لیال عشر و فجر حضرت در مکه و لیکن قربانگاه حضرت به همراه عزیزانش در کربلاست این تنها لیال عشر و فجری است که به عروج حیرت انگیز حاجیانش ختم می شود و حج کننده و قربانی یکی است.
امام حسین و یارانش به عنوان قربانیان واقعی به معراج خونین الاهی لبیک می گویند و با این معراج خونین خود،‌ صولت و ابهت و هیمنه ظالمان را متزلزل می کنند و این همان معنی آیات پایانی سوره فجر است. «یا ایتها النفس المطمئنة. ارجعی الی ربک راضیة. فادخلی فی عبادی. وادخلی جنتی.»

زیبایی های توحیدی نهضت عاشورا
• ما رایت الا جمیلا
زمانی که اسرا را به مجلس ابن زیاد لعنت الله علیه بردند،‌ابن زیاد با حال تحقیرآمیز خطاب به حضرت زینب سلام الله علیها سوال کرد: دیدی برخورد خدا با برادرت را؟ در واقع با این استنباط،‌ ابن زیاد خود را فردی الاهی قلمداد کرده و تمامی جنایت‌های حکومت یزید را نیز الاهی جلوه دهد. اما شیرزن کربلا حضرت زینب سلام الله علیها در جواب آن ملعون فرمود: «ما رأیت الا جمیلا»: چیزی به جز زیبایی ندیدم.
متاسفانه برخورد ما شیعیان با حادثه عظیم کربلا بسیار تاسف برانگیز است. چرا که با تفسیر ذهنی و دور از قرآن این حادثه و شخصیت های والای این نهضت،‌ظلم بزرگی را مرتکب می شویم. مثلا در مراثی و ذکر مصیبت ها این چنین برخورد توحیدی حضرت زینب سلام الله علیها را نادیده گرفته و ایشان را تا حد انسان های معمولی پایین می آوریم و چنان وانمود می کنیم که ایشان در این حادثه همچون یک خواهر برای امام حسین بودند. در حالی که ایشان در این سفر در رکاب امام بودند نه برادر خویش.
لکن اینجا سوال دیگری مطرح می گردد که: چرا امام حسین علیه السلام اهل بیت خودشان را همراهشان به کربلا آورده بودند؟
امام حسین علیه السلام به دستور خداوند می خواست اهل بیتش را نیز با خود به معراج ببرد ولی از درک مردم آن زمان به دور بود و به همین خاطر در جواب آنهایی که علت همراهی اهل بیت ایشان را در این سفر جویا می شوند یک جواب تکلیفی و تعبدی می دهند «ان‌شاءالله ان براهن سبایا» خداوند می خواهد اهل بیت مرا اسیر ببیند. در حالی که بحث، بحث دیگری بود. اگر زینب سلام الله علیها نبود، حادثه کربلا فراموش می شد. اگر حضرت زینب سلام الله علیها به معراج نرفته بود، این گونه نمی توانست صلابت از خود نشان دهد.

شب عاشورا
شب عاشورا شبی است که فردای آن معراج خونین امام حسین علیه السلام و یاران با وفایشان رخ داد. ایشان خطبه ای شبیه آن خطبه ای که هنگام خروج از مکه ایراد کرده بودند، تکرار نموده و جزئیات حادثه فردا را به یارانشان تشریح کردند و نسبت به ابعاد مختلف آن آگاهی دادند. چرا که امام حسین علیه السلام به عنوان یک رهبر اسلامی باید به تمام افراد حاضر بصیرت داده و فرصت انتخاب را در اختیار همه آنها قرار دهند. باید همه یاران حاضر بدانند که فردا صلحی در کار نبوده و برای کسانی که می مانند سرنوشتی جز شهادت و تکه تکه شدن و اسارت در انتظارشان نخواهد بود. بدین معنی که هر کدام از افراد حاضر باید فرصت انتخاب ازادانه داشته و با آگاهی کامل تصمیم خود را بگیرند.

ای نشمی در حثیثت سنت الاهی است که خداوند نیز در قرآن می فرماید: «ان هدیناه السبیل اما شاکرا و اما کفورا»، «ما را هدایت را نشان دادیم، حال یا پیروی میکنید و شاکر می شوید و یا اینکه پیروی نمی کنید و از کفار خواهید شد.». این آیه قرآن بیانگر اختیار دادن خداوند به بندگان در انتخاب یا عدم انتخاب راه سعادت و صراط مستقیم است.
اما جمله ای از امام حسین علیه السلام در مقاتل ذکر شده است که فرموده اند: « اینها با من کار دارند، هر کس می خواهد از تاریکی شب استفاده کند و برو د و بیعت را از گردنشان برداشتم و هر کس می تواند از اهل بیت من چند نفری با خود ببرد.»
انتساب این سخنان به امام حسین علیه السلام بعید به نظر می رسد،‌چرا که امام حسین علیه السلام در هنگام حرکت از مدینه کاملا از شهادت خود و اسارت اهل بیتشان آگاه بودند و در جواب آن هایی که تقاضا می کردند که اهل بیت را همرا نبرند، می فرمودند که خداوند می خواهد اهل بیت مرا در اسارت ببیند.
از این مباحث می توان این نتیجه را گرفت که امام با آگاهی کامل و هدفی کاملا مشخص اهل بیت خودشان را آورده بودند، چرا که اگر اهل بیت ایشان نبودند، پیام عاشورا به گوش جهانیان نمی رسید. اگر خطبه های آتشین امام سجاد علیه السلام و حضرت زینب سلام الله علیها نبود، دشمن، قیام عاشورا را از بین می برد و به حجاست که کار حضرت زینب سلام الله علیها و اهل بیت امام حسین علیه السلام را عاشورای دوم بنامیم.

آخرین دلیلی که برای عدم انتساب آن سخنان به امام حسین علیه السلام می توان ارائه داد،‌ ذلیل قرآنی است. در قرآن شرایطی شبیه آن شرایطی که در شب عاشورا حاکم بود، اشاره شده و شب عروج آسمانی حضرت عیسی را بیان می کند.
در آیه 25 سوره آل عمران چنین می فرماید:«فلما احسن عیسی منهم الکفر قال من انصاری الی الله...» در این آیه حضرت عیسی علیه السلام از یارانش سوال می کند که چه کسانی مرا در راه خدا یاری می کنند؛ در جواب می گویند:«نحن انصار الله» : ما یاران و انصار خداوندیم،‌یعنی شما محور دین هستید. حمایت از شما یعنی حمایت از خدا.
بنابراین می توان نتیجه گرفت امام حسین علیه السلام در شب عاشورا نسبت به حوادث روز عاشورا به یارانشان بصیرت کامل داده، عاقبت حمایت و عدم حمایت از دین خدا را یادآور شدند و سپس چراغ‌ها را خاموش کرده و فرمودند که هر کس بخواهد می تواند برود.(3)

اما در مورد انگیزه ساختن چنین احادیثی بایستی گفت که اینگونه احادیث ساخته افرادی هم‌چون حر جوفی است که با این عمل می خواستند سرپوشی بر عدم حمایت‌شان از از امام درست کنند تا بتوانند در بین مردم زندگی کنند. چرا که مردم اینگونه افراد را مذمت کرده و می پرسیدند که چرا امام را یاری نکردید و بازگشتید و آنها نیز در جواب می گفتند که امام حسین علیه السلام بیعت را از ما برداشته و گفتند که اینها با من کار دارند و شما می توانید بروید و ما نیز به خاطر سخن ایشان برگشتیم.
بنابراین باید سعی کنیم تا قیام عاشورا و نهضت الاهی امام حسین علیه السلام را با معیارهای الاهی که متقن ترین و مطمئن ترین مرجع می باشد،‌دنبال کنید تا به شناخت حقیقی و و اقعی دست یابیم.

و اما امروز
حق و باطل همیشه هست و هر کدام را رهروانی است. امروز قافله سالار جبهه حق،‌ وجود مبارک بقیةالله عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف است که دلی پرخون از ظلم ظالمان،‌مکر منافقان و سکوت مدعیان انتظار دارد. اکنون هر روز ما عاشورا است و تیرهای دشمن هر لحظه عزت اسلام را نشانه رفته اند. یزید مرده است، اما یزیدیان زنده اند. شمر نیست،‌ اما بدتر از شمرها پراکنده اند.
آیا برای آمدن حسن زمان آماده ای؟ آیا قلب خود را از دوستی یزیدیان خالی کرده ای؟ دوستی مسلم ها به دل داری یا ابن یزیدها؟ یا مثل خیلی از کوفیان انس با زندگی و راحتی، تو را از دایره این نبردها بیرون کشیده است؛ که اگر این‌گونه باشد بدان که باید دنباله رو حق بود یا باطل. و حالت دیگری نیست،‌ چه آنان که با عمل و اقدام، دشمنان حق را یاری کردند و چه آنها که با سکوت، مهیا کننده زمینه ظلمشان شدند؛ هر دو از لشکر جبهه باطلند.
اکنون، نیک در خود بنگر، که آیا عاشق راستین حسین هستی؟ که اگر این چنین باشد، باید عاشق جهاد و شهادت باشی. ببین به خاطر دین، از چه ها گذشته ای که غیر از تو نگذشته اند؟ و در نهایت بنگر که از مدعیان راحت طلبی یا منتظران شهادت طلب؟
آنان که رفتند کار حسینی کردند. آنان که ماندند باید کار زینبی بکنند و گرنه یزیدند.
بیایید اگر مرهمی بر داغ مصیبت ثارالله علیه السلام، بر دل مولایمان بقیةالله ارواحنا فداه نیستیم،‌با معصیت قلبش را نرنجانیم.
یا رب الحسین بحق الحسین اشف صدر الحسین بظهور الحجة

پی نوشت:
1 - سوره قصص آیه 22
2 - سوره اعراف آیه 142
3 - ر.ش بررسی شخصیت اهل بیت در قرآن، نوشته دکتر نقی پورفر ص136 تا 143

آنتون بارا کیست؟
ویژگیهای کتاب " حسین (ع) در اندیشه مسیحیت"
تعریف و ذهنیت آنتوان بارا از امام حسین (ع)
دلایل آنتوان بارا در خصوص حضرت مسیح«ع» از آمدن حسین«ع» به كربلا
ارزشمند تربن بُعد شخصیت امام حسین(ع) از دیدگاه آنتوان بارا
آنتوان بارا : حسین(ع) گوهر جاودانه ادیان

اشاره

رود خونی كه از شهیدان كربلا بر صحرای طف جاری شد، فرات حقیقتی گشت كه جرعه نوشان عزت و آزادگی را ازهر مذهب و مسلك و هر دین و آیین به قدر تشنگی سیراب كرد. در این مسیر از نخستین مسیحی حق جویی كه رویاروی یزید در كاخ سبز بر او شورید تا در عصر ما، كم نیستند مسیحیانی چون «جرجی زیدان»، «جرج جرداق» و دهها مسیحی حق جوی دیگر كه حقیقت ناب همه ادیان راستین را در «اهل بیت پاك پیامبر(ص)»، در «محراب شهادت علی(ع)» و در «صحرای خونین كربلا» یافته اند و در این باره آثاری پدید آورده اند.
«آنتوان بارا»، آن مسیحی عاشقی است كه سال های بسیار از دوران جوانی خود را صرف تحقیق و بررسی پیرامون زندگی و قیام امام حسین(ع) كرده است تا حقایق مربوط به این شخصیت عظیم تاریخ را از زاویه نگاه خود و از زبان انجیل و پیامبر الهی، عیسی(ع) بیان كند. او پس از سالیان بسیار پژوهش و مطالعه در منابع مختلف تاریخ اسلام، دست به نگارش كتابی زده است كه در نوع خود و از زبان یك مسیحی بی نظیر است. وی در این پژوهش تطبیقی- به نام «حسین در اندیشه مسیحیت» - كه رویكردی تحقیقی، ادبی و عاطفی دارد، با استفاده از نظریات اسلام و مسیحیت و بامهارتی ستودنی، زندگی و شهادت حضرت عیسی از دیدگاه مسیحیت و زندگی و شهادت امام حسین(ع) از دیدگاه اسلام را مقایسه كرده است. در این تحلیل ها نكات جالب و بدیعی به چشم می خورد كه برای هر مسلمان منصفی شگفت انگیز و خواندنی است.

آنتون بارا کیست؟

كتاب «حسین در اندیشه مسیحیت» اولین بار در سال 1978 به رشته تحریر درآمد اما نویسنده از آن تاریخ به بعد و در اثر مطالعات بیشتر، اضافات و ملحقات زیادی به آن افزود و چاپ چهارم آن را در ماه های اخیر منتشر كرد، این كتاب تاكنون به 17 زبان ترجمه شده و در 5 دانشگاه نیز برای دوره های تكمیلی كارشناسی ارشد و دكتری مورد تأیید قرار گرفته است و قرار است چاپ چهارم آن بزودی به فارسی ترجمه و منتشر شود.
آنتوان بارا كه سوری الاصل و ساكن كویت است خود نویسنده ای توانا وادیبی باذوق است و علاوه بر كتاب فوق 15جلد كتاب دیگر نیز به رشته تحریر درآورده كه بیشتر آنها در حوزه ادبیات و رمان و داستان می باشد. وی همچنین روزنامه نگاری است حرفه ای كه اخیراً چهل و یكمین سال فعالیت مطبوعاتی اش را آغاز كرده ، او در مجلات و روزنامه های معروف و مختلف فعالیت داشته و در حال حاضر سردبیر هفته نامه شبكه الحوادث كویت است.
«آنتوان بارا» تشیع را بالاترین درجات عشق الهی معرفی می كند و امام حسین(ع) را فقط متعلق به شیعه یا مسلمانان نمی داند بلكه متعلق به همه جهانیان می داند و او را با عبارت «حسین گوهر ادیان» معرفی می كند و در پایان، سخنش را با این عبارت به انتها می رساند كه «حسین علیه السلام در قلب من است».
وی تاكنون 25بار نهج البلاغه را به طور كامل خوانده و هربار نكات جدیدی از آن كشف كرده است و من با خود می اندیشم كه علی(ع) چقدر در میان ما شیعیان مظلوم است كه اكثر ما حتی یك بار هم نهج البلاغه را به طور كامل مرور نكرده ایم!!
آنچه در پی می آید بخشی از گفت وگوی روزنامه کیهان با «آنتوان بارا» است :

 

ویژگیهای کتاب " حسین (ع) در اندیشه مسیحیت" :
ویژگی این كتاب در این خلاصه می شود كه شیوه و طرز نگاه آن متفاوت از آن چیزی است كه تاكنون توسط مسلمانان و مستشرقان نوشته و پرداخته شده است. بسیاری اذعان داشتند كه این كتاب بی طرفانه نوشته شده است.
از ویژگی های مهم كتاب این است كه من در آن به مقایسه شخصیت حسین و عیسی بن مریم علیهماالسلام و نظرات، مواضع، اقدامات، سخنان و كیفیت شهادت آن دو بزرگوار و نحوه استقبال بی محابا از مرگ در راه عقیده پرداخته ام ]بر طبق عقیده مسیحیان، حضرت عیسی مصلوب و شهید شده است كه البته این نظر با دیدگاه قرآنی ما انطباق ندارد[ من شباهت فراوانی میان شخصیت حسین(ع) و شخصیت عیسی به عنوان یك شهید و نه یك پیامبر، یافتم. من در انجیل و كتابهای دیگر مربوط به زندگی و مقتل حسین(ع) تحقیق زیاد كردم و دریافتم تشابه بسیار زیاد و باورنكردنی در رفتارها و اقدامات و سخنان و نحوه ابراز عقیده و كیفیت حفظ عقیده میان عیسی و حسین(ع) وجود دارد كه چیز جدیدی بشمار می رفت من این موضوع را به تفصیل تحلیل كردم كه آن دو عزیز چرا با میل و خواست خود مرگ را پذیرا شدند و بخصوص حسین شهید(ع) در شرایطی كه زمینه رسیدن به مال و منال و پست و مقام دنیوی فراهم بود و او اگر اندكی از خود انعطاف نشان می داد و خواسته معاویه و یزید را اجابت می كرد، می توانست جان خود را از كشته شدن نجات دهد. اما او براساس آیه: «انفروا خفافا و ثقالا وجاهدوا باموالكم و انفسكم فی سبیل الله (همگی به سوی میدان جهاد) حركت كنید، سبكبار باشید یا سنگین بار و با اموال و جانهای خود در راه خدا جهاد كنید» (توبه/41)، به حركت شگفتی دست یازید. او به هیچ یك از امتیازات و تطمیع ها توجه نكرد حال آنكه دنیاپرستی و حب مال و جاه و مقام همه جا بیداد می كرد. او همه اینها را ترك كرد و رو به شهادت گذارد و خاندان و عترت را به سوی شهادت برد در حالی كه می دانست همه اینها در راه عقیده است.

ویژگی این كتاب در این خلاصه می شود كه شیوه و طرز نگاه آن متفاوت از آن چیزی است كه تاكنون توسط مسلمانان و مستشرقان نوشته و پرداخته شده است. بسیاری اذعان داشتند كه این كتاب بی طرفانه نوشته شده است.از ویژگی های مهم كتاب این است كه من در آن به مقایسه شخصیت حسین و عیسی بن مریم علیهماالسلام و نظرات، مواضع، اقدامات، سخنان و كیفیت شهادت آن دو بزرگوار و نحوه استقبال بی محابا از مرگ در راه عقیده پرداخته ام ]بر طبق عقیده مسیحیان، حضرت عیسی مصلوب و شهید شده است كه البته این نظر با دیدگاه قرآنی ما انطباق ندارد[ من شباهت فراوانی میان شخصیت حسین(ع) و شخصیت عیسی به عنوان یك شهید و نه یك پیامبر، یافتم. من در انجیل و كتابهای دیگر مربوط به زندگی و مقتل حسین(ع) تحقیق زیاد كردم و دریافتم تشابه بسیار زیاد و باورنكردنی در رفتارها و اقدامات و سخنان و نحوه ابراز عقیده و كیفیت حفظ عقیده میان عیسی و حسین(ع) وجود دارد كه چیز جدیدی بشمار می رفت من این موضوع را به تفصیل تحلیل كردم كه آن دو عزیز چرا با میل و خواست خود مرگ را پذیرا شدند و بخصوص حسین شهید(ع) در شرایطی كه زمینه رسیدن به مال و منال و پست و مقام دنیوی فراهم بود و او اگر اندكی از خود انعطاف نشان می داد و خواسته معاویه و یزید را اجابت می كرد، می توانست جان خود را از كشته شدن نجات دهد. اما او براساس آیه: «انفروا خفافا و ثقالا وجاهدوا باموالكم و انفسكم فی سبیل الله (همگی به سوی میدان جهاد) حركت كنید، سبكبار باشید یا سنگین بار و با اموال و جانهای خود در راه خدا جهاد كنید» (توبه/41)، به حركت شگفتی دست یازید. او به هیچ یك از امتیازات و تطمیع ها توجه نكرد حال آنكه دنیاپرستی و حب مال و جاه و مقام همه جا بیداد می كرد. او همه اینها را ترك كرد و رو به شهادت گذارد و خاندان و عترت را به سوی شهادت برد در حالی كه می دانست همه اینها در راه عقیده است.

تعریف و ذهنیت آنتوان بارا از امام حسین (ع)
تعریف من از حسین همان عبارات كوتاه و مشخصی است كه درباره حسین«ع» در كتاب آورده ام. من او را به عنوان گوهر جاودانه و همیشگی ادیان توصیف كرده ام. او را به عنوان شهیدی معرفی نموده ام كه دارای جاه و جبروت فرعون و كسری نبود اما متواضع بود و برای حفظ دین و حركت در مسیر جدش حركت خود را آغاز كرد. او ابتدا از گفت وگو با معاویه و یزید شروع كرد اما روش گفت وگو برای هدایت دشمنان مؤثر واقع نشد. او با اینكه می دانست كشته می شود اما خویشتن را در راه عقیده به خطر انداخت و با سپاهی 70 نفری در برابر سپاه 70 هزار نفری عبیدالله- به تصریح منابع تاریخی- به سمت كوفه خارج شد تا حركت و جنبشی در بدنه جامعه ایجاد كند.
حماسه حسین«ع» تنها مختص سنی و شیعه و مسلمان نیست بلكه متعلق به هر مومنی است چنانكه در حدیث آمده «ان لقتل الحسین حراره فی قلوب المومنین لاتبرد ابدا» در این حدیث نگفته فی قلب المسلم. بلكه هر انسان آزاده ای كه به راه و رسم حسین ایمان دارد را شامل می شود و لذا جهانیان و اندیشمندان وقتی از سیره حسین آگاه می شوند شیفته آن می گردند. همانطور كه شیفته راه و مسلك علی ابن ابیطالب«ع» شده اند.

تعریف من از حسین همان عبارات كوتاه و مشخصی است كه درباره حسین«ع» در كتاب آورده ام. من او را به عنوان گوهر جاودانه و همیشگی ادیان توصیف كرده ام. او را به عنوان شهیدی معرفی نموده ام كه دارای جاه و جبروت فرعون و كسری نبود اما متواضع بود و برای حفظ دین و حركت در مسیر جدش حركت خود را آغاز كرد. او ابتدا از گفت وگو با معاویه و یزید شروع كرد اما روش گفت وگو برای هدایت دشمنان مؤثر واقع نشد. او با اینكه می دانست كشته می شود اما خویشتن را در راه عقیده به خطر انداخت و با سپاهی 70 نفری در برابر سپاه 70 هزار نفری عبیدالله- به تصریح منابع تاریخی- به سمت كوفه خارج شد تا حركت و جنبشی در بدنه جامعه ایجاد كند.حماسه حسین«ع» تنها مختص سنی و شیعه و مسلمان نیست بلكه متعلق به هر مومنی است چنانكه در حدیث آمده «ان لقتل الحسین حراره فی قلوب المومنین لاتبرد ابدا» در این حدیث نگفته فی قلب المسلم. بلكه هر انسان آزاده ای كه به راه و رسم حسین ایمان دارد را شامل می شود و لذا جهانیان و اندیشمندان وقتی از سیره حسین آگاه می شوند شیفته آن می گردند. همانطور كه شیفته راه و مسلك علی ابن ابیطالب«ع» شده اند.

 

دلایل آنتوان بارا در خصوص حضرت مسیح«ع» از آمدن حسین«ع» به كربلا

استنادات و دلایل من همه برگرفته از انجیل است. برطبق آنچه در تاریخ آمده مسیح از كربلا دیدار كرد و به بنی اسرائیل فرمود هركس كه حسین«ع» را دریابد به یاری اش برخیزد عده ای در این روایت تاریخی تشكیك دارند اما ما هیچ شكی در آن نمی بینیم زیرا حضرت عیسی«ع» دارای معجزاتی بود و مرده را زنده می كرد و بیماران صعب العلاج را شفا می داد و لذا آیا برایش دشوار بود كه درباره آینده پیشگوئی كند و بگوید شهید پس از خودش كیست؟

 ارزشمند تربن بُعد شخصیت امام حسین(ع) از دیدگاه آنتوان بارا

من در مورد زندگی و حركت حسین(ع) بیشتر به بعد انقلابی شخصیت ایشان شیفته شده ام. آن حضرت در مرامنامه قیام خود اعلام می كند "انی لم اخرج اشراً ولا بطراً و لامفسداً و لا ظالماً انما خرجت لطلب الاصلاح فی امه جدی" ؛ من از روی هوسرانی و خوشگذرانی و برای افساد و ستمگری قیام نكرده ام بلكه قیام من برای اصلاح در امت جدم و برای امر به معروف و نهی از منكر و حركت براساس سیره جد و پدرم است. این روح انقلابی می تواند كار معجزه آسا بكند اگر هر انسانی در هر زمان و مكان از آن برخوردار باشد و ما در سالهای پیروزی انقلاب و عزت و افتخارات اخیر در ایران شاهد بودیم مردم و رهبران این كشور براساس این فلسفه حركت خود را آغاز و با ظلم و استكبار مخالفت كردند و با تمام قدرت در برابر آن قیام نمودند.
بعد دیگر شخصیت امام حسین«ع» كه مرا شیفته خود كرده، تواضع ایشان در كنار روح انقلابی است این دو خصیصه نمی تواند در یك شخص جمع شود. تواضع از صفات و ویژگی های برگزیدگان خداست او در عین احساس عزت و آزادگی و سرافرازی در برابر دشمنان، تواضع خاص خود را دارد. این بعد عظیمی است كه از ویژگی امام بشمار می رود.

 

برگرفته از روزنامه کیهان ـ

تاریخ دانش شرق‏شناسى عموما با تحریفها، کتمان حقایق و نوعى بى‏انصافى همراه بوده است. اما در این میان گاهى برخى چهره‏هاى شاخص شرق‏شناسى، در مواجهه با منطق مستحکم برخى اندیشه‏هاى شرقى، شیفته آنها شده، به آن گرایش و میل باطنى و ایمان قلبى یافته‏اند. مرحوم پرفسور "هانرى کربن‏"، ایران شناس مشهور فرانسوى از جمله اروپاییانى است که در دوران زندگى علمى خود، در پى گذر از اندیشه‏هاى وجود شناختى اندیشورانى همچون "هایدگر" و "ادموند هوسرل‏"، با حکمت‏شرقى شیعى آشنایى حاصل کرده و به دنبال مطالعات چندین ساله، به وجود مبارک امام‏عصر، عجل‏الله تعالى‏فرجه‏الشریف، و معنویت‏بى‏بدیل سایر ائمه شیعه، علیهم‏السلام، تمایل قلبى، و یقین عینى و عقلانى یافته است. در این گفتار کوتاه بر آنیم تا با مرورى سریع در برخى آثار او، میزان عشق و علاقه او را به آن امام همام مورد بررسى قرار دهیم.
پیش از ورود به محور اصلى بحث در این نوشتار، یادآور مى شوم که در چند سال گذشته و در پى انتشار یادنامه‏اى از کربن - از سوى یکى از شاگردان او در ایران و اروپا - برخى از اندیشمندان داخلى نسبت‏به این خاور شناس منصف اروپایى از در بى انصافى وارد شده و مع‏الاسف پاره‏اى اشتباهات وى را در آثارى که از خود به جا گذارده، بهانه حمله شدید به او قرار داده‏اند. غافل از اینکه صرف توجه کربن به مساله وجود امام عصر و تحلیل شایسته او از وجه معنوى غیبت و ظهور آن امام همام، فى نفسه داراى آثار ارزشمندى بوده که از چشم این گروه منتقدان به دور مانده است. فى المثل در حالى که در همین سال گذشته برخى روشنفکران غربگراى بومى، مفهوم ولایت‏باطنى و هدایت تکوینى ائمه اطهار، علیهم‏السلام، را زیر سؤال برده، یا عنوان انسان کامل و قطب عالم امکان را براى حضرت قائم، علیه‏الصلوة‏والسلام، حاصل سرقت ادبى شیعیان از عارفان اهل سنت قلمداد کرده‏اند!! پرفسور کربن در کتاب تاریخ فلسفه اسلامى خود که قریب سى و اندى سال پیش به رشته تحریر در آمده است، با ارائه تحلیلى تاریخی، نحوه انتقال مفاهیم عرفانى را از لسان ائمه اطهار به آثار عرفانى اهل سنت مورد بررسى قرار داده و ثبوت نقش وساطت فیض را براى وجود مقدس امام غایب به اثبات میرساند. مرحوم علامه سیدمحمدحسین طباطبایی، رضوان‏الله‏تعالیعلیه، در مقدمه کتاب خود با عنوان "ظهور شیعه‏" که در واقع متن گفتگوها و مکاتبات ایشان با پرفسور هانرى کربن است‏به همین حساسیت ویژه کربن به حقایق مذهب تشیع اشاره کرده و ضمن ارایه متن گفتگوهاى خود با او از این نکته یاد مى‏کند که: در این مجلس آقاى دکتر کربن، مذاکره را ادامه داده و گفتند که امسال موقعى که اروپا بودم، در "ژنو" کنفرانسى در موضوع "امام منتظر" به عقیده شیعه دادم و این مطلب براى اندیشمندان اروپایى که حضور داشتند کاملا تازگى داشت. کربن خود در یکى از پرسشهایى که از محضر مرحوم علامه به عمل آورده به همین حقیقت‏براى بار دیگر اشاره کرده است. او خطاب به علامه مینگارد: مطلب اساسى تصور امام غایب، چه اثرى در تفکر فلسفى و اخلاق و روى هم رفته تمام زندگى معنوى شیعیان دارد؟ آیا با تعمق جدیدى در این تصور اساسی، مذهب تشیع نمیتواند در دنیاى امروزه یک غذاى جدید روحى براى احیاى فلسفه و مبدا نیرویى براى زندگى معنوى و اخلاق ببخشد. نیرویى که تا کنون در تقدیر مانده است؟ به اعتقاد کربن در کتاب ارزشمند "تاریخ فلسفه اسلامى‏" بى شک فکر شیعه از آغاز کار فلسفه‏اى را تقویت کرد که از سنخ فلسفه نبوى بود و با دین نبوى انطباق کامل داشت. کربن بدرستى این نکته را مورد توجه قرار داده که فلسفه نبوى اصولا فلسفه‏اى مربوط به آخرالزمان است. به گفته او فلسفه نبوى مستلزم اندیشه‏اى است که نه به وسیله سابقه تاریخى محصور مى شود، نه با کلمات و الفاظى که با تعلیم و در قالب عقاید جزمى و تغییر ناپذیر محصور باشد محدود میگردد و نه در افقى که منابع و قوانین و منطق استدلالى آن افق را حد بندى کند مشخص میشود. آری! فکر شیعه متوجه "انتظار" است، اما انتظار نه از طریق ظهور شریعتى نو، بلکه از راه تجلاى کامل کلیه معنى پنهانى یا معنى روحانى منزلات آسمانی. انتظار این ظهور، در انتظار، "امام غایب‏" (امام زمان) ممثل شده است. به عقیده کربن مفهوم ولایت در این دوران طولانى انتظار، على الاصول همان هدایت ارشادى امام است که "اسرار" اصول عقاید را میآموزد. این مفهوم از سویى شامل مفهوم معرفت است و از سوى دیگر واجد معنى محبت; یعنى معرفتى که فى نفسه متمرکز و نیرومند است. اگر این گفته کربن را بپذیریم، تشیع از این زاویه دید همان عرفان اسلام است. کربن در بخشهاى مختلف آثار خود بارها بر این نکته تاکید دارد که این مسائل، در اساس علم "کلام‏"اهل سنت مورد بحث قرار نگرفته، چرا که از حیطه قدرت آن بالاتر بوده است. کربن بر خلاف بسیارى از اندیشمندان معاصر که مفهوم انسان کامل یا ولایت، قطب و قطب الاقطاب را زاییده اندیشه عارفانى همچون محى الدین عربى (ابن عربی) میدانند، بر این عقیده پا میفشارد که اگر از تفسیر حقوقى یا فقهى محض شریعت پا را فراتر بگذاریم و به نوعى معراج باطنى که اساس تفکر شیعه است قائل شویم، گویى تشیع و تصوف دو نام براى یک حقیقتند. کربن در رساله‏اى خطاب به مرحوم علامه طباطبایی، رضوان‏الله تعالیعلیه، به این نکته اشاره دارد که : فریدالدین عطار، در حالى که هنوز سنى بوده، تذکرة الاولیاء خود را با شرح حال امام پنجم یعنى حضرت باقر، علیه‏السلام، شروع کرده است. همچنان که در کتاب "تاریخ فلسفه اسلامی" مینویسد: در حقیقت از آغاز اسلام، صوفیان شیعى مذهب بودند: در گروه کوفه، شیعه‏اى به نام عبدک، نخستین کسى بود که صوفى خوانده شد. بنا به تحقیقات عمیق کربن درباره سخنان ائمه، علیهم‏السلام، - بویژه خطبه‏هاى توحیدى نهج‏البلاغه و جوامع روایى شیعه - مفهوم ولایت اصولا از طرف خود امامان شکل گرفته و مبانى نظرى عرفان از سوى ائمه، علیهم‏السلام، فى الجمله مورد قبول بوده است. از این نظر وقتى صفحات کتاب ابن عربى را مطالعه میکنیم، مطالبى میبینیم که گویى یک مؤلف شیعى مذهب نوشته است. کربن مینویسد: همچنان که مفهوم "ولایت‏" از شیعیان است، همچنان نیز تردیدى نیست که در تصوف، اساس مفاهیم "قطب‏" و "قطب الاقطاب‏" از شیعیان میباشد. بنابراین ملامتهایى که از سوى ائمه شیعه نسب به غیر شیعیان و صوفیان اهل سنت وارد شده است، در واقع اعتراضى است ‏به غصب مقام ولایت و نقش شیخ که نقش امام غائب را، "غصبا" تصرف کرده و نیز اعتراضى است‏به شیفتگى به لامذهبى که کاهلى جاهلانه و فسق و هرزگى اخلاقى را تایید میکرده است. کربن در بخشى از کتاب‏تاریخ فلسفه اسلامى خود ضمن نقل روایتى مشهور از نبى مکرم اسلام، صلى‏الله‏علیه‏وآله،که در آن آمده است: اگر تنها یک روز به پایان جهان باقى مانده باشد، خداوند آن روز را چندان طولانى خواهد کرد تا مردى از ذریه من که نامش نام من و کنیه‏اش کنیه من خواهد بود ظهور کند. او زمین را از هماهنگى و عدل پر خواهد ساخت، چنانکه تا آن هنگام از خشونت و جور پر شده است. به تفسیر این روایت پرداخته و مینویسد: روزى که چنین طولانى خواهد شد، زمان غیبت است و این حدیث صریح، طنین خود را در همه قرون و در تمام مراتب شعور و ضمیر شیعه منعکس ساخته است. کربن با باور به این اعتقاد که این ظهور، واقعیت و پیروزى تاویل; یعنى حقیقت دین را آشکار خواهد کرد و به نوع بشر مجال خواهد داد تا وحدت و یگانگى خود را به دست آورد، بر این نکته تاکید دارد که ظهور امام، مستلزم قلب ماهیت دل مردمان است و کمال روز افزون این ظهور به ایمان پیروان امام وابسته و راه آن چگونگى عمل آنان میباشد. البته انتقادى که به کربن وارد است، غفلتى است که از وجه مسلحانه و قیام بالسیف حضرت حجت از خود نشان داده است. لیکن این حقیقت مورد اشاره او را هم نمى‏توان انکار کرد که: "جلوه یا عدم جلوه امام بر اشخاص، به شایستگى آنان بستگى دارد."
کربن در تحلیلى جالب توجه مینویسد: جلوه ظهور او بر مردم، همان مفهوم تهذیب و تجدید عالم روحى آنان است و بالنتیجه همان مفهوم عمیق اندیشه‏اى است که شیعه از غیبت و ظهور امام دارد. مردم شایستگى خود را براى دیدن امام از بین میبرند، آنگاه خود بین امام و خویشتن حجاب میگردند، زیرا وسیله و آلت تجلى و مشاهده آن را; یعنى معرفتى را که از راه قلب حاصل میشود از دست مى دهند، یا آن را فلج‏ساخته و از قدرت و کار میاندازند. پس تا وقتى که مردم مستعد شناسایى و معرفت امام نگردند، سخن گفتن از ظهور امام غایب هیچ معنى نخواهد داشت. اگر گفته کربن را بپذیریم دیگر ظهور امام واقعه‏اى نیست که روزى ناگهان به وقوع بپیوندد، بلکه امرى است که روز به روز در ضمیر و وجدان شیعیان مؤمن رخ مى دهد. در این حالت عقیده به عدم تحرک و مخالفت‏ با ترقى که در اسلام تشریعى - یعنى فقه - غالبا مورد نکوهش قرار گرفته است در هم مى شکند و معتقدان به آن امام همام، در جنبش صعودى دوره ولایت کشیده میشوند. در واقع کربن ظهور امام ، علیه‏السلام ، را به معرفت قلبى شیعیان منوط مى داند. معرفتى که از نوع معرفت‏شهودى و باطنى است. همو در جاى دیگر - رساله عالم مثال - به نوعى دیگر به همین حقیقت اشاره دارد. موضوع بحث کربن در رساله "عالم مثال‏" جهان واسطه‏اى است که مابین عالم مجردات تام و نفوس متعلق به ماده قرار میگیرد. همان عالمى که شهود عارفان و حکماى اشراق در آن عالم صورت میگرفته است. او از جمله مینویسد: حکایات سهروردى و قصص موجود در سنت‏شیعى که حکایت نیل به "سرزمین امام غائب‏" را باز میگوید، هیچ یک خیال واهی، غیر واقعى و تمثیلى نیستند ; زیرا اقلیم هشتم یا ناکجاآباد، همان چیزى نیست که ما معمولا "اوتوپیا" مینامیم. اقلیم هشتم به مثابه عالمى است که از حیطه کنترل و نظارت تجربى علوم [جدید] خارج است. عالمى فرا حسى است که تنها به مدد ادراک مخیل میتوان آن را درک کرد و حوادثى را که در آنجا به وقوع میپیوندد، صرفا به یارى آگاهى مخیل میتوان تجزیه نمود. اجازه دهید بار دیگر به این نکته تاکید کنم که مراد از خیال در اینجا همان اصطلاح رایج در زبان امروزى ما نیست، بلکه، مقصود، دیدار باطنى و خیال صادق است. پس به گفته کربن براى مشاهده امام غایب در دوران غیبت نیز میباید در افق وجودى امام غائب قرار گرفت. به عبارتى این کلمات راز وجود ماوراى طبیعى امام غایب را در ذهن و آگاهى شیعیان بیان میدارد; کسى که در آن حال روحى نباشد، قادر به مشاهده او نخواهد بود. سهروردى در حکایت "عقل سرخ‏" خویش به همین نکته اشاره داشته و مقصود از جمله‏اى که در آغاز سخن از او نقل کردیم همین است: اگر خضر شوی، از کوه قاف آسان توانى گذشتن. کربن در بخش دیگرى از کتاب تاریخ فلسفه اسلامى، شیعیان را میان دو حد محصور میداند. حد اول همان "یوم المیثاق‏" یا "روز الست‏" است، که حیات مادى بشر به آن مسبوق بوده و حد دوم ظهور امام عصر، روحیفداه، است که اینک در غیبت‏به سر میبرد: زمان فعلى که به نام امام غائب است، زمان غیبت اوست. به همین جهت "زمان او"با رمز و علامتى دیگر مشخص میشود و غیر از آن زمانى است که براى ما علامت و رمز تاریخ محسوب میگردد. کربن ضمن تشبیه قیام حضرت قائم به رستاخیز صغرى به این نکته اشاره میکند که پاره‏اى از نویسندگان شیعى - از جمله کاشانى و صدر آملى - امام دوازدهم یا امام منتظر را همان "فاراقلیط‏" آمده در انجیل یوحنا میدانند. کربن مینویسد: سلطنت امام، مقدمه رستاخیز عظیم (قیامه القیامه) است. رستاخیز یا برخاستن مردگان "به قول شمس لاهیجى شرطى است که مجال میدهد تا هدف و ثمره وجود موجودات محقق گردد" به همین نسبت قیام عمومى حضرت حجت، مجال براى تحقق فلسفه وجودى بشر در حیات زمینى خود است. به عبارتى معاد شیعه همچون معاد زرتشتى که حتیسلطه تصویر سائوشیان (سوشیانس) و اصحاب او قرار گرفته، تحت تاثیر قائم و اصحاب او قرار دارد. در عین حال "این تصور، اندیشه قیامت صغری"، یعنى هجرت انفرادى را از اندیشه "قیامت کبری" یعنى فرا رسیدن دهر جدید جدا نمیسازد. کربن در بخش دیگرى از نوشته‏هاى خود به بیان تفاوت عقیده مسیحیان به حضرت عیسى بن مریم، علیهماالسلام، پرداخته و پس از اذعان به این نکته که امامان همه نور و حقیقت واحدى هستند که در دوازده شخص متمثل شده‏اند مینویسد: وقتى نسبت لاهوت و ناسوت را در شخص امامان در نظر بگیریم، میبینیم مساله به هیچ روى شبیه به اتحاد اقنومى در طبیعت نیست. امامان، ظهورات و تجلیات الهى هستند. قاموس فنى زبان، کلمات (ظهور و مظهر) را پیوسته به مقابله با عمل آیینه باز میگرداند. پس بدین گونه، امامان همچون ظهور الهی، بى هیچ کم و بیش "اسماء الله‏" میباشند و به این عنوان از دو مهلکه تشبیه و تعطیل مصونند. چنانکه در فحواى مقال نیز گفتیم، شاید مهمترین انتقاد به تحقیقات کربن، عدم توجه او به وجه اجتماعى ظهور حضرت حجت و قرار گرفتن دوران غیبت میان دو حادثه بزرگ عاشورا و ظهور و قیام بالسیف مهدی، علیه‏الصلوه‏والسلام، است. این درست است که، قیام حضرت به مثابه پیروزى تاویل بر تنزیل و یا حقیقت‏بر شریعت است و رابطه شیعیان با امامشان رابطه‏اى نهانى و عاشقانه است، اما بى تردید نمیتوان در کنار عروج عرفانى شیعیان که کربن بدرستى از آن به عنوان یکى از شروط اساسى توفیق دیدار معصوم یاد مى‏کند، از وجه اجتماعى و مبارزه فراگیر آن امام با ظلم سیاسی، اقتصادى و فرهنگى صاحبان زور و زر و تزویر چشم پوشید و خروج عاشقانه امام شهیدان ابا عبدالله الحسین، علیه‏الصلوه والسلام، را براى اصلاح اجتماعى امت جدش که فرهنگى فاسد در کالبد آن دمیده شده بود به فراموشى سپرد و از عنصر سیاسى این هر دو قیام صدر و ذیل اسلام چشم غفلت فرو پوشید. سخن درباره گفته‏هاى عالمانه هانرى کربن اندکى به درازا کشید، گرچه نقل همه سخنان او در این باره و در این فرصت میسر نشد. روحش به پاس کوششى که در ترویج نام مقدس امام‏المسلمین بقیه‏الله‏الاعظم، روحى و ارواح‏العالمین له‏الفداء، از خود نشان‏داده قرین رحمت‏باد.آمین!
منابع:
1ـ طباطبایی، سید محمد حسین، ظهور شیعه، انتشارات فقیه و کانون خدمات فرهنگى الست، 1360.
2ـ کربن، هانری، تاریخ فلسفه اسلامی، دکتر اسدالله مبشری، انتشارات امیرکبیر، 1361.
3ـ همان، عالم مثال، ترجمه سید محمد آوینی، فصلنامه نامه فرهنگ، شماره مسلسل 10 و 11، تابستان و پاییز 1372.